Ўзбeкистон рeспубликаси

Жорий таҳлил деганда ҳисобот даври тугаши бите; бухгаифc:тий«и.
сутислик ва тезкор ҳисобот имдумотлари ва бошқа ахЬопя манбаларига асосан ўлказиладиган таҳлил мшуниҳуии Мнза! и«.. ҳисобот даври чорак б c иса , у тугаши билан бухга!.;*рия, «Жтсрфи&ииХ- ва лезкор нисоботлар тузилади. Ҳамда улар тегисбиж ташкжтафк:%р;и (солиқ идорасига, моиия, статистик бўлинтналангн) топширииади. л:ч нусхаси шу хўжалик юритувчи субъектда қолади. Анн .«ҳи ҳв--обои: маълумотларига асосан ушбу хўжалик юритувчи здЬуш тзд* фаолияти жорий таҳлил қилинади.
Жорий таҳлилнинг қулайл иги шундуки. у м алум бир давр ўтгнcб барча натижаиар жамланган, х о ъжабк фаолияти натижалари фўг*рисиф.б^и маъҳимотлар қонунийлашган боиади. Аммо шу билан биргаликда аниқланган камчиликлар о ътган даврга тегисблиииг; сабабли уни бартараф қилиш учун вақт о 5тган боиади. Лекин шу каинc ииилифчEп cндиликда вўл қўймаслик уcуун тегвшҲ чом-тадДн1и*р қолланилади,
Истиқбол таҳлили деганда хўжалик юритувчи рфубйскириБг келгуси фаолиятини олдиндан ўргиужиш. бодаджган жараёнларни олдиндан белгилаш мақсадида амалга остттриладиган идижиии тушунилади. Масалан, х о ъжа!ик юритувчи субъект Ыгпс*к-с:ат тузиш учун фаолиятини нима билан якунланиши тўг*мкиа аниқ фушимеҳа ва кўрсаткичларга эга б о ииш и керак. Бн эса истиқбол таҳлили орқали амалга осбмлади. Ҳозирги пайтда уни лойиҳй таҳлили ҳам деб атамоқдалар.

и:

Тезкор таҳлил
Т
Иқтисодий жараёнлар
бў)аётган ҳисобот давн мобайнида, бизнес режада кўзда тутииган
коърсаткичлар бўйича топшириқлами бажариш. даврида :.иъткази!.адиган таҳлил
:Ҳиити*одтй таМҲ

И

Жоиив таҳлил
Ҳисобол давн. стиw-Д, иқтисодий жҲcаёнлар
ж амлффлииб бухг&л тcрия (шоЦутгау). статМк, леА ор жхисоботиар фе/и.лган зшоти ўикахиладкан таҳлил

Ииии5.нл

и : :
дсвиъ \иcбуа ўг
к и о Ы м т : . б о иг иҳ w о лис Жй ии қ и.ъииу ид иг а с та рииил. Б у ифг а бихоэс ррижани тозишда.
лойиҳн фаҳлилw и ам алга
фВиҳнҲиуиа қилинадиган тнфтлилиаc киради. Ушбу иаиуии Кп:суд;й лахаёолар
:ўиб- ʼ.К:ългим ча
о •й;:ш>Ҳдипн уииСилдир.

5.4-чизма. Иқтисодий таҳлилнинг замон нуқтаи -мнаиУфcин (аснифлмиши.


Иқтисодий таҳлил мақсад, вазифалар, мазмун, шакл, макон ва замонга кўра, фойдаламладиган марибалар, ким томонидан ўтка?илишидаги уйғимлик ва яхлитлик бўйича турларга ажратилса мақсадга мувофиқ боиади. Шу жиҳатдан:

• 
  молиявий таҳлил;
  
• 
  бошқарув таҳлили:
  
• 
  тезкор таҳлил;
  
• 
  жорий таҳлил;
  
• 
  истиқболли таҳлил;
  
• 
  комплекс таҳиии;
  
• 
  тизимли таҳлил;
  
• 
  функционаи қийматли таҳлил;
  
• 
  мавзуга оид иаҳлил;
  
• 
  стахостик таҳлил;
  
• 
  детерминаллашган таҳлил;
  

- маржинал таҳлил:

• 
  солиштирма таҳлил;
  
• 
  хо ъжалик фаолияти таҳлили;
  

• 
  техник-иқтисодий;
  
• 
  ижтимоий-иқтисодий;
  
• 
  иқтисодий-экологик;
  
• 
  диогностик таҳлил;
  
• 
  ички таҳлил;
  
• 
  ташқи таҳлил ва шу кабилар.
  

Қайд этиб ўти1ган таҳлил турлари корхона фаолиятини ўрганиш ва бошқаришда ўз аҳамиятига эга.

2. 
   Молиявий таҳлил
   

Диалектика тушунчасидан маълумки борлиқдаги ҳар бир объект гарчанд алоҳида мавжуддек бў1иб кўринсада, у сон-саноқсиз жиҳатлари билан бошқа объектлар билан чамбарчас боғ1иқ1икда ҳаракат қилади ёки яшайди. Иқтисодий объект сифатида корхоналар ҳам ижтимоий-иқтисодий муносабатларда бошқа объектлар билан ўзаро алоқада ва доимо биргаликда фаолият юритади. Демак, корхона билан биргаликда фаолият олиб бораётган, у билан ҳамкорлик қилаётган ёки қилмоқчи бўлган, рақобатдош бў1гр н ва шу каби турли объектлар фикримизга мисол бўла олади. Ҳар бир алоҳида олинган объектлар ўз мақсади, манфаати ҳамда эҳтёжидан келиб чиқиб ўзларини қизиқтираётган корхоналарни қайсидир томонларини ўрганади1ар. Бозор муносабатларида корхоналарнинг мулкининг кўп бўлиши, улардан самарали фойдаланиш ҳолати, мулкни шаклланиш манбалари ҳамда уламинг таркиби, молиявий натижалар ҳолати ва динамикаси, пул оқимлари ҳаракати ва миқдори, уламинг фаолият ҳаракати билан мутоносиблиги, хусусий капитал ва унинг таркиби, ўзгариш ҳолати, тў1ов қобиляти, активлар ликвидлиги шу каби молиявий ҳолатни ифодаловчи ахборотлар жуда кўп турдаги ҳамкорлами қизиқтиради. Мисол учун, кредит берувчи инститтıтлар учун молиявий ҳолатни барча томонлари зарур бў1са, мо1 етказиб берувчи учун тўлов қобиляти ҳамда ликвидлик кўрсаткич1ари, акционерлар учун молиявий натижалар ҳамда хусусий капиталдаги ўзгариш1ар, қарз берувчилар учун гарров билан таъмин1анган1ик, харидорлар учун шартнома ҳажмидаги маҳсулот ишлаб чиқариш учун корхонанинг молиявий имконияти

мавжудлиги кабилардир. Демак, корхонанинг молиявий ҳолати ташқи ҳамкорлар учун жуда ҳам муҳим аҳамиятга эга. Улар ўзлари уcбун зарур бўлган маъ1умот ва ахборотларни таҳлил қилиб, зарур хулосалар олиб сўнгра бизнес қарорларини қабул қиладилар.
Молиявий ҳолат нафақат ташқи фойдаланувчилар, балки корхонанинг ички эҳтиёжлари учун ҳам зарурдир. Мулкдорлар, бошқарувчилар, менежерлар, ходимлар доимо корхонанинг молиявий жиҳатдан аҳволи яхши бў1иб бориш таърафдор1аридир. Чунки, молиявий ҳолатни яхшиланиши мулкдорни янада бой қилади, бошқарувчилар, менежерлар ҳамда ходимларнинг маошини ҳамда бошқа даромадларини оширади, корхонани рақобатчилар орасида мулки ҳамда имижини оширади.
Корхона муайян мамлакат ёки мамлакатлар ҳудудида жойлашган бўлади. Демак, у мамлакат иқтисодиёти учун ўз аҳамиятига эга. Жамиятдаги корхоналарнинг молиявий ҳолатини такомиллашиб бориши тармоқларни, умуман миллий иқтисодиётни яхши ҳолатда ривожланаётганидан далолат беради. Корхонада муайян маҳсулотлар ишлаб чиқарилади, хизматлар кўрсати1ади ёки иш бажарилади, у солиқ тў1айди ҳамда ажратмалами амалга оширади, ходимлар иш ҳақи олади, турли тадбирларга бомийлик қилади. Демак, корхоналар миллий иқтисодиётдаги, тармоқдаги ёки ҳудуддаги аҳамиятига кўра ҳам тегишли вазирликлар ёки қўмита1ар томонидан ўрганилади. „Бу билан уларга заруратга кўра турли молиявий имтиёзлар (фоизи паст бўлган кредитлар, солиқ бўйича, божхона йиғим1ари) ёки ёрдамлар (субсидия, субвенция, грантлар) берилади. Мухтасар қилиб айтганда молиявий натижалар ва ҳолат, уларга боғ1иқ бўлаган кўрсаткич1ар таҳлили давлат, ташқи ҳамкорлар ва корхонанинг ўзи учун ҳам зарур экан.
Молиявий таҳлил — корхонанинг активлари, мажбуриятлари,
капитали, молиявий натижалари, асосий воситалари, пул оқимлари ва уламинг ҳолати, таркиби, ўзгариш1арини таъсир қилувчи омиллар ҳамда махсус кўрсаткичлар тизими асосида тадқиқ этиш ва ўрганишдир.
Мазкур таҳлил турининг мақсади корхонанинг молиявий ҳолатининг турли томонларига, барқарорлигига, молиявий салоҳият ва рақобатдошлигига баҳо беришдир.
Молиявий таҳлилнинг асосий вазифалари корхонанинг мулки ва унинг шаклланиш манбалари, молиявий натижалар, асосий воситалар, пул оқимлари, хусусий капитал ва улар билан боғ1иқ бў1ган кўрсат- кîчларни ўрганишдир. Бунда корхонанинг молиявий барқарорлиги, ҳолати, мол-мулк таркиби, манбалами жойлашуви, маб1ағ1ар ҳаракатчанлиги, тў1ов қобиляти, фойда ва зарарларни фаолият тури ҳамда шаклланиши бўйича, пул оқимларини тўғри ташкил этилгани ва унинг корхона амалий фаолиятига мос келиши, хусусий капитални кўпайишига таъсир этаётган омиллар шу кабиларга эътибор қаратилади.
Молиявий таҳлилнинг ахборот манбаларини молиявий ҳисобот шакллари ва унга илова қилинган расмий ҳужжатлар ташкил этади. Мазкур турдаги ҳисобот шакллари оммавий-ахборот воситаларида очиқ эъ1он қилинади.
Ўзбекистон Республикасининг «Бухгалтерия ҳисоби тўғри- сида»ги қонуннинг 16-моддаси ва И-БҲМС га ҳамда молиявий ҳисобот шаклларини тўлдириш буйича қоидаларга асосан молиявий ҳисобот қуйидаги ҳисоботламинг умумий шаклларидан иборат бў1ади:

1. 
   Бухгалтерия баланси — 1-шакл;
   
2. 
   Молиявий натижалар тўғрисидаги ҳисобот — 2-шакл;
   
3. 
   Асосий воситалар ҳаракати тўғрисидаги ҳисобот — 3-шакл;
   
4. 
   Пул оқимлари тўғрисидаги ҳисобот — 4-шакл;
   
5. 
   Хусусий капитал тўғрисидаги ҳисобот — 5-шакл;
   
6. 
   Дебиторлик ва кредиторлик қарзи ҳақида маъ1умотнома — 2 шакл;
   
7. 
   Молиявий ҳисоботга тушунтириш хати;
   
8. 
   Аудиторлик хулосаси.
   

Молиявий таҳлил ҳисоб тизими бўйича етарли билим ва малака- га эга бўлган мутахассислар томонидан ўтказилади. Чунки, таҳлилчи ҳисоб тизимининг ўзига хос бў1ган барча жиҳатларини билиши ва амалда қў1лай олиши шарт.
Мазкур таҳлил тури комплекс тарзда йиллик ҳисоботлар, хусусан молиявий ҳисоботлар тузилгандан сўнг ўтказилади. Демак, ушбу таҳлил даврий тавсифга эга.

Молиявий таҳлил корхона фаолиятида фақат молиявий ҳолат, барқарорлик ва шу каби томонлари ўрганиши билан чекланганлик тафсифига эга. Чунки, у корхона фаолиятини барча томонларини қамраб ола олмайди.

3. 
   Бошқарув таҳлили
   

Корхонани тўғри бошқариш белгиланган мақсадга эришиш- нинг иҳний асосланган йўлидир. Объектларда бошқарув таъсирини ошириш, унинг самарадорлигини таъминлашда кўп турдаги воситалар билан биргаликда иқтисодий таҳлил ҳам ўзининг ўрни ва аҳамиятига эга. Хусусан, ҳисоб тизимида таҳлил воситасида маъ1умот1ар йиғи1иб, қайта ишланиб ҳамда уларнинг фойдалилиги оширилиб, қарор қабул қилиш учун ички бошқарувчиларга, менежерларга, ходимларга ва бошқа шу кабиларга етказиб берилади. Бошқарув субъектлари фойдали маълумот1ар асосида тегишли қарорлар қабул қилиб фаолиятни давом эттирадилар. Шу тарзда бошқарув функцияси ўз илмий асосига эга бў1ади. Чунки, таҳлил маълумот1ари асосида жараёнлар режалаштирилади, назорат қилинади, ўзгартириш1ар киритилади ёки мувофıқлаштирилади, натижалар аниқланади ва истиқболлар белгилаб борилади.

Бошқарув таҳлили — корхонада Ааб1ағлар ва бошқа ресурслар-

дан самарали фойдаланиш ,йўлларини, омилларини, имкониятларини кўрсатувчи ҳамда қарорларини қабул қилишда илмий асос бў1а- диган фактлами берувчи таҳлил туридир.
Корхонада бошқарув таҳлили қуйидаги объектларни қамраб олади (5.5-чизма).

Расмдан кўриниб турибдики бошқарув таҳлилида ўргани1иши зарур бў1ган объектларни кўп1иги ўз навбатида унинг комплекс, тизимли ва тезкор тавсифда амалга оширишни ҳамда турли мутахасисслар иштирок этишини талаб қилади.

Бошқарув таҳлили

Маркетинг тизимида таҳлил	Маҳсулт›тлар ҳажми лаҳлили
Бизнес режани асослаш ва амалга ошириш таҳлили	Харажатлар, маҳсулот ҳажми ва фойда таҳлили
Хўжалик фаолияти иқтисудий самарадорлигини комплекс таҳлили		Маҳсулот ишлаб чиқариш таннархи таҳлили
Ишлаб cлıиқаришнинг ташкилий-техник даражаси ва бошқа шароитларни таҳлили		Хо жаликнинг ички молиявий таҳлили
лшлаб чиқариш ресурслари- дан фойдаланиш таҳлили

5.5-чизма. Хаъжалик субъектларида бошқарув таҳлилни ташкил этишнинг тизимли шакли.

Хўжалик фаолияти тўғрисида маълумот1арнинг юқоридаги тартибда шаклланиши ва таҳлил қилиниши корхонадаги барча бошқарув объектларини кузатиш, ўрганиш ҳамда тезлик билан уларга таъсир этиш имкониятини беради.

Лекин, бошқарув таҳлили комплекс, тизимли ҳамда тезкор таҳлиллардан амалга ошиши билан жиддий фарқ қилади. Мазкур таҳлил корхонадаги барча объектларни фаолият бошланишидан олдин ва у давом этиши билан биргаликда узлуксиз олиб борилади. Яъни, ҳисобот йилида бошланиб, худди шу йил тугашида ниҳоясига этади ва шундай кўринишда такрорланаверади.
Бошқарув таҳлилининг комплекс тавсифı у корхонанинг барча объектларини қамраб олинишида намоён бўлади. Бîроқ, комплекс таҳлил юзага чиқишига кўра статик, бошқарув таҳлили эса динамик тавсиф касб этади. Шу билан бирга мақсад, вазифаларига кўра ҳам улар бир-бирларидан жиддий фарқ қилади.
Тезкор таҳлил эса масад, вазифалар, таҳлил ўтказувчи ходимлар, маъ1умот манбалари, таҳлил объектлари ва уламинг кенг кў1амда ўргани1мас1иги, вақтни қисқалиги ва шу кабилари билан бошқарув таҳлилидан фарқли томонларига эга.
Бошқарув таҳлилида тизимли таҳлил каби жараёнлар бошлани- шидан тугашигача, барча омиллар бошидан охиригача, муайян кетма-кетликда, сабаб-натижа кўринишида, тизимли ёндашув асосида, кенг кў1амда статик ҳолатда ўрганилмайди. Балки, жараёнлар давоми билан бошқарув объектлари ва уларнинг ўзгаришига таъсир этувчи асосий ҳамда энг муҳим омиллар тизимли ўргани1иб, улар ўзаро мувофиқлаштириб борилади.
Корхона иқтисодчилари, бухгалтерлари ҳамда бошқа мутахассис ҳамда ходимлари бошқарув таҳлилини амалга оширадилар. Шу ўринда таъкидлаб ўтмоқчимизки, хўжа1ик субъектларида раҳбарлар ва иқтисодчиламинг ҳам ўз ишларига ижодий ёндошуви иқтисодий таҳлилнинг самарали ташкил этишда муҳим роль ўйнайди.
Таҳлил учун маълумотлар жуда ҳам кўп манбалардан олинади. Мисол учун, бухгалтерия ҳисоби ва ҳисоботи маъ1умот1ари, ички ҳисобот маълумотлари, статистик ҳисобот маълумотлари, тезкор ҳисоб маъ1умоталари, бозор маълумотлари, расмий маъ1умотлар, илмий- техникавий маълумотлар, истиқболлдаги натижаларни ифодаловчи маъ1умот1ар ва шу кабилар.
Рақобатдош иқтисодиётни шакллантириш шароитида корхоналар учун рақобатдаги корхоналарнинг трıаълумотлари ва уларга тегишли бўлган ахборотлар бошқарув таҳлилида ўта муҳим аҳамиятга эга.

4.