Ўзбeкистон рeспубликаси

уэҲҲñ. Ҳоп.пеп. C.иЛфиопиррОЖИли ии Л.М.Тауиих. М.:, ГҲҲаҲCсИ Ҳ cТаТҲcТҲКа,1986 c.21)

Кейинги йилларда ҳам “Иқтисодий таҳлил методи”ни аниқлаштиришга

уринишлар давом этмокда. Жумладан, Баканов М.И. ва Шеремет

4. қуйидагича таъриф берадилар: “Иқтисодий таҳлилнинг методи деганда, ривожланиш ва шаклланишдаги хўжа1ик жараёнларини ўргҳнишга диалектик ёндошиш тушинилади. Иқтисодий таҳлилнинг методининг характерлари хусусиятлари: хўжа1ик фаолиятини ҳар томонлама (тў1а) характерловчи кўрсаткичлар тизимидан фойдаланиш; бу кўрсаткичлами ўзгариш сабабларини ўрганиш; ижтимоий-иқтисодий самарадорликни ошириш мақсадида ана шу кўрсаткичлар орасидаги ўзаро боғ1анишлами аниқлаш ва ў1чаш ҳисобланади (БдКИлҲОБ М.Ҳ., лИИепеМер А.@., Теопиис 3КОҲо эcхоро аэмҲ3а. М.

&ҲҲаҲГсИ Ҳ ГТилТҲCТҲКа, 1997, c.44).

Белоруссиялик олима Савитская Г.В. эса қуйидаги таърифни беради: “Ишлаб чиқариш самарадорлигини ошириш мақсадида режа, ҳисоб, ҳисобот ва бошқа маълумот1ар манбаъларининг кўрсаткич1ар тизимини махсус усуллар ёрдамида ишлаш йўли билан корхоналар фаолияти натижаларига омиллар таъсирини тизмий, комплекс ўрганиш, ў1чаш ва умумлаштириш хўжа1ик фаолияти талилилининг методи ҳисобланади”.

Ўзбекистонлик иқтисодчи олим Солиев Б.К. эса “Иқтисодий таҳлил фанининг методи”га қуйидагича таъриф беради: “Иқтисодий таҳлилнинг методи — бу ривожланиш ва шаклланишдаги хўжалик жараёнларини ўрганишга диалектик ёндошган ҳолда, иқтисодий ахборотлар манбаларида келтирилган кўрсаткичлар тизимини махсус усуллар ёрдамида ишлаш йў1и билан улами ўзгариш сабабларини аниқлаш ҳамда улар орасидаги ўзаро боғ1иқ1арни тизмий, комплекс ўрганиш, ў1чаш ва умумлаштиришдир” .

Кўриниб турибдики, иқтисодий таҳлил методини асослаб беришда ягона фикр йўқ. Шундай бўлсада, “Иқтисодий таҳлил методи”га

берилган таърифиаминг жуда катта принципиал фарқ ёки қарама-қаршилик йўқ. Агар ана шу берилган таърифлами умумлаштирадиган бў1сак, у ҳолда иқтисодий таҳлил методини қуйидагича таъридашимиз мумкин:

Иқтисодий таҳлилнинг методи — корхонадаги хўжалик жараёнлари ва бошқа фаолият турларининг юзага келиши, ўзгариши ҳамда ривожланишини диалектик ёндашув усулида ўрганишдир. Ижтимоий- иқтисодий самарадорликни ошириш мақсадида корхонанинг хўжалик ҳамда бошқа фаолият турларини тавсифлайдиган кўрсаткичлар тизими- дан фойдаланиш, ушбу кўрсаткичларнинг ўзгариши сабабларини тадқиқ қилиш, уларнинг ўзаро боғлиқликларини аниқлаш ҳамда ҳисоб- китоб қилиш иқтисодий таҳлил фани методининг ўзига хос жиҳатларидир.

Методининг мазмунига кўра таҳлил воситасида хўжа1ик жараёнлари ва бошқа фаолият турларини ўрганишда диалектик ёндашув, яъни ҳар бир воқелик мавжуд ва ривожланишда, деб қаралади. Бу воқеликлар сондан сифат ўзгаришига ва янги сифатнинг пайдо бўлиши, инкоми — инкор қилиш, қарама-қаршилик кураши, эскининг тугаши, янги — и1ғор воқеликламинг пайдо бў1иши каби хусусиятга эга бўлади. Диалектик ёндашув ва унинг барча усуллари ҳўжалик жараёнларини ўрганишда, таҳлил қилишда корхона фаолиятини барча босқичларида қўл1анилади.

Иқтисодий таҳлил методининг таърифида унинг эътиборли жиҳатлари ҳам кўрсатилган. Жумладан, хўжалик жараёнлари ва иқтисодий воқеаларни таҳлил қилишда жуда кўплаб кўрсаткичлардан фойдаланиш зарурлиги.

Таҳлил учун керак бўлган кўрсаткич1ар, уларнинг тури ҳамда миқдори ўргани1аётган иқтисодий жараённинг мазмуни, ҳажми ва даwига боғ1иқ бўлади. Ҳатто, таҳлил натижасида аввалдан мўлжал1анмаган янги кўрсаткич1ар ҳам ҳисоблаб топилиши мумкин. Мазкур ҳолат иқтисодий таҳлил методининг ўзига хос жиҳатларидан бири ҳисобланади.

Ўрганилаётган хўжа1икжараёнларининг, яъни кўтсаткич1арнинг ўзаро фарқланиши ҳамда ўзгариши сабабларини аниқлаш таҳлил ишларида муҳим аҳамиятга эга. Ҳар бир ўзгаришга таъсир кўрсатган сабаблами (омиллар) ҳисоблаш иқтисодий таҳлил методининг яна бир ўзига хос хусусиятидир. Чунки, таҳлил қилинаётган иқтисодий кўрсаткичлар ва улардаги ўзгариш1ар доимо бир-бири билан узвий боғлиқ, ўзаро алоқа ҳамда таъсир натижасида содир бў1ади. Таҳлил

воситасида мазкур ҳолатлар, яъни ўзгариш1ар аниқ ҳисобланади ва ўрганилади. Таъкид1аш керакки, айрим олинган омиллар охириги якуний натижага сезиларли таъсир кўрсатиши ва уни тубдан ўзгартириб юбориши ҳам мумкин. Шунинг учун ҳам хўжалик фаолиятидаги ўзгариш сабаблари, уларнинг омиллар кўринишида юзага чиқиши таҳлилда жиддий тарзда ўрганилади. Демак, кўрсаткич1арга таъсир этувчи асосий ва қўшимча омиллами аниқлаш уларни таснифлаш таҳлил методининг муҳим хусусияти бў1иб саналади. Сабаблами аниқлаш ва омиллами тўғри гуруҳлаш хўжа1ик фаолиятини иқтисодий таҳлил қилишнинг сифатли бў1ишида муҳим роль ўйнайди.
Иқтисодий таҳлил методининг яна бир ўзига хос томони
.ўргани1аётган кўрсаткичларни бир - бирига ўзаро таъсирини ва боғлиқ1игини аниқ ҳисоблаб кўрсатиб беришдир. Маъ1умки, корхона ишлаб чиқарадиган маҳсулот ҳажми уч гуруҳ омиллар ишчи кучи, меҳнат воситалари ва меҳнат предметларидан фойдаланишга боғ1иқ. Ўз навбатида ҳар бир гуруҳ омиллар ҳам таркибий элементларга ажралади. Мисол учун, ишчи кучидан фойдаланиш бўйича омиллар миқдор ва сифати бўйича гуруҳланади. Бу ерда, миқдор омил ишчилар сони, сифат омили эса уларнинг меҳнат унумдорлигидир (бир ишчи томонидан ишлаб чиқарилган ўртача маҳсулот). Ишчининг бир йилдаги ўртача меҳнат унуми — бир йилда ишланган ўртача киши кунлари, иш куни давомийлиги ва бир ишчининг йил давомида ишлаган киши соатига боғ1иқ. Бу санаб ўти1ган ҳар бир кўрсаткич ўз навбатида бошқа омилларга бевосита боғ1иқ. Ишчининг бир йилда ишланган ўртача киши кунлари қўшимcиıа дам олиш, сабабсиз ишга келмаслик, узоқ сафарга бориш, касаллик туфайли ишга чиқмаслик ва корхона айби билан бекор туриш каби сабаблар таъсир кўрсатади. Айтилганлардан маъ1ум бўлмоқдаки корхона иқтисодий фаолиятидаги барча кўрсаткичлар бир-бири билан занжирли боғланиб кетган. Бу умумий занжир тизимида ҳар бир омилнинг ўз ўрни бор ҳамда улар муайян миқдорда воқеликларга таъсир кўрсатиши мумкин. Таҳлил жараёнида эътиборга олинмаган ҳар бир кўрсаткич ёки омил унинг натижаларни ноаниқ бўлишига ҳатто иқтисодчиларни нотўғри хулосаларига олиб келиши мумкин.
Хулоса қилиб айтиш мумкинки, таҳлил методининг муҳим хусу-
сияти ўргани1адиган муайян иқтисодий кўрсаткич алоҳида тарзда,
бошқа омиллардан ажратилган ҳолда таҳлил қилнмайди. Уларнинг ўзаро боғлиқлиқлиги доимо эътиборда тутилади. Фақатгина, айрим ҳолларда иқтисодий жараёнлар бўйича ҳисоб-китоблами мантиқий асослаш учун, яъни якуний натижа кўрсаткичига фақат бир омилнинг таъсири ўргани1аётган вазиятларда бошқа омилларнинг ўзгариш сабаблари ҳамда таъсир этиш миқдори шартли ўзгармас, деб қаралиши мумкин.
Одатда илмий усуллардан фойдаланилганда, ҳар қандай турдаги таҳлил мувафаққиятли чиқади. Таҳлил қилишнинг тўғри танланган усули кўпинча унинг натижасини олдиндан аниқлайди. Илмий усулда фанни текшириш кўпинча, диалектик усулга асосланиши тушунилади. Тушунишнинг диалектик усули, ҳамма ҳодиса ва жараёнлами мунтазам ҳаракатда, ўзгаришда, ривожланишда кўриш зарурлигини билдиради. Иқтисодий таҳлил усулларининг характерли жиҳатларидан бири — мунтазам таққослаб туришдир. Диалектика ҳар бир жараённи, ҳар бир ҳодисани бирлик ва қарама-қаршиликлар кураши деб қараш кераклигини ўргатади. Бундан ҳар бир ҳодиса ва жараёнлами ички қарама-қаршиликлар, ижобий ва салбий томонларини ўрганиб чиқиш зарурлиги келиб чиқади. Бу ҳам таҳлилнинг характерли жиҳатларидан биридир. Таҳлил қилишда диалектик усулдан фойдаланиш, корхона хўжалик фаолиятини ўрганиб чиқишда барча боғ1иқ томонларини ҳисобга олинишини англатади. Ҳеч қайси ҳодиса, агар у алоҳида текширилса тўғри тушунчага эга бўлмайди. Бу ҳам таҳлилнинг характерли жиҳатларидан биридир. Таҳлилнинг муҳим услубий жиҳатларидан бири, у нафақат сабаб-оқибатларни аниқлабгина қолмай, балки у сон жиҳатдан тавсиф беради, яъни ҳар бир омилнинг фаолият натижаларига қай миқдорда таъсир кўрсатишини аниқлайди, бу эса иқтисодий таҳлилнинг янада осонроқ бўлишини таъмин1айди.
Системали ёндошиш эса ўргани1аётган ҳодиса ва жараён-
лами босқичма-босқич таҳлил қилиш, уларни ўзаро боғлиқ ҳолда текшириш муфассал деталларда ўрганилишини кўзда тутади.

2. 
   Иқтисодий таҳлил методологияси ҳақида тушунча ва унинг асосий элементлари тавсифи
   

Иқтисодий ислоҳотлар кенг қамровли жараён. Республикамизда амал- га оширилаётган ҳозирги ислоҳотлар фақат иқтисодий муносабатлари

такоиниллаштириб қолмасдан, балки унинг барча механизм ва дастакларини тубдан янгилашни тнлаб қилади.
Республикамизда иқтисодий муносабатлар собиқ иттифоқ даврида узоқ йиллар давомида маъмурий буйруқбозлик асосида режани бажа- ришга қаратилган, марказдан тақсимлаш ва молиялаштириш тамойили- га асосланган ҳолда шаклланган эди. Маъмурий буйруқбозлик янги бозор иқтисодиётига ёт тушунча бў1иб, мамлакатимиз мустақил- ликга эришганидан кейин бозор иқтисодиётига босқичма-босқич ўта бошлади ва маъмурий буйруқбозлик тизимидан воз кечди.
Бозор иқтисодиётида ҳар бир корхонанинг давлат билан иқтисодий муносабати фақат солиқлар ва божлар орқали амалга оширилади. Корхоналар давлатга маҳсулот этиштириб бермайди, балки фáқат фаолияти мқатижасидан солиқлар ва божлар тў1айди, холос. Шу орқали корхонанинг иш ҳажми, даромади, фойдаси ҳисоб-китоб қилинади. Давлат хўжа1ик ҳисобидаги бирорта корхонани молиялаштирмайди. У фақат канн таъминланган аҳолини ижтимоий ҳимоялашга, ўз тасамифидаги соҳалами маблағ билан таъминлашга ҳамда давлат мажбуриятларини ва вазифаларини бажаришга маблағ йўна1тиради. Бу албатта ўта мураккаб, ўта қийин жараён. Шу туфайли ислоҳотлар эчимини фақат давлат раҳбар кучлар (олиинлар, мутахассислар, давлат арбоблари, партия ва бошқа жаиноат ташкилот1ари)ни бирлаштириш лозим.