Ўзбекистон республикаси соғЛИҚни сақлаш вазирлиги тошкент тиббиёт академияси

1.2.Одамларда биотиббий тадқиқотларни этикавий ва ҳуқуқий тартибга солиш
Бутунжаҳон тиббиёт бирлашмасининг "Хелсинки декларацияси" да "Одамларда биотиббиёт тадқиқотлар олиб борувчи шифокорлар учун кўрсатма" деган субтитр бор, аммо ҳужжатнинг тавсия хусусиятига қарамай, унинг қоидалари бир қатор бошқа халқаро норматив ҳужжатларда, шунингдек миллий қонунчиликда акс эттирилган ва ишлаб чиқилган. кўплаб мамлакатлар, шу жумладан Россия. Аввало шуни таъкидлаш керакки, "Декларация" матнида диагностика ва терапевтик мақсадларни кўзлаган ва беморнинг манфаатлари йўлида олиб бориладиган биотиббиёт тадқиқотлар ("клиник тадқиқотлар" ёки "терапевтик тадқиқотлар") ўртасидаги фарқни ажратиш зарурлиги тўғрисида баёнот мавжуд. Ва асосан фақат илмий мақсадларни кўзлайдиган ва мавзу учун тўғридан-тўғри диагностик ёки терапевтик аҳамиятга эга бўлмаган тадқиқотлар ("клиник бўлмаган тадқиқотлар" ёки "терапевтик бўлмаган тадқиқотлар"). Шунга кўра, "Декларация" матни уч қисмга бўлинган бўлиб, уларнинг биринчисида одамларга тадқиқот ўтказишда риоя қилиниши керак бўлган энг умумий қоидалар рўйхати, қолган икки ўзига хос клиник ва клиник бўлмаган тадқиқотлар бўйича тавсиялар мавжуд.
Инсонларга оид у ёки бу тадқиқотларнинг биринчи қоидаси ("этика мезонлари") сифатида "Декларация" (ва бу унинг "Нюрнберг кодекси" дан фарқи) унинг илмий асосланганлиги талабини эълон қилади: "Одамларда биотиббий тадқиқотлар умумий қабул қилинган илмий тамойилларга мувофиқ ва ҳайвонларда тўғри бажарилган экспериментлар натижалари ва илмий адабиётлар асосида олиб борилиши керак.". Ушбу шарт билан боғлиқ бўлган талаб тадқиқотчи нашр этаётган тадқиқот натижаларининг тўғрилигини, шунингдек, унинг "Декларация" да эълон қилинган принципларга мувофиқ ўтказилишини кафолатлаши шарт: "ушбу" Декларация "тамойилларига жавоб бермайдиган тажрибалар ҳақидаги ҳисоботлар нашрга қабул қилинмаслиги керак." Шу сабабли, кўплаб мамлакатларда тадқиқот натижаларига асосланган мақолалар муаллифлар тадқиқотнинг "этикавий поклиги" ни тасдиқламаган тақдирдагина нашрга қабул қилинмайди.
Ушбу соҳадаги энг сўнгги ва айниқса муҳим мисол сифатида Европа Кенгаши Парламент Ассамблеяси томонидан 1996 йил ноябрда қабул қилинган Инсон ҳуқуқлари ва биотиббиёт тўғрисидаги конвенцияни таъкидлаш лозим. Агар юқорида кўрсатилган ҳужжатларнинг қоидалари одамларда биотиббиёт тадқиқотлари билан чекланиб қолса ва этикаий талаблар хусусиятига эга бўлса, унда Конвенция қоидалари ушбу тадқиқотлар натижаларидан тиббиёт амалиётида фойдаланиш доирасига ҳам тегишли. Конвенциянинг ўзи аллақачон халқаро ҳуқуқнинг бир элементи бўлиб, унга имзо чекувчиларнинг "ўзларининг миллий қонунчилигини ушбу Конвенция қоидаларини акс эттириши учун такомиллаштириш учун барча зарур чораларни кўриш" мажбуриятини ўз ичига олади. “Томонлар биология ва тиббиётдаги тараққиёт билан боғлиқ фундаментал масалалар (айниқса, ижтимоий-иқтисодий, ахлоқий ва ҳуқуқий жиҳатлар) кенг оммага этказилишини ва керакли даражада маслаҳатлашилишини таъминлаши керак; биотиббий фан ва амалиёт ютуқларидан амалий фойдаланиш билан боғлиқ муаммоларга ҳам тегишли. "Конвенциянинг мазмуни қуйидаги тезислар шаклида қисқача етказилиши мумкин:
1.Одамларда биотиббий тадқиқотлар ўтказиш билан боғлиқ муаммоларни ҳал қилишнинг асосий принципи "шахснинг манфаатлари ва фаровонлиги жамият ва фан манфаатларидан устун туриши керак" (2-модда).
2. Тиббий тадқиқотлар фақат улар билан боғлиқ бўлган шахсларнинг розилиги билан амалга оширилиши керак, бундай розилик ихтиёрий ва хабардор бўлиши керак (5-модда). Шу билан бирга, ўз-ўзидан розилик бера олмайдиган ёки бера олмайдиган шахсларнинг ҳуқуқлари ва манфаатлари ҳимоя қилиниши керак (6-9-моддалар).
3. Махфийлик тамойилига риоя қилиниши керак (10-модда).
4. Инсоннинг генетик хусусиятлари тўғрисидаги маълумотларга асосланган ҳар қандай камситишлар тақиқланади (11-модда). Унинг авлодлари геномини ўзгартириш учун одам геномига аралашиш тақиқланади (13-модда). Келажакдаги боланинг жинсини танлаш тақиқланади, фақат гап жинсий алоқа билан боғлиқ бўлган касалликлардан (оғир касалликдан) сақланиш ҳақида кетадиган ҳолатлар бундан мустасно (14-модда).
5. Тадқиқот мақсадида инсон эмбрионларини яратиш тақиқланади (18-модда).
6. Тирик донордан органлар ва тўқималарни фақатихтиёрий равишда хабардор қилинган розилик олингандан сўнг йиғиб олиш (19-модда). Инсон танасининг ўзи ва унинг қисмлари молиявий даромад манбаи сифатида кўриб чиқилиши мумкин эмас (21-модда).
1997 йилда сутемизувчиларни клонлаш бўйича муваффақиятли тажрибалар ҳақида хабарлардан сўнг, Европа Кенгаши"тирик ёки ўлик бошқа одамга генетик жиҳатдан ўхшаш одам яратишга қаратилган ҳар қандай аралашувни" тақиқловчи "қўшимча протокол" ни қабул қилди.