Ўзбекистон республикаси соғЛИҚни сақлаш вазирлиги тошкент тиббиёт академияси

7-МАВЗУ
ҲАЙВОНЛАРДА БИОТИББИЙ ТАЖРИБАЛАРНИНГ ЭТИКАСИ


Режа:
1.1.Ҳайвонларда биотиббий экспериментлар этикаси
1.2.Таълим жараёнида ҳайвонлардан фойдаланишнинг этикавий муаммолари
1.3.Таълим жараёнида инсонпарвар алтернативалардан фойдаланиш самарадорлиги
1.4.Ҳайвонларда эксперимент ўтказиш билан боғлиқ этикавий масалалар


1.Дарснинг мақсади:
1.Ҳайвонларда илмий тадқиқотлар ўтказиш билан боғлиқ бўлган тарихий ривожланиш ва асосий муаммоларнинг сабабларини ўрганиш.
2. Экспериментларни ўтказишда этикавий ва этикавий меъёрлар билан танишиб чиқинг.
3.Ҳайвонларда ўтказилган илмий тажрибаларни тартибга солувчи халқаро қоидаларни ўрганиш.
1.Мавзунинг мотивацион хусусиятлари.
Биоэтик мутахассислар томонидан ҳайвонлар тадқиқотларига эътибор уларнинг хатти-ҳаракатлари билан боғлиқ бўлган хавфнинг алоҳида эканлиги билан изоҳланади. Биотиббий тадқиқотлар субъектлари дуч келадиган хавф муаммосини у билан боғлиқ бўлган бир қатор этикавий ва ҳуқуқий муаммоларнинг асосийларидан бири деб аташ мумкин.
Дарслар учун жиҳозлар:
1. Ушбу тавсия.
2. Дарслар мавзуси бўйича топшириқлар.


1.1. Ҳайвонларда биотиббий тажрибаларининг этикаси
Инсоният жамиятининг ҳайвонларда эксперимент ўтказишга бўлган муносабатининг этикавий ва аҳлоқий муаммолари биотиббий фанларни ривожлантиришда эришилган ютуқлар билан узвий боғлиқдир. Касалликларни диагностика қилиш, даволаш, профилактика қилишнинг янги усулларини, асосий ҳаёт фанларини ва янги биотиббиёт технологияларини ишлаб чиқиш ва қўллаш этикаи, улардан фойдаланишнинг ҳуқуқий асосларини шакллантириш бўйича мунозаралар илмий-техник тараққиётнинг ўзи каби муқаррар ва аниқ жавоб бермайди. Асрлар давомида ҳаёт ҳақидаги фанларнинг ривожланиши ҳайвонлар тажрибалари билан боғлиқ. Муболағасиз айтиш мумкинки, биология ва тиббиёт илмий ривожланишининг тарихий йўли экспериментлар натижасида вафот этган ҳайвонларнинг қони дарёлари билан тўлиб тошган ва уларнинг кўплаб жасадлари билан тўлиб тошган. Тирик объект билан тажриба ўтказадиган тадқиқотчи ҳар доим этикавий танловга дуч келади. Биз қандай мақсадда тирик мавжудотнинг ҳаётини оламиз ёки унга азоб берамиз? Инсон ўз манфаати учун ҳимоясиз мавжудотнинг ҳаётини тасарруф этиш ҳуқуқига эгами? Ҳайвонларга оид тажрибалар қабул қилинадими ва агар керак бўлса, уларни кўпроқ инсонпарварлик усулида қилиш мумкинми?
Экспериментал биология ва тиббиёт тарихида ҳайвонлардан фойдаланган ҳолда тажрибалар ўтказишга бўлган муносабатларнинг бир неча асосий босқичлари мавжуд.
Эмпирик босқич (15-18- асрлар). Тирик ҳайвонлар бўйича тажрибалар - вивисекция- оғриқсиз ўтказилади (бу фанга ҳали маълум бўлмаган).
Илмий босқич (18-аср охири - 20-аср бошлари) тиббиёт ва биологик фанларнинг жадал ривожланиши ва дифференциацияси, экспериментал нормал ва патологик физиологиянинг ривожланиши, ҳайвонлар устидан ўткир ва сурункали тажрибалар ўтказиш усулларининг ривожланиши билан ажралиб туради. Уларнинг асосчилари 1904 йилда тиббиёт ва физиология бўйича Нобел мукофоти совриндори К. Бернард ва И.П.Павловлардир. Ҳайвонлар устида эксперимент ўтказиш азалдан олимлар орасида мавжуд бўлган антропоцентрик дунёқараш нуқтаи назаридан зарурат деб ҳисобланиб келмоқда ва одамлар учун янги билимларни олишнинг аниқ фойдалари билан оқланди. Табиий объектлар, шу жумладан ҳайвонлар инсоннинг этикавий ҳаракатларининг тўғридан-тўғри объектларига тегишли эмас, балки фақат инсон мақсадларига эришиш воситаси деб ҳисобланган. Шафқатсиз экспериментнинг этикавий томони инсоннинг ҳайвонлар олдида эмас, балки ўзига бўлган мажбурияти сифатида қаралди.
Бироқ, ХIХ асрнинг ўрталаридан бошлаб. азот оксиди, эфир буғларининг аналгетик таъсири аллақачон маълум бўлиб, улар жарроҳлик амалиётида қўлланила бошланди; 20-асрнинг бошларида вена ичига оғриқсизлантирувчи дорилар пайдо бўлди. Бироқ, аксарият ҳайвонлар тажрибалари оғриқ қолдирмасдан амалга оширилди ва шафқатсиз вивисекция пайдо бўлаётган ҳаёт ҳақидаги фанларнинг ажралмас қисми бўлиб қолди. Христианликнинг маънавий ва ахлоқий меъёрларининг ривожланиши, жамиятда гуманистик ғоялар ва ахлоқ ҳақидаги ғояларнинг тарқалиши нафақат инсонлар, балки ҳайвонлар олдидаги мажбуриятлар, азоб чекишга қодир, вивисексияни ахлоқий нуқтаи назардан қоралаган ижтимоий ҳаракатнинг асосини, шунингдек, ҳайвонларга нисбатан шафқацизликка қарши қонунларнинг асосини ташкил этди.
Биотиббиёт фанлари ривожланишининг замонавий босқичи биоэтика ғояларини кенг тарқалиши ва жамиятда ва олимлар ва эксперименталистлар орасида ҳайвонларга этикавий муносабат муаммоларини муҳокама қилиш билан тавсифланади. Биоцентризмнинг фалсафий концепцияси ва унинг квинтессенцияси - биоэтика нафақат фан сифатида, балки барча тирик мавжудотларга этикавий муносабатни ва ўз хатти-ҳаракатлари учун, шу жумладан касбий фаолият билан боғлиқ этикавий жавобгарликни белгилайдиган дунёқарашнинг ривожланиши 20-асрнинг иккинчи ярмида этикавий инқилобга айланди. Табиатни ўзлаштириш ва бошқариш антропоцентрик ғоясига алтернатива сифатида биоэнтрик ва экоцентрик этика асосчилари табиат билан ҳамкорлик тамойилини илгари сурдилар, унга кўра табиат объектлари, шу жумладан ҳайвонлар, тирик жамоанинг тенг ҳуқуқли аъзолари ҳисобланади. Атроф-муҳит этикашунослигининг кўплаб вакиллари (П. Сингер, Т. Реган, П. Тейлор ва бошқалар) ҳайвонлар ҳуқуқларининг мавжудлигини улар азоб-уқубатларни ҳис қилишлари ва бошдан кечиришлари билан асослайдилар. Шунинг учун ҳар қандай ҳайвон, айниқса ундан юқори бўлган ҳайвон, одамларга хос бўлган ҳуқуқларга эга: яшаш ҳуқуқи, кўпайиш, табиий яшаш муҳити, азоб-уқубатларга дучор бўлмаслик ва асоссиз равишда ўлдирилмаслик ва қийноққа солинмаслик ҳуқуқи. Тўғри, яна бир этикавий позиция мавжуд: ҳайвонларнинг этикавий ҳуқуқларини мутлақо йўқ қилиш, манфаатлар тўқнашувини келтириб чиқаради, чунки инсон фақат вегетариан бўлиб қолиши ёки очликдан ўлиши ёки доимий равишда пушаймон бўлиши мумкин. Шундай қилиб, умуман ҳайвонларга нисбатан инсонпарварлик муносабати ва хусусан ҳайвонлардан фойдаланган ҳолда илмий тажрибаларни ўтказиш қонунийлиги нафақат эко- ва биоэтиканинг марказий масаласи, балки жамоат этикасининг ҳолатини акс эттирувчи этикавий литмус тестига айланади. Бугунги кунда атроф-муҳитни муҳофаза қилишнинг этикавий, этикавий ва ҳуқуқий жиҳатлари, биотиббиёт технологияларини ривожлантириш янги тушунишни талаб қилмоқда. Ҳайвонларни эксперимент қилишга бўлган муносабат бу мураккаб муаммонинг фақат бир қисмидир. Ҳозирги вақтда биоэтикада унинг кейинги ривожланишини белгилайдиган иккита асосий ёндашув шаклланган: биринчиси, инсоннинг ҳайвонлар олдидаги бурчини тан олиш ва уларнинг азобларини камайтириш истагига асосланган гуманистик. Иккинчи ёндашув - инсон ҳуқуқларига тенг бўлган ҳайвонларнинг ҳуқуқларини эътироф этиш ва инсоннинг этикавий бурчи нафақат ҳайвонларни шафқатсизлик ва азоб уқубатлардан ҳимоя қилиш, балки уларнинг яшаш ҳуқуқини ҳимоя қилишдир.
Биотиббиёт фанлари ривожланишининг узоқ тарихи давомида одамлар кўплаб лаборатория "дубл" лари - қурбақалар, сичқонлар, каламушлар, қуёнлар, итлар, маймунларга эга бўлиб, улар устида тажрибалар "инсон манфаати учун" ўтказилади. Шундай қилиб, етук ҳужайралар ядроларини қурбақа ва сичқонларнинг тухум ҳужайрасига кўчириш бўйича ўтказилган тажрибалар клонлаш техникасини ишлаб чиқишга асос яратди. Сичқонлар устида олиб борилган тадқиқотлар натижасида орган трансплантациясининг биологик қонунлари, иммун тизимининг фаолияти, хавфли ўсмаларнинг ривожланиши ҳақида кўплаб бошқа асосий маълумотлар маълум бўлди.
Трансплантация ривожланишини итларга тажрибаларсиз тасаввур қилиш қийин. Юрак клапанларини нуқсони бўлганида алмаштириш, коронар артерия пайвандлаш - бу ва бошқа кўп нарсалар нафақат ҳайвонларга одам касалликларини экспериментал моделлаштириш туфайли кундалик тиббий амалиётга айланди.
Экспериментал тиббиёт ва биология ривожланишининг муҳим босқичи генетикчилар томонидан бир-бирига яқин қарама-қарши чорвачиликдан олинган ҳайвонлар қаторини кўпайтириш эди. Улар бир хил насл ичида бир хил генлар тўпламига эга ва инсоннинг бир хил эгизакларига ўхшашдир. Ушбу технология туфайли экспериментаторлар янги ноёб биологик моделларни - юқори ва паст саратонли сичқонлар қаторини, гипертензив каламуш чизиқларини, атеросклероз ёки аллергия ирсий шакли бўлган қуёнларни, юрак-қон томир касалликларини ўрганиш учун мини-чўчқаларни ва бошқа кўплаб оддий ирсий ва орттирилган одам касалликларининг моделларини қўлга киритишди. Молекуляр генетик тадқиқот усулларининг ривожланиши генетик жиҳатдан фақат битта генда (нокаут сичқонлари: инглизчадан нокаут - нокаут қилиш) фарқ қиладиган организмларни яратишга ва бу ген ишламайдиган ҳужайралардаги ўзгаришларни таҳлил қилишга имкон берди. Бугунги кунда биомедицина экспериментал ҳайвонларни ишлаб чиқариш учун бутун саноатни ташкил этди, бу илмий тажрибаларнинг юқори сифатли шаклланиши ва ишончлилигини таҳминлайди. Фармацевтика консернлари ҳайвонларни боқиш учун ўзларининг вивариумларига эга ва янги дори ишлаб чиқаришга сарфланган 1 миллиард маблағнинг тахминан 10% клиникадан олдинги тадқиқотларга йўналтирилган. Барча мамлакатларда мавжуд бўлган қонунчиликка мувофиқ, янги дорилар, биологик фаол қўшимчалар, тиббий асбоблар, даволашнинг жарроҳлик усуллари клиник амалиётга клиник текширувларсиз ва дастлабки синовларсиз киритилиши мумкин эмас. Озиқ-овқат саноатида ишлатиладиган кимёвий бирикмалар ва уй кимёвий моддалари, инсон саломатлиги учун потенциал хавф туғдирадиган ишлаб чиқариш чиқиндилари ҳам токсикологик текширувдан ўтиши керак. Экспериментал моделлаштириш ва клиникадан олдинги синовлар ИБТни яратиш учун зарур босқичлардир (илдиз ҳужайралари билан даволаш, дори-дармонларни мақсадли ташиш, нанобиотехнология ва бошқалар). Шу билан бирга, экспериментал тадқиқотлар натижасида ҳар йили дунёда миллионлаб экспериментал ҳайвонлар нобуд бўлади.
Кемирувчилар (сичқонлар ва каламушлар) лаборатория ҳайвонларининг 85 фоизини, “фан ишчилари” нинг иккинчи катта гуруҳи - қурбақалар ва балиқларни ташкил қилади. Европа Иттифоқи маҳлумотларига кўра, ҳайвонларнинг тахминан 90% амалий ва фундаментал тиббий ва биологик тадқиқотлар жараёнида нобуд бўлади. Тиббий, биологик ва ветеринария факултетлари талабаларининг ўрганиш тажрибаси натижасида ҳаётдан маҳрум бўлган токсиклик учун тестлар тажриба ҳайвонларининг 8%, 1% ўлади. Шу билан бирга, ўнлаб йиллар давомида экспериментал ҳайвонларда стандарт усуллардан фойдаланган ҳолда клиникадан олдинги синовлар ўтказилди. Бугунги кунда дунёнинг кўплаб мамлакатларида тиббиёт ва биотиббиёт технологияларини ривожлантириш учун ҳайвонларнинг тажрибаларини натижаларнинг илмий табиатига (маълумотларнинг таққосланиши, такрорланиши ва ишончлилиги) зарар етказмасдан алмаштиришга имкон берадиган янги биологик моделлар ва техникалар ишлаб чиқилмоқда. Ушбу соҳада етакчилар Европа мамлакатлари, АҚШ ва Япония. Ҳайвонларни экспериментларда алмаштириш бўйича ишларни қўллаб-қувватлаш учун жамоат ва давлат жамғармалари, ҳайвонларни синашга муқобил тадқиқот марказлари, муқобил усулларни тасдиқлаш бўйича Европа ва миллий марказлар, дори воситаларининг фармакологик хусусиятлари, кимёвий бирикмаларнинг токсиклиги, шунингдек алтернатива банклари бўйича маълумотлар базаларини йиғиш ва таҳлил қилишнинг самарали тизими яратилди.