Ўзбекистон республикаси соғЛИҚни сақлаш вазирлиги тошкент тиббиёт академияси

Фойдали ишлаш принципи. Ушбу тамойил иккита муҳим жиҳатга асосланади: зарар етказмасликнинг минимал даражасидаги зарарсизлик ва фойданинг максимал даражада бўлиши. Гиппократнинг "зарар бермаслик" қасамёди аллақачон тиббий этиканинг асосий принципи бўлиб келмоқда. Клод Бернар бу тамойилни илм-фан нуқтаи назаридан туриб, бир киши бошқа одамларга фойда келтириши мумкинлигига қарамай, у бошқаларга зарар етказмаслик кераклигини таъкидлайди. Шу билан бирга, зарардан қочиш зарарли бўлиши мумкин бўлган нарсаларни ўрганишни ҳам талаб қилади ва бундай маълумотни олиш жараёнида одамлар катта хавф остида бўлиши мумкин. Гиппократ қасамёди, шунингдек, шифокорга беморга фойда келтириши керак. Бироқ, нима фойдали бўлиши мумкинлигини ўрганаётганда, бемор ўз навбатида хавф остида бўлиши мумкин. Бир вақтнинг ўзида ушбу талабларга риоя қилиш зарурлигидан келиб чиқадиган муаммо, тадқиқот иштирокчилари дуч келиши мумкин бўлган хавф-хатарларга қарамай, қандайдир фойда олиш мақсадга мувофиқдир.
Фойдали бўлиш принципи бир қатор биотиббий тадқиқотларда муҳим ўрин тутади. Масалан, болаларни ўрганиш объекти сифатида жалб қилинган ишларда. Бола касалликларини самарали даволаш ва соғлом авлодни шакллантиришга ёрдам бериш фойдали жиҳатлар бўлиб, ҳатто тадқиқот иштирокчилари дарҳол фойда олишмаса ҳам болалар тадқиқотларини асослаш учун хизмат қилади. Тадқиқот, шунингдек, болага зарар етказиш хавфини ўз ичига олиши мумкин бўлган беморларга одатдаги тиббий усулларни қўллашни истисно қилиши мумкин. Аммо, шунга қарамай, хавф минимал даражадан юқори бўлганда, бевосита фойдали бўлмаган тақдирда, болаларда тадқиқотлар ўтказишга йўл қўйилиши масаласи бўйича мунозаралидир. Баъзилар бундай тадқиқотларни қабул қилиб бўлмайди деб ҳисоблашади, бошқалари эса бундай тадқиқотлар болалар касалликларини даволашда катта истиқболга эга деб таъкидлайдилар.
Адолат тамойили. Тадқиқот юкидан ким фойда кўриши ва уни баҳам кўриши керак? Бу илмий тақмқотларда адолатни ўрганиш масаласидир. Принципни талқин қилиш вариантларидан бири шундаки, тенгга нисбатан тенг бўлиши керак. Аммо бу ёндашув қўшимча тушунчани талаб қилади. Қандай одамларни тенг деб ҳисоблаш мумкин ва тенг муносабат нимани англатади, одамлар қайси соҳаларда тенг бўлиши керак? Баъзи муаллифлар ҳаёт тажрибаси, ёши, маҳрумлиги, компетенцияси, обрўси ёки жамиятдаги мавқеи турли хил муносабатни белгилайдиган мезон бўлиши мумкинлигини тан олишади. Бошқа муаллифлар қуйидаги мезонларни тадқиқотнинг фойдалари ва хавфларини адолатли баҳам кўришни таъминловчи муҳим мезонлар деб билишади:
• ҳар бир шахснинг - тенг иштирок этиши;
• ҳар бир кишига - индивидуал эҳтиёжга мувофиқ;
• ҳар бир шахсга - шахсий иштирокига биноан;
• ҳар бир кишига ўз хизматига кўра.
Биотиббий тадқиқотларнинг тарихий нуқтаи назардан шарҳи адолат тамойилининг қанчалик муҳимлигини кўрсатмоқда. Масалан, тадқиқот объекти келажакда (иқтисодий ёки бошқа жиҳатлари туфайли) тадқиқот натижалари ижобий бўлган тақдирда ривожланишда фойдаланиш имкониятига эга бўлмаган одамлар орасидан жалб қилинмаслиги керак. Адолат принципи бўйича тадқиқот объекти сифатида танланган гуруҳлар, масалан, озчиликни ташкил қилган ирқий ва этник озчиликлар, маҳбуслар ва бошқалар, аммо уларнинг ижтимоий заифлиги ва тадқиқотга осонликча киритилганлиги сабабли эмас тадқиқот учун жуда зарур бўлганлиги учун танланганлигига ишонч ҳосил қилишни талаб қилади.
Сўнгги пайтларда биотиббий тадқиқотлар этикасида заифлик феномени тобора кўпроқ муҳокама қилинмоқда. Заифликни икки жиҳатдан тушуниш керак. Биринчидан, ҳар қандай тирик мавжудотнинг ўзига хос хусусияти сифатида, ҳар бир алоҳида ўзининг табиати билан нозик ва мўртдир. Қайсидир маънода тиббиёт ва биология соҳасидаги барча ютуқларни инсон заифлигига қарши курашиш сифатида кўриш мумкин, бу уни минималлаштириш истаги туфайли юзага келади. Шу билан биргаликда, заифлик, шу жумладан ўлим ва тугалланиш, енгиб ўтилиши керак бўлган ва ҳал қилиниши лозим бўлган вазият сифатида оптимал деб ҳисобланади. Заифлик ҳақида иккинчи тушунча (торроқ) индивидуал инсон гуруҳлари ва аҳолига (камбағал, саводсизлар, болалар, маҳбуслар, ногиронлар ва бошқалар) тегишли. Шу маънода, аҳолининг заиф қатламлари (гуруҳлари) адолат принципига мувофиқ, уларга алоҳида ғамхўрлик, жавобгарликка - заифроқ ва қарам бўлиб қоладилар.
Анъанага айланган биотиббиёт тадқиқотнинг ахлоқий тамойилларини тўлдирувчи нисбатан янги, эҳтиёткорлик принципи. Бу қарор қабул қилиш ва илмий-тадқиқот ва клиник фаолият оқибатлари ноаниқ бўлса ва вазиятни олдиндан айтиб бўлмайдиган ёки унинг ёмон томонга ривожланиши туфайли ташвишга соладиган бўлгандаги бошқариш принципидир. Эҳтиётлик принципи "зарар қилмаслик" талабига ва қарор қабул қиладиган, прогноз қиладиган ва тиббий фаолиятни амалга оширадиганларнинг жавобгарлик ҳиссига асосланган. Бу тиббиётда юқори даражадаги хавф туфайли юзага келади ва ахлоқан номақбул зарарни олдини олиш ёки камайтириш учун мақсад ва воситаларни танлаш муаммосига шифокорнинг эҳтиёткор муносабати зарурлигини англатади. Одамларнинг ҳаёти ёки соғлиғига таҳдид соладиган нарса сифатида тушунилади; ёки амалда жиддий тиклаб бўлмайдиган; ёки у уларга нисбатан қўлланилаётган шахсларнинг ҳуқуқларини инобатга олмасдан қўлланиладиган амалнинг эҳтиёт чораси, шунингдек, шифокорни ўзидан - ўз ахлоқсиз ҳаракатларидан ва бошқаларнинг ўзбошимчаликларидан (масалан, маъмурият ёки беморнинг қариндошларининг айбловлари) ички ҳимоя қилишни ўз ичига олади.
Асосий принциплардан ташқари, биотиббий тадқиқотлар бир қатор ахлоқий императивлар томонидан тартибга солинади.