Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида

26. T.Maltusning iqtisodiy qarashlari.Ingliz iqtisodchisi Tomas Robert Malьtus demografiya 
muammolari toʼgʼrisida birinchilardan boʼlib fikr yuritgan boʼlmasa-da, «Nufus nazariyasi»ni ilk bor u 
yaratdi. Bu muammo boʼyicha barcha munozaralarda uning nomi birinchilardan tilga olinadi. Masalan, 
Аristotelь (m.a. 384-322) «Siѐsat» asarida aholisi kam sonli mamlakatni ideal davlat deb hisoblagan, 
chunki shunda sotsial garmoniya boʼladiki, aholi meʼѐrdan koʼp boʼlsa sotsial ziddiyat kelib chiqadi. T. 
Malьtus U nikoh toʼgʼrisida qonun taklif etgan, unda erkaklarga 37, aѐllarga 18 ѐshgacha farzand qurish 
taqiqlangan, uningcha aholi koʼpligi yer yetishmasligiga olib keladi va u qashshoqlikka mahkum etiladi. 
27. D. Rikardoning iqtisodiy doktrinasiD.Rikardo 1817 yilda «Siѐsiy iqtisodning va soliq solishning 
boshlanishi» nomli iqtisodiy mavzudagi asosiy asarini nashrdan chiqardi. Bu asarda olim А.Smitning 
iqtisodiy nazariyalarini rivojlantiribgina qolmay, shu bilan birga uning ayrim kamchiliklarini ham ochib 
berdi. U vaqtga kelib boylikni yaratish emas, balki uning jamiyatning asosiy sinflari oʼrtasida 
taqsimlanish muammosi siѐsiy iqtisodning markazida turar edi. D.Rikardo bu muammoni siysiy iqtisod 
mavzui deb belgiladi. Siѐsiy iqtisodning bosh vazifasi, deb ѐzgan edi u, -shu taqsimotni boshqaradigan 
qonunlarni belgilab berishdan iborat. Rikardo taqisimot qonunlarini ishlab chiqarish sharoitlariga 
asoslanib belgilashga oʼrindi. U taqsimotni ishlab chiqarish bila chambarchas bogʼlab, boylik ishlab 
chiqarishni mahsuli boʼlishi mumkin deb hisobladi. Rikardo qiymatning mehnat nazariyasini rivojlantirib 
isteʼmol qiymati bilan ayirboshlash qiymatini bir-biridan farq qildi. Biroq ayirboshlash qiymati namoѐn 
boʼlishining bir shakli ekanligini tushunmadi. Chunki qiymat odamlar oʼrtasidagi munosabat ekanini, bu 
narsa tovarlar munosabati zamiriga yashiringanini payqamadi. U qiymat miqdori ishlab chiqarish uchun 
sarflangan mehnat miqdori bilan belgilanadi deb hisobladi. Rikardoning katta xizmati shundan iborat 
boʼldiki, u tovarlar qiymatiga bevosita ularni hosil qilish uchun sarflangan mehnat tufayli vujudga kelgan 
qiymatnigina emas, shu bilan birga ishlab chiqarishda band boʼlgan kapitalning qiymatini ham qoʼshdi. 
Biroq Smit kabi Rikardo ham aniq mehnat bilan mavhum mehnatni bir-biridan ajratmadi. 
28. Mehnat taqsimoti muammosi D. Rikardo va zamonaviy iqtisodiy fan. 

---

D. Rikardo qiymat qonunini ishlab chiqishda Smitning xulosalariga, garchi ularni qisman rad etsa-da, 
suyandi va ularni rivojlantirdi. U tovarning ikki faktori: isteʼmol va almashuv qiymatlarini yanada 
aniqroq oʼrgandi (masalan, nonni yepish va sotish mumkin). Foydalilik (isteʼmol qiymati) almashuv 
qiymatining zaruriy sharti, ammo uning oʼlchoovi boʼla olmaydi. Barcha tvarlarning almashuv qiymati 
(baʼzi xollar bundan mustasno, masalan ilgarigi rassomlarning kartinalari, noѐb vino) va ularni ishlab 
chiqarishga ketgan mehnat sarflari va chiqimlari bilan aniqlanadi. Аlmashuv qiymati har doim nisbiy 
boʼlib, boshqa tovar ѐki pulning maʼlum miqdorida oʼz aksini topishi tufayli Rikardo absolyut qiymat 
ham boʼlishi kerak, degan masalani qoʼydi. Bu qiymat substantsiyasi mehnatdagi mehnat miqdoridir. 
Аlmashuv qiymati absolyut qiymat roʼѐbga chiqa oladigan zaruriy va yagona mumkin boʼlgan shakldir. 
Lekin Rikardo bu gʼoyani umrining oxirida tugallanmagan asarining «Аbsolyut va nisbiy qiymat» bobida 
bergan, yaʼni fikr mantiqiy oxiriga yetkazilmagan. Marksning fikricha, Rikardo qiymatni faqat miqdoriy 
tekshirdi, tarixdan tashqarida oʼrgandi, yaʼni mehnatni qiymat bilan yaraluvchi maxsulotning tabiiy 
xususiyati va bu jaraѐnni barcha ijtimoiy tuzumlarga xos deb oʼyladi 
29. Qadimgi Sharqning iqtisodiy fikri. Iqtisodiy fan manbalarni avvalo jahon sivilizatsiyasining beshigi 
bo’lgan qadimgi Sharqdan izlamoq mantiqan to’g’ridir. Iqtisodiy g’oyalarning shakllanishi insoniyatning 
paydo bo’lishi bilan bog’langan ammo hozirgi paytda qo’l yozmalarda aks ettirilgan g’oyalargina tahlil 
qilingan. Shu sababli iqtisodiy ta’limotlar tarixi quldorlik jamiyati paydo bo’lishi bilan bog’lanadi. 
Dastlabki quldorlik jamiyati Sharqda sinfiy 
ajralish boshlagan joylarda
, Mesopatomiya (Tigr va Evfrat 
daryolari oralig’ida) va Misrda eramizdan avvalgi IV ming yillikda yuzaga kelgan. Bunga asosiy sabab 
shuki, bu yerda texnologik inqilob ro’y bergan. Metal qurollar ishlatila boshlangan, qishliq xo’jaligida 
intensif ko’p hollarda sug’orma dehqonchilikka o’tilgan.Shu asosda nisbatan turg’un qo’shimcha 
mahsulot olish imkoni tug’ilgan. Oqibatda jamiyatda mehnat taqsimotini rivojlantirishga, ko’pgina 
hunarmandchilik sohalarining ajralib chiqishiga, sinfiy tabaqalanishiga turtki bo’lgan. Bu davrda 
qo’shimcha mahsulot olishning asosiy usuli jamoaga birlashgan dehqonlarni ekspluatatsiya qilish yo’li 
bilan renta soliq olish bo’lsa, qullarni beayov ishlatish bilan katta boylik orttirilgan. Sharqda davlatning 
iqtisodiyotga aralashuvi darajasiga qarab, qullarnikidan deyarli farq qilmagan (umuman Sharq 
mamlakatlarida qulchilik masalasi hali uzil-kesil hal etilgan emas).