Ўзбекистон республикаси соғЛИҚни сақлаш вазирлиги тошкент тиббиёт академияси

III.Дарс учун жиҳозлар:
1. Ушбу тавсия.
2. Дарс мавзуси бўйича топшириқлар.
1.1. Биотиббиёт этиканинг асосий қоидалари
Биотиббиёт этиканинг асосий қоидалари одатда ихтиёрий равишда хабардор қилинган розилик, яхлитлик, махфийлик - (тиббий сир).
Беморнинг ўзини ўзи белгилаши унинг манфаатларини ҳимоя қилиш учун асосдир. Инсон ўзини эркин ҳис қилади ва маълумотга эга бўлганда ўзи ҳақидаги идеал ғоясини амалга ошириши мумкин. Агар бирор киши маълумотга эга бўлса, демак у ўзи танлаши мумкин, демак, у ўзи учун зарур деб билганидек ҳаракат қилиши, ҳаракат қилиши мумкин, яъни. танлов эркинлиги ҳуқуқидан фойдаланиш. Биоэтикадаги бундай ҳуқуқ индивидуал автономия сифатида белгиланади. Беморга хабар берилганида даволаниш тўлиқ бўлади. Анъанавий равишда тиббиёт амалиётида устунлик қилган патернализм ҳамкорликка йўл очмоқда. Васийлик модели жамоат ҳаётидаги мавқеини йўқотмоқда. Шахснинг автономиясининг этикавий қиймати шунчалик катта бўлиб чиқдики, шифокорнинг фойдаси, беморнинг иродаси ва хоҳишига зид равишда, энди қабул қилиниши мумкин эмас. Беморларнинг ҳуқуқлари учун ҳаракатнинг маркази шифохонага айланди, унинг тарқалиши, турли хил жиҳозлари ва беморларнинг заифлиги ошди.
Америка касалхоналари ассоциацияси беморларнинг ҳуқуқлари масалаларида фаол иштирок этди ва 1972 йил охирида беморларнинг ҳуқуқлари тўғрисидаги қонун лойиҳасини тасдиқлади. Америка касалхоналари ассоциацияси томонидан қабул қилинган беморларнинг ҳуқуқлари орасида онгли розилик учун зарур бўлган маҳлумотларга бўлган ҳуқуқ биринчи ўринда туради. Биоэтикадаги бу ҳуқуқ ихтиёрий равишда хабардор қилинган розилик қоидасига айлантирилди. Ахборотланган розилик деганда, шифокор томонидан етарли маълумот тақдим этилгандан сўнг даволаниш курсини ёки терапевтик муолажани ихтиёрий равишда қабул қилиш тушунилади.
Ушбу жараённинг иккита асосий элементини шартли равишда ажрат-ишимиз мумкин:
1) маълумот бериш ва 2) розилигини олиш. Ушбу элементларга ихтиёрийлик ва компетенция тушунчалари киради. Шифокор беморни хабардор қилиши шарт:
1. Тавсия этилган даволашнинг моҳияти ва мақсади тўғрисида
2. У билан боғлиқ бўлган муҳим хавф ҳақида
3. Ушбу турдаги даволанишнинг мумкин бўлган алтернативалари тўғрисида.
Алтернатива тушунчаси маълумотли розилик қоидаларида асосий ўринни эгаллайди. Шифокор тиббий жиҳатдан энг мақбул вариант бўйича маслаҳат беради, аммо бемор ўзининг шахсий муносабати асосида якуний қарорни қабул қилади. Шундай қилиб, шифокор беморга мақсад сифатида қарайди ва бошқа мақсадга эришиш воситаси сифатида эмас, ҳатто бу мақсад соғлиқ бўлса ҳам. Даволаш билан боғлиқ бўлган хатарларни етказишга алоҳида эҳтибор берилади. Шифокор хавфнинг 4 жиҳатини ҳал қилиши керак: унинг табиати, оғирлиги, моддийлашув эҳтимоли ва моддийлашувнинг тўсатдан пайдо бўлиши. Американинг айрим штатларида қонунчиликда шифокор беморни хабардор қилиши керак бўлган хатарлар рўйхати мавжуд. Аммо савол туғилади: беморни қандай ва қай даражада хабардор қилиш керак? Сўнгги пайтларда маълумотларнинг "субъектив стандарти" га катта эҳтибор берилмоқда, яъни. Шифокорлар маълумотни беморнинг шахсий манфаатларига мослаштириши учун. Этика нуқтаи назаридан субъектив стандарт энгмақбул ҳисобланади, чунки у индивидуал автономияни ҳурмат қилиш принципига асосланади, қийин қарорлар қабул қилишда инсоннинг мустақил эҳтиёжлари ва истакларини тан олади. Дастлаб, беморни маълумот билан таъминлашга алоҳида эҳтибор берилди. Сўнгги йилларда мутахассисларни беморларни маҳлумотни тушуниш, шунингдек даволаниш бўйича келишувга эришиш муаммолари кўпроқ қизиқтирмоқда. Ихтиёрий розилик қарорларни қабул қилиш жараёнида муҳим аҳамиятга эга. Ихтиёрийлик шифокор томонидан мажбурлаш, алдаш, таҳдид ва бошқа яширин зўравонлик усулларидан фойдаланмасликни назарда тутади. Шундай қилиб, энди тиббиёт амалиётига нисбатан этика, этикавий талаблар доирасини кенгайтириш ҳақида гаплашишимиз мумкин. Тўғри, шафқатсиз бўлса ҳам, бугунги кунда у тиббиётда устувор аҳамият касб этмоқда. Шифокорнинг вазифаси ҳалол бўлишдир. Бу ерда бошқа қоида - ҳақиқат қоидаси билан аниқ ўзаро муносабатлар мавжуд. Ахборот беришнинг алоҳида шарти - бу беморнинг компотентл-иги. Компетенция қарор қабул қилиш қобилиятини англатади.
Компетенциянинг учта стандарти мавжуд:
1.Рационал мотивлар асосида қарор қабул қилиш қобилияти;
2. Қарор натижасида оқилона мақсадларни илгари суриш қобилияти;
3. Умуман қарор қабул қилиш қобилияти.
Шундай қилиб, компентентлиликнинг асосий элементи бу қоидадир: инсон оқилона мотивлар асосида мақбул қарорларни қабул қилиши мумкин бўлган тақдирдагина компотентли. Ушбу муаммо психиатрияда айниқса долзарбдир. Маълумотли розиликнинг иккита модели мавжуд - воқеаларга асосланган ва процессуал. Воқеалар моделида қарор қабул қилиш
маълум бир вақтдаги воқеаларни англатади, яъни. беморнинг аҳволини баҳолаш, ташхис қўйиш, даволаш режасини тузгандан сўнг, шифокор тавсиялар беради, шунингдек хатарлар, фойдалар ва мумкин бўлган алтернативалар тўғрисида маълумот беради. Қабул қилинган маҳлумотларни тортиб олгандан сўнг, бемор вазиятни ўйлайди ва унинг шахсий қадриятларига кўпроқ мос келадиган тиббий жиҳатдан мақбул танловни амалга оширади. Аксинча, хабардор қилинган розиликнинг процессуал модели тиббий қарорни қабул қилиш узоқ жараён деган фикрга асосланади ва маълумотлар алмашинуви шифокор бемор билан ўзаро алоқада бўлган бутун вақт давомида амалга оширилиши керак. Бу ерда даволаниш бир неча босқичларга бўлинади, улар қўйган асосий вазифалари билан тавсифланиши мумкин:
1. Ўзаро муносабатларни ўрнатиш.
2. Муаммонинг таърифи.
3. Даволашнинг мақсадини белгилаш.
4. Терапевтик режани танлаш.
5. Даволашни якунлаш.
Ушбу моделда бемор кўпроқ фаол рол ўйнайди.Ахборотли розилик ғоясига тиббий мақсадлар концепциясининг ўзгариши натижасида имкон пайдо бўлди. Анъанага кўра, тиббиётнинг биринчи мақсади беморнинг соғлиғи ва ҳаётини ҳимоя қилишдир. Бироқ, ушбу мақсадга эришиш кўпинча унинг эркинлигини бузиш билан ва шу сабабли танлов эркинлигини рад этиш билан бирга кечган. Танлаш эркинлигини ёки унинг автономиясини ҳурмат қилиш маданиятли ҳаёт тарзининг асосий қадриятидир. Ҳар қандай одам ўз ҳаётига таъсир қиладиган қарорларни қабул қилишдан манфаатдор, чунки жамият ҳукм қилинмайди, ҳатто инсон мустақил равишда ҳаёт ва соғлиқ учун таҳликали (ҳарбий, қутқарувчи) касбни танлаганида рағбатлантирилади. Шундай қилиб, инсоннинг ўзини ўзи белгилаши энг юқори қадриятдир ва тиббий ёрдам истисно бўлмаслиги керак. Шундай қилиб, ихтиёрий равишда хабардор қилинган розилик (ваколатли бемор) қоидасини амалга оширишда қуйидаги шартлар бажарилиши керак:
1. Маълумот тўлиқ бўлиши ва беморнинг иродасига қарши тақдим этилмаслиги керак (бу муҳим).
2. Ахборот тушунарли шаклда тақдим этилиши керак.
3. Ахборот нозик тарзда тақдим этилиши керак.
4. Маълумотлар, масалан, қисмли равишда тақдим этилиши керак
5. Розилик олиш таҳдидлар, мажбурлаш, ҳийла-найранг ёки бошқа яширин зўравонлик турлари билан бирга бўлмаслиги керак.
Юқорида келтирилган нарса, албатта, рационал, қобилиятли
(ваколатли) беморга тегишли. Ва нима қилиш керак, масалан, психиатрия
амалиётида, педиатрияда, агар шифокор ҳаётга таҳликали ҳолатда бўлган беҳуш бемор билан муомала қилса, тезда қарор қабул қилиш
керак. Бундай вазиятда қуйидагилар мумкин:
1. Фавқулодда ҳолатларда шифокорнинг қарорини шифокор ёки (иложи бўлса, маслаҳат) қабул қилади;
2. Агар бемор қобилиятсиз бўлса (педиатрия, психиатрия), қарор қонуний вакили (қариндошлари, васийлари, адвокати) томонидан қабул қилинади ва уларга юқорида кўрсатилган барча шартлар ва қоидаларга риоя қилинган ҳолда маълумотлар тақдим этилади;
3. Қарор суд қарори асосида қабул қилинади (масалан, жиноят содир этган руҳий касални мажбурий даволаш ёки соғлиқни сақлаш ҳолати, муомала лаёқати, ақли расолиги ва ҳк).
Бироқ, бемор учун қарор қабул қилиш ҳоллари бир қатор
муаммоли дақиқалар билан тўла. Масалан, шифокор ҳушидан кетган беморга розилик берган қариндоши, беморнинг ўзи ҳам муайян вазиятда шундай йўл тутишига ишонса, беморнинг қизиқишини бошқаради, деб ишониши керак. Бу ҳар доим ҳам шундай эмас. Бу ерда ҳар қандай суиистеъмол қилиш мумкин. Шунинг учун, шифокор олдида қийин вазифа турибди. Ушбу муаммони ҳал қилишда терапевтик имтиёз каби нарса мавжуд, яъни шифокорнинг баъзи маълумотларни яшириш ҳуқуқи, ушбу вазиятда беморга аниқ зарар етказадиган маълумотлар. Муайян муаммоли дақиқаларни ҳал қилгандан сўнг, шифокор ушбу яширин маълумотларни беморга етказади.
Шундай қилиб, хабардор қилинган розилик ва ҳақиқат қоидалари бир-бири билан чамбарчас боғлиқ ва соғлиқни сақлашда нафақат этикаий, балки қонуний меъёр ҳамдир.