Ўзбекистон республикаси соғЛИҚни сақлаш вазирлиги тошкент тиббиёт академияси

Муқобил вариантларни излашда тадқиқотнинг асосий йўналишлари шакллантирилди:
- сутэмизувчиларни кам уюшган ҳайвонлар, асаб тизими кам ривожланган ҳайвонлар эмбрионлари, шунингдек ўсимликлар ва бактериялар билан алмаштириш;
- изоляция қилинган органлар, тўқима бўлимлари, ҳужайра
маданияти (ин витро усуллар), табиий ва суноий субcеллулар
тузилмалар (ҳужайра мембраналари, митохондрия, липозомалар), молекуляр генетик тестлардан фойдаланиш;
- уяли биокимёвий ва молекуляр физик-кимёвий жараёнларни компютер моделлаштириш;
- ҳар хил бирикмаларнинг умумий токсиклигини тезкор баҳолаш учун асбоблар тўпламини яратиш.
Бир асрдан бери ҳайвонларни ҳимоя қилиш тўғрисидаги қонунлар такомиллашиб бораётган Европада жамоат ва касаба уюшмаларибиотиббий тадқиқотлар ва Таълимга инсонпарвар алтернативаларни жорий этишда фаол иштирок этмоқда. Шундай қилиб, 15 йил ичида экспериментал ҳайвонлар сони 30 фоизга камайди. 2000 йилдан бошлаб косметика маҳсулотларини синаш учун Дреисер окуляр синови Европа Кенгаши мамлакатларида тақиқланган (у ин витро тестлар билан алмаштирилди) ва 2012 йилга келиб косметик воситаларни юқори ҳайвонларда синашнинг бошқа усуллари ҳам тақиқланган. Россияда Соғлиқни сақлаш вазирлиги товуқ эмбриони тестини Дреззернинг оғриқли қуёнлар синовининг ўрнига тасдиқлади. Шубҳасиз, бундай вазиятда нафақат этикавий, балки ҳайвонларга ўтказиладиган биотиббиёт тажрибаларини ҳам ҳуқуқий тартибга солиш зарур.
1.2. Таълим жараёнида ҳайвонлардан фойдаланишнинг этикавий муаммолари
Анъанага кўра барча Таълим муассасаларида биологик, тиббиёт фанларини ўрганиш ва ветеринария мутахассисларини тайёрлашда тирик ҳайвонлар устида ўтказиладиган ўткир тажрибалар – вивисекция кенг қўлланилган. Ҳайвонларни ажратиш - дисекция қилиш, шунингдек, зоология ва ветеринария талабалари томонидан кейинчалик ҳайвонлар ва тўқималар билан ишлаш тажрибаси учун олган мажбурий маҳорат эди. Бундай тажрибалар натижасида ҳайвонларнинг аксарияти дарс пайтида ўлган ёки ўқувчилар олдида ўлдирилган. Қурбақалар, сичқонлар, каламушлар ва ҳатто итларга бир марталик ишлатиладиган нарсалар сифатида қараш, оғриқ ва азоб-уқубатларни келтириб чиқариш, ҳаётларини эътиборсиз қолдириш, анатомия, физиология ва жарроҳлик бўйича профессионал билимларни олиш зарурлигини асослашди. Дарслар тугаши билан ахлатга ташланган қонли ва қонли, улар одамнинг шафқацизлиги учун жимгина танбеҳга айландилар. Табиий савол туғилади: келажакдаги шифокор, ветеринар, қандай қилиб ҳимоясиз ҳайвонни ўлдириши керак бўлса, ҳаётдан қўрқиши мумкин, келажакдаги биолог ёки эколог? Ва ҳар бир ўқитувчи яна бир саволга жавоб излаши керак: агар одам ва ҳайвонлар касалликларини биомоделлаш ҳали ҳам биологик ва тиббий билимларни олишнинг асосий воситаси бўлса, қандай қилиб ўқитиш керак. Бугунги кунда ҳаёт фанларини ўқитишни инсонпарварлаштириш ҳайвонлар иштирокидаги тадқиқот этикаи ривожланишининг ажралмас қисмига айланди. Унинг ҳақиқий тимсоли – бу В. Рассел ва Р. Бирч томонидан тузилган учта Ре тушунчаси. Ушбу концепция экспериментни инсонпарварлаштиришнинг асосий йўналишларини белгилаб берди: қисқартириш - ишлатиладиган ҳайвонлар сонини камайтириш орқали ҳаёт фанларини ўқитишни инсонпарварлаштириш; такомиллаштириш - оғриқ қолдирувчи ва шикаст етказмайдиган усулларни қўллаш орқали тажрибани такомиллаштириш; алмаштириш- юқори даражада ташкил этилган ҳайвонларни паст даражадаги ҳайвонларга алмаштириш ёки муқобил усуллардан фойдаланиш. Экспериментал ҳайвонлардан фойдаланишни алмаштирадиган ўқув материаллари, шунингдек, ҳайвонларга зарар этказишни истисно қиладиган ёки мавжуд инсонпарварлик Таълимини тўлдирадиган бошқа Таълим воситалари Таълимдаги инсонпарвар алтернативалар ҳисобланади. Инсонпарварлик Таълими концепциясини ишлаб чиқувчилар ҳайвонларнинг ҳуқуқларини тан олишга асосланган ва ҳайвонларнинг яшаш ҳуқуқини, табиий хулқ-атворини, экотизим тузилишининг бир қисми бўлиш ҳуқуқини, очлик, чанқоқни, оғриқни, қўрқувни ва стрессни ҳис қилмаслик ҳуқуқини чеклайдиган ҳар қандай ҳаракатга "зарар" тушунчасига мурожаат қилишади. Амалий машғулотлар давомида лаборатория ёрдамчиси ва ўқитувчи томонидан бир гуруҳ талабалар учун ҳайвонлар устида ўтказилган тажрибалар, талабаларни ҳайвонларни парчалаши илмий аҳамиятга эга эмас, аксинча бемаъни шафқацизлик намойиши бўлиб, талабалар орасида кескин салбий реакцияга сабаб бўлган. Бугунги кунда инсонпарвар алтернативалардан фойдаланиш кўплаб Таълим муассасалари учун Таълим стандартига айланмоқда. ИнерНИЧЭ инсонпарварлик Таълимининг халқаро тармоғи дунёнинг эллик мамлакатида инсонпарварлик тўғрисидаги ғояларни ва меҳр-оқибат, ҳаётга ҳурмат ва танқидий фикрлаш қобилиятини ривожлантиришга ёрдам берадиган ўқитишнинг муқобил усуллари тўғрисида фикрларни тарқатиш бўйича самарали иш олиб бормоқда. Таълимда фойдаланиладиган инсонпарвар алтернативаларга қуйидагилар киради.
- ўсимликлардаги тажрибалар, юқори ҳайвонларга лаборатория тажрибалари ўрнига ҳужайра маданияти;
- моделлар, манекенлар, механик ва компютер симуляторлари, виртуал ҳақиқат тизимлари;
- этикавий жиҳатдан мақбул манбалардан олинган ўлик ҳайвонлар бўйича тажрибалар;
- кузатиш ва дала амалиёти;
- талабаларнинг ўзлари устида ўтказган тажрибалари;
-юқори ҳайвонларда такрорланадиган лаборатория тажрибаларини видеофилмлар билан алмаштириш.
Видеофилмлар, кейинчалик компютер ўқув дастурлари, виртуал ҳақиқат тизимлари, мураккаб ҳайвонлар ва одам манекенлари, жарроҳлик кўникмаларини машқ қилиш учун симуляторларнинг яратилиши шафқациз экспериментлардан бутунлай воз кечишга имкон берди.
амалий машғулотларда. Ушбу рўйхатда замонавий ахборот технологиялари ютуқлари асосида ишлаб чиқилган компютер ўқув дастурлари ва манекенлар алоҳида ўрин тутади. Экология, биология ва тиббиётни ўқитиш учун компютер технологияларини ривожлантиришнинг тижорат тизими яратилди ва муваффақиятли ривожланмоқда . Турли хил компютер дастурлари ва виртуал лабораториялар билан жиҳозланган рақамли кутубхоналар ўрганишнинг таниш элементига айланди. Интернет орқали жуда кўп оригинал муаллифлик курслари учун Аccесс он-лине режимида кенгайди. Анатомияни ўрганиш учун Анъанавий равишда одам ва ҳайвонларнинг алоҳида аъзоларини тақлид қиладиган
моделлар (қўғирчоқлар) ишлатилган. Янги кимёвий материаллар (юқори қувватли пластмасса, ҳар хил ғоваклилиги латекс) туфайли улар органларнинг тузилишини аниқроқ кўпайтиради. Инъекция техникаси ва жарроҳлик кўникмаларини амалда қўллаш учун улардан юқори сифатли симуляторлар - терининг, мушакларнинг, оёқ-қўлларнинг тақлидчилари тайёрланади. Тананинг тузилишини тўлиқ ҳажмда нусха кўчирадиган янада мураккаб моделлар – ҳайвонлар ва инсон манекенлари лаборатория ҳайвонлари билан ишлаш, қон олиш, интубация, пробировка қилиш, катетеризация ва биринчи ёрдамни бошқариш усулларини ўзлаштиришга имкон беради.
Яқинда Норвегиянинг Лаердал компанияси СимМан 3Г инсон симуляторини ишлаб чиқарди, у ўрнатилган компютер ёрдамида даволанишга таъсир қилади ва касал одамга хос реакцияларни кўпайтиради: юрак ритмининг бузилиши, нафас олиш бузилиши, у қон кетиши, хириллаш ва нола қилиши мумкин. Бундай робот қиммат - 65 минг долларни ташкил этади, аммо бундай қиммат тиббий симуляторларнинг иқтисодий самарадорлигини таҳлил қилиш харажатлар олти ой ичида тўланганлигини тасдиқлайди. Америкалик тиббиёт мактабларининг ярмидан кўпи аллақачон бундай симуляторлардан фойдаланади.
Инсонпарвар алтернативаларни ривожлантириш учун ноёб имкониятларни замонавий компютер моделлаштириш технологиялари очиб беради, бу нафақат виртуал ҳақиқатни яратади, балки тўқима ва органларга тегиниш ҳисси беради (тегинишга асосланган ҳаптик технология). Гаптиклар асосида масофадан бошқариладиган робот-жарроҳлар яратилади. Улар сизга қон томирлари, кўзлар, пластик жарроҳлик, диагностика ва операцион эндоскопияда талаб қилинадиган нозик маҳоратларни ошириш ва такомиллаштиришга имкон беради. Шу билан бирга, зоологлар, шифокорлар ва ветеринария мутахассисларини тайёрлашда битта кўникма бор, унинг ривожланиши шубҳасиз табиий тўқималар билан амалий ишлашни талаб қилади - бу дисекция ва жарроҳлик амалиёти. Ушбу муаммони этикавий манбалардан ҳайвонларнинг жасадлари ва тўқималарини олиш тизими туфайли муваффақиятли ҳал этиш мумкин. Учун этикавий манбалари ветеринария клиникалар, қишлоқ хўжалиги бўлган Таълим билан тақдим ташкил томонидан иқтисодиёт, хусусий шахслар, ҳайвонлар муассасасининг натижасида, табиий сабабларга кўра вафот бахциз ҳодиса ёки эйтаназия c ёрдам инсонпарвар усули, чунки ҳалокатли касаллик томонидан ўлдирилган. Ҳайвонлардан фойдаланиш бўйича бундай дастурлар АҚШ ва Европа нинг кўплаб университетларида аллақачон муваффақиятли ишламоқда. Лаборатория қафасида эмас, балки табиий яшаш муҳитида ҳайвонларни кузатиш, келажакда ҳайвонлар билан ишлайдиган бўлажак мутахассислар - этологлар ва зоологларни тайёрлашда амалий машқларни самарали равишда алмаштириши мумкин. Бу ерда ҳам ҳайвонлар ва атроф-муҳитга зарар етказмасдан илмий тажрибалар ўтказиш учун жой мавжуд. Шундай қилиб, рус олимлари Псков вилоятида яшовчи оролга кўчиб ўтишда маймунларнинг ўзини тутиши ва янги ҳаёт шароитларига мослашиши бўйича ноёб тадқиқотлар ўтказдилар.
Юрак-қон томир, асаб, овқат ҳазм қилиш ва бошқа тизимлар (электрокардиография, энсефалография, ултратовуш ва бошқалар) ишини ўрганишнинг хавфсиз функционал усулларидан фойдаланган ҳолда талабаларнинг ўзларида тажриба ўтказиш келажакдаги шифокорлар
томонидан физиология ва касалликларни функционал диагностика усулларини ўрганишда қўлланилади. Ушбу усуллар, шунингдек, кофе, шакар ёки гиёҳванд моддалар (масалан, диуретиклар) каби кенг тарқалган моддалар таосирида функционал ва биокимёвий ўзгаришларни ҳайвонларга тажриба ўтказмасдан баҳолашга имкон беради. Ветеринария тиббиётини ўргатиш пайтида, тадқиқот объекти – ҳайвонни одам билан алмаштириш, сутэмизувчилар вакили сифатида зарарсиз ва инсонпарвар алтернатива бўлиб хизмат қилади.