Ўзбекистон республикаси ташқи иқтисодий фаолият миллий банки

III БОБ. Тижорат банкларида нақд пулсиз ҳисоб-китоб операциялар ҳисоби ва аудит текширувини ўтқазиш услубини такомиллаштириш.
3.1 Тижорат банкларида нақд пулсиз ҳисоб-китоб операциялари ҳисобини такомиллаштириш ва уни амалга оширишдаги муоммолари...........................51
3.2 Тижорат банкларида нақд пулсиз ҳисоб-китоб операциялари аудит текширувини метологик асосларини такомиллаштириш..................................58
Хулоса ва таклифлар............................................................................................64
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати................................................................67
Иловалар


Кириш

Ўтган йиллар давомида мамлакатимиз банк-молия тизими барқарор ва ишончли фаолият юритиб, юқори кўрсаткичларни намоён этиб келмоқда. Иқтисодиётимизнинг деярли барча тармоқлари модернизация қилиниб, амалда технологик жиҳатдан янгиланмоқда. Улар бевосита банк тизими фаолиятига ҳам таъллуқлидир. Маълумки, тижорат банкларининг асосий операцияларидан бири бу нақд пулсиз ҳисоб-китоб операциялари бўлиб ҳисобланади. Хўжалик субъектлари ўртасидаги барча ҳисоб-китоблар нақд пулсиз кўринишда банклар орқали амалга оширилади. Иқтисодиётнинг ривожланиши, иқтисодий алоқаларнинг кенгайишида нақд пулсиз ҳисоб-китоблар алоҳида ўрин эгаллайди. Республика иқтисодиётида охирги йиллардаги ўсиш суръатлари, жумладан, ЯИМ, саноат, қишлоқ хўжалиги, хизмат кўрсатиш ва бошқа соҳалардаги юқори ўсиш суръатларини таъминлашда, албатта нақд пулсиз ҳисобкитобларнинг ўз ўрни бор, негаки ушбу тармоқларда барча ҳисоб-китоблар нақд пулсиз ҳисоб-китоблар кўринишида амалга оширилади. Бугунги кунда бу борадаги ишларни янада ривожлантириш ва такомиллаштириш зарур. Зеро, Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёевнинг 2022 йил якунида Олий мажлисга қилган Мурожаатномасида алоҳида таъкидлаганидек, “тараққиётга – фақат машаққатли ва жасоратли меҳнат орқали эришилади”¹ (2022). Шундан келиб чиқиб, барча тижорат банклари юқори даромад олиш учун олинадиган даромад манбалари, ҳар бир даромад келтирувчи активлар ҳамда банк хизматлари турларини ўрганиш ва юқори даромад келтирувчи соҳаларни аниқлаб олиш зарур. Мазкур соҳалардан бири эса нақд пулсиз хисоб китобларни такомиллаштиришдир.
Тoвар-пул муносабатларида, oлди-сотди ва хизматлар кўрсатиш, турли хил даъво ва мажбуриятларни қондириш, шунингдек маблағларни тақсимлаш ва қайта тақсимлаш жараёнида пул ҳисоб-китоблари пайдо бўлади. Пул ҳисоб-китобларининг асосий қисми (70-80%) нақд пулсиз пул ҳисоб-китобларидир. Улар пул ҳисоб-китоблари нақд пулни тўғридан-тўғри ишлатмасдан амалга оширилганда, яъни тижорат банкларининг ҳисобварақларига пул ўтказишда ёки уларни нақдсиз ҳисоб рақамларга кўчириб бериш эҳтиёж туғилади. Нақд пулсиз ҳисоб-китоблар иқтисодий муносабатларнинг маҳсулот, иш ва хизматларни сотиш каби соҳаларида қўлланилади. Банкдан кредитларини олиш ва тўлаш, ҳақиқий даромадларни тўлаш ва улардан фойдаланиш. Нақд ва нақд пулсиз муомала ўртасида яқин ва ўзаро боғлиқлик мавжуд.
Нақд пулсиз ҳисоб - китоблар барча пул ҳисоб-китобларининг асосий компонентидир (бозор иқтисодиётида-90% гача). Нақд пулсиз ҳисоб-китоблар бозор иқтисодиёти молиявий инфратузилмасининг ажралмас қисми сифатида ялпи миллий маҳсулот сотишнинг асосий қисмига воситачилик қилади. Нақд пулсиз ҳисоб-китоблар иқтисодий муносабатларга хизмат қилади. Битимлар ҳажми бўйича нақд пулсиз ҳисоб-китоблар катта миқёсга етди. Шундай қилиб, ривожланган мамлакатларда бир неча кун ичида тўловлар миқдори йиллик ЯИМ ҳажмига тенг. Нақд пулсиз тўловлар маълум принципларга асосланади ва уларнинг хусусиятларига кўра улар ўз вақтида, узлуксиз, ишончли, хавфсиз ва тежамкор бўлиши керак. Хўжалик юритувчи субъектлар томонидан тўловларнинг нормал бажарилиши бунга боғлиқ бўлиб, бу ўз навбатида уларнинг рентабеллиги ва ликвидлигига, молия бозорларининг ишлашига ва пул-кредит сиёсатининг самарадорлигига таъсир қилади. Нақд пул муомаласи туфайли нақд пулсиз тўловлар кўламининг кенгайиши транзакция харажатларини камайтиради, нақд пул айланмасини аниқроқ прогноз қилиш учун шароит яратади, шунингдек, нақд пул, пулни чиқариш ва муомаладан чиқариш ҳажмини белгилайди.
Шуни таъкидлаш керакки, нақд пулсиз тўловлар тизимининг ҳолати кўп жиҳатдан мамлакатнинг иқтисодий ривожланишига ва мамлакатдаги ўзига хос иқтисодий вазиятга боғлиқ. Мамлакатда нақд пулсиз тўловлар ҳолатини тавсифловчи умумлаштирилган кўрсаткичлар дебиторлик ва кредиторлик қарзлари кўрсаткичлари, ҳисоб-китоблардаги маблағлар айланмасидир. Ушбу кўрсаткичларнинг кескин ёмонлашиши, бу бутун тўлов тизимининг инқирозига олиб келиши мумкин бўлган вазият бўлиши ва бу доимо такомилаши долзарб бўлиб келмокда. Бундан ташқари, Тўлов тизимини мақбул ташкил етиш масаласи, шунингдек, мамлакат иқтисодиётида ресурсларнинг нархи ва тўлов воситаларидан (воситаларидан) фойдаланиш самарадорлиги ишлаб чиқариш ва товар ва хизматлар алмашинуви даражасига таъсир қилиши мумкинлиги сабабли жуда долзарбдир. Тўлов тизимлари фойдаланувчиларига (тўлов хизматлари истеъмолчиларига) маълум тўлов воситаларидан (воситаларидан) умуман фойдаланилишига боғлиқ. Тўлов воситалари битимнинг иккала томони учун ҳам, унга жалб қилинган банклар учун ҳам мақбул бўлиши керак. Шу билан бирга, тўлов тизимининг моделини танлашни белгилайдиган баъзи омиллар мавжуд.
Биринчидан, бу нарх барқарорлиги. Шундай қилиб, агар инфляция даражаси юқори бўлса ва тўловларни қайта ишлаш учун бир неча кун ёки ҳатто ҳафталар керак бўлса, хўжалик юритувчи субъектлар томонидан операцияларни амалга ошириш айниқса юқори қўшимча харажатлар билан боғлиқ. Бундай ҳолда, тижорат банклари тезда муқобил тўлов воситаларига ўтадилар, бу еса бартер, нақд пул ёки хорижий валютадаги ҳисоб-китоблар каби унчалик самарали бўлмаган тўлов усулларидан фойдаланишни ўз ичига олиши мумкин. Нақд пул, бартер ва чет эл валютаси, қоида тариқасида, кенг кўламли операциялар учун қиммат тўлов усуллари бўлса-да, агар улар билан боғлиқ харажатлар маҳаллий банкларда маблағлардан фойдаланиш билан боғлиқ инфляция йўқотишларидан паст бўлса, улар ҳали ҳам нисбатан жозибадорликка эга.
Иккинчидан, тўлов тизими моделини танлаш кўп жиҳатдан мамлакатнинг пул режимига боғлиқ. Масалан, ялпи ҳисоб-китоб тизими ўрнига клиринг ҳисоб-китобларидан фойдаланиш танлови Марказий банкдаги захиралар даражаси, тоифалар каби омиллар билан белгиланиши мумкин захираларга қўйиладиган талабларга жавоб берадиган активлар, захира ҳисобварақлари бўйича фоиз ставкаси.
Учинчидан, тўлов тизимининг техник даражаси нақд пул қолдиқларининг умумий миқдоридан фойдаланиш самарадорлигини ва унга хос бўлган хатарларни бошқариш қобилиятини (кредит хавфи даражаси ва ликвидлик хавфи) белгилайди.
Тўртинчидан, тўлов тизими пул ўтказиш ва кредит бериш механизмини тақдим етиши керак. Тўлов тизимини шакллантириш ёки модернизация қилишда тўлов тизими доирасидаги ҳисоб-китобларни якунлаш нақд пулсиз ҳисоб китоб механизмига алоҳида эътибор берилиши керак.
Бешинчидан, ҳуқуқий режим. Бу тўловнинг ишончлилигини таъминлашга ҳисса қўшиши керак. Тўлов муносабатларини тартибга солувчи қоидалар тўловларни амалга ошириш учун замонавий инфратузилмани қуришнинг муҳим элементидир.