Ўзбeкистон рeспубликаси

Тезкор (Оператив) таҳлил

Корхона фаолияти доимо тезкор бошқаришни талаб этади. Бу билан узлуксиз давом этаётган жараён даврнинг ҳар бир соатида, кунида ёки декадасида кузатилади, ўрганилади, назорат қилинади ҳамда объектларга зарур таъсирлар кўрсатилади. Демак, тезкор таҳлил

хўжалик фаолияти ва унинг қисмларини қисқа муддатда ўрганиб, ишлаб чиқаришни оператив бошқаришга тайинланганлиги билан аҳамият касб этади.
Тезкор таҳлилни бошқа таҳлил турларидан (айниқса жорий таҳлилдан) фарқли томони шундаки, корхона фаолияти ҳамда ундаги ўргани1аётган жараёнлар билан тезкор таҳлил кетма-кет, яъни ўта яқин оралиқда амалга оширилади. Натижада содир бўлаётган хўжалик жараёнлари ўз вақтида ўрганилади. Йўл қўйилган хато ва камчиликлами тузатиш қисқа ва тез муддатларда амалга оширилади. Ушбу жиҳат эса мазкур таҳлил турининг ижобий томонини кўрсатиб беради.
Ҳисоб тизимининг бошланғич ҳужжатлари, тезкор ҳисоб маъ1умотлари, кунлик иш фаолияти ҳақидаги статистик маъ1умот1ар, содир бўлаётган жараёнлами бевосита бориб кўриш, ўлчаш ва айрим ҳоллаıъда суҳбатлашиш натижаларидан ўрганилган маълумотлар таҳлил учун манбалар ҳисобланади.
Мазкур таҳлил турини фақат махсус билимга эга бўлган иқтисодчилар, бухгалтерлар ёки бошқа мутахассислар эмас, балки ўргани1аётган хўжа1ик жараёнларига даҳлдор ва қизиқувчиларнинг барчаси амалга ошириши ёки таҳлил жараёнларида қатнашиши мумкин. Масалан, ишчилар, техник ходимлар, радио ва телевидение ходимлари ва ҳоказолар.
Тезкор таҳлилни бошқа таҳлил турларидан афзалликлари қуйидагилар:

• 
  таҳлил содир бўлаётган хўжалик жараёни билан кетма-кетлик- да ва бир-бирига яқин оралиғда амалга оширилади;
  
• 
  йў1 қўйи1аётган камчиликлами ўз вақтида тузатиш имко- нияти мавжудлиги;
  
• 
  таНил натижалари корхоналарни тезкор бошқариш учун асосий манбалиги ва шу кабилар.
  

Бошқа таҳлил турлари каби тезкор таҳлилда ҳам баъзи камчилик- лар мажуд. Уларга қуйидагилами киритишимиз мумкин:

• 
  айрим ҳолларда тезкор таҳлил маълумот1ари жуда ҳам аниқ маълумотлар бў1маслиги мумкин;
  
• 
  тезкор таҳлил натижаси охирги иқтисодий натижалар маъ1умот1арига мос келмаслиги ва шу кабилар.
  

Тезкор таҳлил воситасида корхонанинг кунлик маҳсулот ишлаб чиқариши, цехлар ўртасидаги кунлик ёки соатлик иш унуми, қишлоқ хўжалиги корхоналарида кунлик пахта топшириш ҳолати, ерларни шудгорлаш ва шу кабилар ўрганилиши мумкин.

5. 
   Жорий таҳлил
   

Жорий (ретроспектив) таҳлил доимо қў1ланиладиган таҳлил тури бўлиб ва корхоналарни ўтган ҳисобот даври фаолиятини батафсил ўрганишга қаратилгандир. Демак, у ҳисобот йили якунлангандан сўнг амалга оширилади. Режанинг бажарилиш ҳолатини батафсил тадқиқ этиш таҳлилдаги асосий ва марказий жиҳат саналади. Бунда корхонанинг фаолиятини ташкил этган барча босқичлар ҳамда объектлар кенг кў1амда ўрганилади. Уларга қуйидгилар киради:

• 
  маркетинг, таъминот, ишлаб чиқариш, реализация босқичлари ва уларнинг ўзаро узвий ҳамда уйғунлиги ҳолатига баҳо берилади;
  

• бозорда корхона маҳсулотига бўлган талаб ва таклит ҳолати, корхона маҳсулотларининг рақобатдошлиги қандай ўргани1ганлигига баҳо берилади;

• 
  узоқ муддатли (асосий воситалар, номоддий активлар) ва жорий активлардан (товар-моддий захиралар) фойдаланиш даражасига баҳо берилади; "
  

• меҳнат ресурсларидан фойдалниш даражасига баҳо бериш;

• 
  ишлаб чиқариш Каражатлари ва маҳсулотлар таннархи ҳолатига баҳо берилади;
  

• маҳсулотлами сотиш натижаларига баҳо берилади;

• 
  харажат, ҳажм ва фойданинг ўзаро-алоқадорлиги натижаларига баҳо берилади;
  

• молиявий натижалар ва рентабеллик кўрсаткич1ари ўргани1ади;

• 
  молиявий ҳолат, барқарорлик ва салоҳият кўрсаткич1арига баҳо берилади.
  

Таҳлилда барча мавзулар кетма-кетликда, умумий ҳолда ёки ҳар бири алоҳида ўргани1иши мумкин.

Ушбу таҳлил турининг асосий вазифалари бўлиб корхонанинг тижорат фаолиятига объектив баҳо бериш, фойдаланилмаган захираларни комплек ҳолда аниқлаш, уларни келгусида фойдаланишга йўналтириш,

Жорий таҳтил таснифи

Таҳлил натижалари корхонанинг ўтган ёки бир неча йиллик фаолиятларини чуқур ўрганишга ҳамда субъектрıирıг келгуси йилдаги ёки йиллардаги тактика ҳамда стратегиясини белгилаш учун асосли маъ1умот1ар базаси яратади. Шунингдек, жорий таҳлил корхонанинг ишлаб чиқаришининг юқори манфаат келтириши учун амалга оширилиши зарур бўлган тадбирлами, улардан келиб чиқадиган йўна1иш1арини белгилаш имкониятларини яратади.

Иқтисодчилар ҳамда бухгалтерия мутахассислари жорий таҳлилни ташкил этади ва олиб борадилар. Объектлар кў1ами кенг бў1гани учун зарурат ва эҳтиёжга кўра бошқа мутахассис ҳамда ходимлар таҳлил жараёнига жалб қилинади.
Жорий таҳлил бошқа таҳлил турлаıига нисбатан қуйидаги афзалликларга эга:

• 
  корхона фаолиятини тўлиқ ўрганади ва баҳо беради;
  
• 
  расмий маъ1умот1ар асосланади;
  
• 
  ўргани1адиган мавзулар кўп эканлиги;
  

- жорий таҳлил натижалари корхонанинг келгусидаги режаларини ишлаб чиқиш учун асослардан бири бў1ади.
У билан бирга мазкур таҳлил турида айрим камчиликлар ҳам мавжуд:

• 
  жорий таМил хўжа1ик жараёнларининг содир бтıʼ!иб ўтиб кcтган даврини ўрганади; ”
  
• 
  таҳлил натижасида аниқланган камчиликлар 1.:архона. учун бой берилган имкониятлардир, яъни ўтган давр жараёнида ҳеч қандай таъсир қила олмайди.
  

Айрим камчиликларига қарамасдан жорий 1.ıтıли1 амалиётда энг кўп қў11ани1адиган таҳлил турларидан бири бўл›б қолаверади.

6. 
   Истиқболли таҳлил
   

Истиқболли таҳлил келажакни мўлжаллаб ўтказиладиган таҳлил ҳисобланади ва у корхонанинг келгуси бир-икки ва ҳоказо уз.оқ йилларга мў1жалланган иш фаолиятини қандай ташкил этîшни белгилаш мақсадида амалга оширилади.

Истиқболли таҳлил жорий таҳлилнинг натижалари ва маълуаıот1арига асосланиб корхонани келгу:›ıдаги фаолиятини 1асф.раратластı ва
н у .ʼ1жа11ас1:. • ази .!сиıаи бажаришга қаратилган.
ки...Î*гель Î8âʼ1и\:ʼ ъот аллашув жараёнини кўчайиши, иқтисодий ıн иcвал.съй:в :1ıı‹ıжур!ашуви, модемизациялаш тадбирларини энг нсııҳирн wı. с‹ Л° û‹› ıб юзага чиқîши ишлаб чиқариш субъектлар- иамри ıc;ı‹..т›а\в ı ақобатчилик муҳитида юқори фойда олиш ıн қсади..ин р• ож И.тириш::илнг страте,пик йўна1иш1арини ишлаб чиқишни ʼîллФЖб қıлнıоқcс.. Бу эса иқтисодий таҳлилни хўжа1ик субъектларни
с. марал и т›ослър]аъис!а‹лаги ролини янıнда оширишни тақозо қилади. Ушбу шар‹рıтда замонавий лқтисодий таҳлил вазифалари такомил-
лашиб а.ср›сий эътиъоор бошқарув ҳамда инвестиция қарорларини
.ı.‹ослаш, îстиc}Üо11и капитал қўйииıрıалар йўна1ишларини аниқлаш ва