Ўзбекистон республикаси соғЛИҚни сақлаш вазирлиги тошкент тиббиёт академияси

2.5. Замонавий психиатрия ва инсон психикасини тадқиқ қилишнинг ахлоқий муаммолари
Биотехнологиянинг мия фаолиятини бошқариш ва бошқариш соҳасидаги фантастик ютуқлари ва имкониятлари бугунги кунда хақиқатдир. Бу психотроп нурланиш ёрдамида одамларнинг манқуртлаштириш ва "ёлғон детекторлари" аллақачон таниш ва одатий бўлиб, "бегона одамларнинг фикрларини ўқиш" ва инсоннинг субектив хиссиётлари ҳақида маълумот олиш имкониятини беради. Булар нейролингвистик дастурлаш (НЛД) муолажалари бўлиб, унинг ёрдамида матнни ўзгартириш усули билан одамга таъсирини қўллаш орқали муваффақиятли психотерапия модели яратилади.
Аммо, катта ютуқларга қарамай, психиатрия соҳаси замонавий тиббиётда энг мураккаб ва муаммолардан бири бўлиб қолмоқда. Баъзи тадқиқотчилар буни, хусусан, анъанавий руҳий касаллик деб аталадиган чизиқли принцип билан изоҳлайдилар, унга кўра ҳар қандай руҳий касалликнинг умумий сабаблари, намоён бўлиши, йўналиши, натижаси (яъни битта сабаб бир хил эффект беради). Клиник ташхисни шакллантиришдаги бундай "қатъийлик" етарли даражада асосли эмас, чунки нафақат жисмоний ва ўзига хос руҳий хусусиятлар, балки айрим беморларда касалликнинг намоён бўлиши ҳам ҳисобга олинмайди. Баъзи бир мутахассисларнинг фикрига кўра, битта чизиқдан қочиш ва тасодифий жараёнлар назарияларига мурожаат қилиш, психиатрияда янгиланишга олиб келади, чунки касаллик тушунчаси эҳтимолий бўлади ва баъзи ҳолларда унинг кечиши умуман олдиндан айтиб бўлмайди. Психиатрияда ирода эркинлиги тушунчаси долзарб бўлиб қолади, бу "норма" ва патология тўғрисидаги тушунчани ўзгартиришга олиб келади ва улар орасидаги чегараларни сусайтиради. Муайян одамга йўналтириш - тиббиётнинг "касалликни эмас, балки беморни даволаш" тамойилига биноан, "ахлоқий номутаносиблик" ("гипер ташхис қўйиш" ёки "унинг гопо ташхиси") олдини олишга ёрдам беради.
Беморнинг ҳаётига психоло-жарроҳлик муолажа муайян ахлоқий хавфларга олиб келиши мумкин. Бу шунингдек объектни танлаш ва даволаш усулларига субъектив, ўзига хослик билан ёндошиш имкониятидир. Бу психо-жарроҳлик муолажалар доирасини кенгайтириш хавфидир. Улар учун кўрсатма нафақат жиноий хулқ-атвор, балки болаларда "гиперактивлик синдроми" (итоацизлик, беқарор хатти-ҳаракатлар), шунингдек, "мия касалликлари" деб ташхис қўйилганганда жарроҳлик (ёки бошқа психотроп) муолажа оммавий ҳаракатлар ва зўравонлик ҳолатларида бўлиши мумкин. Бундай ёндашувларнинг оқибатларини тасаввур қилиш қийин эмас. Шунинг учун психиатрия соҳасидаги кўплаб мутахассислар психо-жарроҳлик тадқиқотининг муайян соҳаларига мораторий эълон қилишни таклиф қилишади. Буларга, масалан, фақатгина АҚШ 50 мингдан ортиқ одамда ўтказилган ва оқибатда ногиронлик билан тугаган лоботомия операциялари киради (лоботомия муаллифи Нобел мукофоти совриндори доктор Егас Мониснинг мижозини аҳволи тушкунликка тушиб қолган ва уни отиб ўлдиришга уринган). Таниқли инглиз нейрохирурги П.Харпернинг лоботомия соҳасида изланишларни давом эттиришдан бош тортгани бежиз эмас. Шунга ўхшаш натижалар, шунингдек, академик Н. Бехтереванинг Мия институтида ишлаб чиқилган электродларни инсон миясига имплантация қилиш усули билан ҳам қўлга киритилган. Инсоннинг ҳиссий ва ақлий фаолиятига қўзғатувчи, бостирувчи, ўчирадиган электродлар орқали бериш шахснинг тузилишини бутунлай ўзгартириб, тажовузкорлик, қайғу, қўрқув, бепарволик ва ҳоказоларни келтириб чиқариши мумкин.
Шундай қилиб, миянинг нейрофизиологияси ва микрохирургияси, умуман психиатрия соҳасидаги ютуқлар билан боғлиқ бўлган кўплаб биотехнологиялар уларни қўллашда маълум хавф туғдиради, чунки кўпинча уларнинг натижасида нафақат хулқ-атворни тузатиш ва ўзгартириш, балки инсон шахсиятининг моҳиятидаги туб ўзгаришлар содир бўлиши мумкин. Ушбу хавфлар қуйидагиларни ўз ичига олади:
- "ижтимоий хавфли шахслар" хатти-ҳаракатлари учун психиатриядан сиёсий ва ижтимоий мақсадларда фойдаланиш;
- қисман аралашиш натижасида шахсиятни тўлиқ бузиш эҳтимоли (масалан, ижодий фаоллик ва ташаббусни бостириш билан боғлиқ бўлган гиёҳвандликни даволаш учун лаззатланиш марказига таъсири);
- инсоннинг иродасига қарши психо-эмоционал экспериментал тадқиқотлар - инсон ҳуқуқларининг бузилиши - унинг интим дунёсига тажовуз ҳолати;
- психотроп усулдан тиббий эмас, балки ижтимоий мақсадларда фойдаланиш: "электродлар орқали бахт", сиёсий ва бошқа мақсадлар учун одамларнинг фикрларини бошқариш, муваффақиятга эришиш учун нейролингвистик дастурлаштириш (НЛД)-дан фойдаланиш ва бошқалар.
Шубҳасиз, психиатрия соҳасидаги замонавий биотехнологиялар аниқ ечимни топмилмаган жуда кўп ахлоқий муаммоларни кўтаради ва янги саволлар туғдиради.
Психиатриянинг энг қийин ахлоқий муаммоларидан бири бу беморларга бўлган муносабатнинг ахлоқий томонидир. Жамиятнинг касал ақлдан озган одамларга муносабатда фақат 1793 йилда, француз врачи Ф.Пинел (!) биринчи бўлиб занжирларни ечиб ташлаган ва шу билан касалларнинг қадр-қимматига кўтарган. У беморга бўйсуниш, ишончини қозониш учун уларга ҳар хил "оталик" воситаларини (парвариш, ҳомийлик, меҳр-муҳаббат, юмшоқлик, тарбия, насиҳат) қўллашни маслаҳат берди. Бироқ, баъзи эҳтиёт чораларини қўллашга вақтинча изоляцияга рухсат берган. Фақат 50 йилдан сўнг, инглиз шифокори Д. Конолли руҳий касалларга нисбатан ҳар қандай эҳтиёт чораларини бекор қилади: "Ҳеч қандай чеклов йўқ". Бироқ, йигирманчи асрнинг ўрталарига қадар. руҳий касалларни мажбурий касалхонага ётқизиш тиббиётнинг ахлоқий анъаналари ва раҳм-шафқат, инсонийлик, жавобгарлик маънавий туйғуларига асосланган ўзгармас норма сифатида қабул қилинди.
ХХ асрнинг 50-йиллари Ғарб мамлакатларида "психиатрик шифохоналар инқирози" бошланади - бу жамиятдан ажратилмасдан руҳий касалларга кенгайтирилган даволанишни таклиф қилади. 1954 йилда ЖССТнинг руҳий саломатлиги бўйича эксперт қўмитаси ижтимоий хавфли руҳий касалларни суд орқали касалхонага ётқизишни суд орқали уларни ва уларнинг қариндошлари учун таҳқирланган муолажа сифатида белгилади. 60-йиллардан бери Ғарб психиатриясида руҳий касалларни даволашни деинститутитализациялаш фаол амалга оширилмоқда - уларни касалхонага ётқизиш зарурати рад этилди. Бунинг сабаби, уларнинг касалхонани "руҳий касалларга сўзсиз фойдаси учун" жойлаштирилганлиги, уларнинг кўпчилигига узоқ муддатли (ёки ҳатто умрбод) қамоқ жазоси берилиши эди. Касалхонага ётқизишнинг бошқа салбий томонлари ҳам қайд этилди: беморларнинг ижтимоий фаоллигини йўқотиши, ижтимоий алоқаларни бузиши, ҳиссий изоляция ва бошқалар. АҚШда "касалхонада ётмайдиган психиатрия" ҳаракати давлат психиатрия клиникаларининг оммавий равишда ёпилишига олиб келди. Тўғри, янги тизим руҳий касалларнинг малакали тиббий ёрдам билан таъминланган оғир гуруҳларини таъминлай олмади, шунинг учун АҚШда психиатрик ёрдамнинг "енгилроқ" шакллари - қисман касалхонага ётқизиш, умумий шифохоналарда психиатрия хизматлари ва бошқалар ишлаб чиқилган.
Ўтган асрнинг 60-йилларда Европада ва ундан кейин Америкада психиатрия атрофида янада драматик воқеалар юз берди. Биз психиатрик ташхис ижтимоий "ёрлиқ", психиатрия фан эмас, психиатрлар эса врач эмас деб таъкидлаганлар. Улар "руҳий касалликлар" ва руҳий касаллар йўқ деб таъкидлаган "антипсихиатрларнинг" ҳаракатлари кузатилди. Ўтган 70-80 йилларда “антигоспитал” ва "психиатрияга қарши" ҳаракатлар бўлди. Психиатриядаги инқилобий ўзгаришларга: психиатрик ёрдамнинг ижтимоий мазмуни руҳий касалларнинг фуқаролик ҳуқуқларини ҳимоя қилиш ғояси билан белгиланди. Ижтимоий, ҳуқуқларни асоссиз чеклаш, ҳурматсизлик ёки эътиборсизлик, руҳий касалнинг инсон қадр-қимматини камситишлар буларнинг барчасини ахлоқий-ҳуқуқий баҳоланиши ва тартибга солиниши керак.
Психиатрия тиббий ёрдамидаги асосий муаммолардан бири ихтиёрий даволанишнинг йўқлиги. Бугунги кунда бемор психиатрнинг қарори билан бевосита ўзининг ва унинг атрофидагилар хавф туғдирганда унинг қариндошлари ёки ўзининг розилигисиз шифохонага ётқизилади. Бу руҳий касалликлари бўлган одамларнинг фуқаролик ҳуқуқларини ҳимоя қилиш ва кафолатлаш парадигмасидир. Шу билан бирга, беморнинг соғлиғи соҳасидаги ҳар қандай муолажага (касалхонага ётқизиш, даволанишни буюриш ёки бирон бир даволаш воситаси) беморнинг "информацион келишуви" принципи психиатрияда қуйидаги жиҳатларга эга. Биринчидан, беморга унинг касаллиги, ташхиси ва прогнози, даволаш давомийлиги ва даволашнинг ўта хавфли турлари ёки усулларидан фойдаланиш билан боғлиқ бўлган барча саволларга жавобларни ўз ичига олган тўлиқ ва кенг қамровли маълумотлар берилиши керак. Иккинчидан, беморни хабардор қилганидан кейин унинг розилигини олиш шифокорнинг бурчидир; психиатрияда клиник экспериментларга розилик руҳий касалларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш учун қўшимча ҳимоя чораларини талаб қилади. Учинчидан, "информацион келишув" ваколатли беморларнинг ҳуқуқидир, уларнинг розилиги ихтиёрий ва хабардор бўлиши, яъни таҳдид, зўравонлик ва ёлғонсиз қабул қилиниши керек.
Аммо психиатрияда ихтиёрий даволаниш ва беморни рад етиш ҳуқуқи жиддий қарама-қаршиликларга олиб келади. Бир томондан, бу ҳуқуқ умум эътироф этилган ахлоқий-гуманистик қадрият ва умумий тан олинган халқаро стандартларга мос келадиган ҳуқуқий нормадир. Бошқа томондан, психиатрик ёрдам кўрсатишда ушбу норманинг қўлланилиши баъзи руҳий касалларнинг ўзлари ва бошқалари учун хавф туғдириши мумкин. Шу билан бирга, руҳий шифохонанинг функциялари билан боғлиқ яна бир ахлоқий жиҳат пайдо бўлади, бу асосан беморларга уларнинг фуқаролик ҳуқуқларини ҳисобга олган ҳолда хавфли руҳий касалларни ажратиб қўйилган ҳолда тиббий ёрдам кўрсатишдан иборат бўлади.
Шу билан бирга, психиатрия стационарида баъзида ақлсизлик, ақлдан озиш ва ақлга зид хатти-ҳаракатлар "шафқатсиз, баъзида қўпол муомала" билан даволаш воситаси сифатида қарама-қарши қўйилади. 1935 йилда биринчи марта лоботомия операцияси ўтказилиб, кейинчалик жиддий асоратлар аниқланди. 30-йилларда руҳий касалликларни даволашнинг шок усуллари кенг қўлланила бошланди, бу жиддий асоратларни келтириб чиқарди: узун найли суякларнинг синиши (!), Пастки жағнинг тушиши ва бошқалар. Замонавий шароитда баъзи беморларга катта миқдордаги гиёҳвандлик воситалари, кучли психотроп дориларни қўллашга ўтган. Бу кўпинча жиддий ятроген асоратларни келтириб чиқаради. Беморларни ҳаддан ташқари ортиқча даволанишдан ҳимоя қилиш муаммоси мавжуд бўлган.
Наркология каби психиатрия соҳасининг клиник статуси долзарб муаммо бўлиб, спиртли ичимликлар (алькоголизм) ёки гиёҳвандлик (наркомания) касаллиги туфайли келиб чиқадиган ижтимоий ҳаётнинг издан чиқиши органларнинг функцияларидан ҳам кўпроқ таъсир қиладиган касал сифатида намаён бўлади. Соғлиқнинг ёмонлашуви, руҳий касалликлар, шахснинг бузилиши билан қўшимча равишда, уларда турли хил ижтимоий муаммоларга юзага келади. Бундай беморлар ўз ҳамкасблари билан нормал алоқа қилиш қобилиятини йўқотадилар, оилавий муносабатлар бузилади, малака йўқолади, жиноятлар содир этилади, бу судланганлик, ишдан маҳрум бўлиш, ҳаракатсизлик, вақтни бошқариш қобилиятига эга эмаслиги, молиявий аҳволи ва бошқалар. Бироқ, бу беморлар одатда ўзларининг касалликларининг оғирлигини тушунишмайди, қаршилик кўрсатишади, даволанишдан қочишади.
Бундай салбий муносабат бу одамлар билан самарали ишлашга халақит беради ва бундай беморлар кўпинча даволаниш жараёнини тухтатишган бўлишади, уларнинг касаллиги рецидивига олиб келиши мумкин. Бу барча алькогол ёки гиёҳванд моддаларни суиистеъмол қилувчиларнинг соғойишида кўра ёмон прогнозга эга эканлигига ишонч ҳосил бўлишига олиб келади, бу эса ўз навбатида уларга керакли ёрдам кўрсатишга халақит беради. Шундай қилиб, ушбу одамлар билан ишлашда қуйидаги тўсиқлар мавжуд:
• пессимизм (умидсизлик) - гиёҳванд одамларни даволаш умидсиз нарса эканлигига ишониш;
• ахлоқий жиҳатдан - психофаол моддаларни истеъмол қилувчилар уларни қабул қилиш уятли иш; ўзларини ёмон деб ҳисоблайдилар;
• стереотипларни яратиш - алькогол ёки психофаол моддаларни суиистеъмол қилиш аҳолининг айрим қатламларида бошқаларга қараганда кўпроқ даражада бўлади, деб ишонилади;
• эътиборсизлик - алькогол ва бошқа гиёҳвандлик даволанишни талаб қиладиган касаллик эканлигини тан олмаслик.
Шуни эсдан чиқармаслик керакки, психофаол моддаларни суиистеъмол қилган киши - бу шунчаки муаммога дуч келган одам. Агар у ҳеч бўлмаганда баъзи бир барқарорликка эга бўлса, у ҳатто кичик психотерапевтик таъсирларга ҳам жавоб беришга тайёр, айниқса азобли гиёҳвандликнинг эрта босқичида, бу ижобий натижаларга олиб келиши мумкин.
Шу сабабли, қариндошлар ва дўстларнинг хушмуомалалик билан муолажаи, эрта ташхис қўйиш, дўстона маслаҳат ва баъзи одамларда гиёҳвандликни келтириб чиқарадиган вазиятларни аниқлаш гиёҳвандликка мойил бўлганларга ёрдам бериш самарадорлигини оширади. Бундай беморга ўзини ҳурмат қилиш ва ўзини ўзи қадрлашни таъминлайдиган муносабатлар, унинг шахсий хавфсизлигини ва маълумотларнинг ошкор қилинмаслигини кафолатлайди, уларнинг даволаниш жараёнига қўшилишига ҳисса қўшади, келажакка нисбатан оптимистик умидларни келтириб чиқаради.