‘zbekiston respublikasj o liy va ‘rta maxsus ta’lim V a zir lig I
Download 5.53 Mb. Pdf ko'rish
|
Bolalar adabiyoti va folklor (Mamasoli Jumaboyev)
|
— Buvijon, oyoqlaringiz buncha katía?
— Tezroq chopish uchun, jonginam! — Buvijon, quioqlaringiz buncha katía? — Yaxshiroq eshitish uchun, jonginam! — Buvijon, k o ‘zlaringiz buncha katta? — Seni yaxshiroq ko'rish uchun, jonginam ! — Buvijon, tishlaringiz buncha katta? — Seni tezroq yeb qoyish uchun, jonginam! Sharl Perroning «Havorang soqol», «Bob», «E shak terisi», «Uyqudagi malika» kabi ertaklari ham xuddi «Qizil S hapkacha* kabi bolalarbopdir. M ana uch yuz yildirki ertakchining «Qizil Shapkacha» asan ja h o n kezib yuribdi. U kirm agan xonadon, uni tinglam agan bola yo‘q. Ertakning o'ziga xos xususiyatlaridan biri quvnoqlikdir. H a, shunday. Qizchani ham m a yaxshi ko‘radi, ham m a sevadi. Bundan u m utlaq o taltayib, kiborga berilib ketmaydi. U juda yoqim toy, oddiy va sodda. S hu o d d iy va soddaligi, pism iq va m ug‘om bir emasligi unga pand beradi, b o ‘riga y em b o lish ig a oz qoladi. Sharl Perroning bu ertak orqali kichkintoylarga aytadigan, quloqlariga quyib q o ‘yadigan gaplari ko‘p. Eng a w a lo b a rc h a bolalam i xuddi Qizil Shapkacha kabi oddiy va quvnoq bolish g a ch aq irad i va kattalam ing h a r b ir topshirig‘ini so‘zsiz bajarishga d a’vat etadi. Ik k in chid an, o ‘rtadagi sim i oshkor qilmaslikka, o'ziga pishiq-puxta b o iis h g a chorlaydi. Bo‘ri ochkokz, pismiq va mug‘ombir. Shu sababli qizchaning jo ‘nligidan foydalanadi. U b ir o ‘q bilan ikki quyonni urish qabilida ish tutadi. B o‘ri Qizil Shapkachadan safari haqidagi m a ’lu m o tn i osongina bilib olgach, endilikda qizchaning o ‘ziga qo‘shib uning buvisini h a m yeyish payiga tushadi. Am m o Qizil Shapkachaning baxtiga o ‘tin ch ila r kelib qolishadi. U lam ing yordami bilan ikki jo n om on qoladi. Ertak tinglovchi h ar bir bola voqeani m a n a sh u n d ay ijobiy tugashini xush ko‘radi, o ‘sha quvnoq, o ‘ktam Qizil S hapkachan in g bo‘riga yem b o ‘lishini aslo hohlam aydi. Ertakning um rboqiyligi va jahongashtaligi h am ana shimda. www.ziyouz.com kutubxonasi DAN IEL D EFO (1660 1731) XVII — X V III asr ingliz adabiyotiga, jum ladan, rom an janriga asos solgan m ashhu r adiblardan biri Daniel Defo b o ‘Idi. U publisist ham da jum alist sifatida h am o ‘sha yillarda Angliyada va um um an yevropada nom chiqargan. 1660 yilda London shahrida savdogar oilasida dunyoga kelgan Defoning b u tu n o ‘tm ishi ajoyib-g‘aroyib voqealacga boy bo ‘ldi. Defoning otasi o ‘z farzandini xuddi o ‘zi kabi dindor b o lish i uchun harakat qiladi. S hu o ‘y-niyatini amalga oshirish maqsadida u o‘g iin i Puritan akademiyasiga o ‘qishga beradi. BoMajak adib o'ziga boshqa yo‘l — savdogarchilik yo'lini tanlaydi. U savdo-sotiq ishlari bilan dunyoning ko 'p m amlakatlarida bo‘ladi. O dam lam ing yashash sharoitlari bilan yaqindan tanishadi. M aqolalar yozib, o ‘z yurtidagi cherkov va aristokratlarning n o o 'rin xatti-harakatlarini keskin qoralaydi. Defo m aq o la, pam fletlardan tashqari «R obinzon Kruzo», «Robinzon K ru z o n in g k e y in g i s a rg u z a s h tla ri» , « R o b in z o n K ru z o n in g jid d iy mulohazalari», «K apitan Singlton», «Kavaleming memuarlari*, «M ashhur Moll Flendersning quvonch va tashvishlari*, «Poikovnik Jakning tarixi va sarguzashtli hayoti* kabi rom anlar; iqtisod, tarix, pedagogika, geografiya, falsafaga bag‘ishlangan o ‘nlab kitoblar yozdi. Defo g arch an d R obinzon Kruzo haqida u ch ta rom an yozgan bo‘lsa- da, eng sam aralisi, uning nom ini jahonga yoygani «Robinzon Kruzo* (1719) bo‘ldi. U bu kitobga 1713 yilda ingliz yozuvchisi Richard Stil tom onidan shotlandiyalik m atros Aleksandr Selkrik ocherkini asos qilib oldi. Aleksandr Selkrik — Robinzon Kruzo 1676 yilda Shotlandiyaning Larga shahrida etikdo‘z oilasida tug'ilgan. U bolalik chog‘laridanoq dengizchi b o ‘lishni orzu q ilardi. Shuning uchun ham u adm iral Uilyam D am per janub tomondagi dengizlarga ekspedisiya uyushtirmoqchi bolganda kemasiga shturman bo‘lib ishga yollanadi. Kema Atlantika okeanini kesib o'tib, Janubiy Amerika qiig‘oqlarigacha yetib boradi. U lar Janubiy Amerikani ham aylanib o ‘tib, Tinch o k eanga chiqishadi. C huchuk suv tugagach, kema 1704 yilda X uan F ern a n d es o ro lid a suv g‘am lash u c h u n to'xtayd i. Kem aga suv olinayotganda A leksandr Selkrik kapitan bilan urishib qoladi va o ‘zini orollardan biriga tashlab ketishini talab qiladi. U b ir so'zli bo‘lgani uchun o ‘rtoqlarining pand-nasihatlariga ham quloq solmaydi. Kema M asa-Tera oroliga yaqinlashganda o ‘ziga tegishli bo‘lgan asbob-anjom larni olib orolda tushib qoladi. R ah m i kelgan o ‘rtoqlari unga m iitiq, ozroq o ‘q-dori, pichoq, bolta, idish, ko ‘rp a-y o stiq ham qoldirishadi. O rolda bir kecha tunagach, u katta xatoga yo‘I q o kyganini anglaydi. www.ziyouz.com kutubxonasi Selkrik kimsasiz orolda 4 yilu 4 oy hayot kechiradi. Selkrik yashagan M asa-T era oroli Chilining S antyago shahridan 450 k ilo m etrg ‘arbda, Tinch okeandajoylashgandi. O ro ld a zaharli ilon larham , yirtqich hayvonlar ham yo‘q b o ‘lib, faqat y o w o y i echk ilar poda-poda bo‘lib yashashardi, xolos. Vaqt o'tishi bilan Selkrik echkilardan bir nechtasini q o ‘lga o ‘rgatadi, asta-sekin ulam i sutidan qatiq, pishloq, suzm a tayyorlaydi. Aleksandr Selkrik yog‘o ch d a n o ‘ziga ikkita u y soladi, uning poliga echki p o ‘stagini to ‘shaydi. S hunday qilib u kulbali h am b o ‘lib oladi. U falokat natijasida toshlarga urilib majaqlanib ketgan kem alardan mixlarni yig‘ishtirib olib, undan q o'lbola qarm oq yasab, baliq ovlaydi. U orolning ham m a tom onini q ad a m -b aq ad a m kezib ch iq a d i, b a lan d ro q yerlarga uzoqdagi kemalar ko‘rishi u ch u n mayoqlar yasaydi. Nihoyat, Selkrik orziqib kutgan dam lar yetib keladi. Bu voqea 1709 yil 31 yanvar kuni sodir bo‘ldi. Orolga tasodifan kelib qolgan «Dik* nomli kem a Selkrikni olib ketadi. Selkrik uzoq judolikdan s o ‘ng 1712 yilda S hotlandiyagaqaytgach, uni ota-onalari juda yaxshi kutib olishadi, ham m a sh aro itn i yaratib berishadi. Biroq Aleksandr o ‘zini juda g'alati tutadi, hech kim bilan so‘zlashmay, o 'z i bilan o ‘zi ovora b o lib yuradi. U otasiga qarashli katta bog‘ning bir chetidan g‘orga o ‘xshash yerto‘la kavlab, um rining oxirigacha o ‘sha yerda tanho o ‘zi yashaydi va 1721 yilda vafot etadi. flo z ir Selkrik yashagan M asa-Tera oroli R o b in zo n Kruzo oroli deb ataladi. R obinzonning kimsasiz orolda am alga o shirgan h ar bir islii yosh kitobxonni o ‘ziga m aftun etadi, uning g‘ayratiga g ‘ay rat, shijoatiga shijoat q o ‘shadi, uni dovyurak bo'lishga, m ehnat qilishga, k asb-k oregasi bo ‘lishga o'rgatadi. Oddiy bir misol: Ioydan kosa, Ukop, x u rm ach a, kuvacha, piyola va boshqa ro‘zg‘o r buyum larini ishlashi; bolaligida savat to ‘qishni o ‘rganib olgani va bu hunarining yolg‘izlikda unga qo‘l kelgani qaysi bolani qiziqtirmaydi deysiz! Robinzonning o ‘zi bog‘d a yashaydi — o ‘zi o ‘rm o n hokim i, bu yerda dov-daraxtlar to ‘lib-toshib yotadi. Shunga q aram ay u bog‘bonchilik qilib kulbasi yon-atrofiga nihollar ekib o ‘stiradi. H ar b ir qiladigan ishi, h ar bir bosadigan qadami, o ‘tayotgan um ri hisobli. Buni o ‘zi sezib, bu kimsasiz oroldan hali beri chiqib ketolm asligini bilib yashagan Kruzo qatiy reja asosida harakat qiladi, u m utlaqo tushkunlikka, um idsizlikka tushm aydi, o ‘ziga o ‘zi tasalli berib yashaydi. Bu fikrni uning kundaligi ham tasdiqlab turibdi: YOM O N 1. M en odam qadam bosm agan, huvillagan b ir o ro ld a saigardon b o ‘lib qoldim , qutulish uchun hech um idim yo‘q. www.ziyouz.com kutubxonasi 2. M en insonlardan ayriliqda qolgan b ir miskin odam lar dunyosidan quvg‘in b o ‘lgan b ir sahroyiman. 3.K iyim larim o z qoldi va hadem ay qip-yalan g‘och qolam an. 4. O d a m la r yoki yirtqich hayvonlar d a f qilgudek b o‘lsa, m en o ‘zim ni him oya qilolm aym an. 5. Bu y erd a m en bilan dardlashadigan, m enga ruh va taskin beradigan hech kim y o ‘q. YAXSHI 1. X am rohlarim kabi dengizga g‘arq bo‘lib ketishim ham m um kin cdi- yu, am m o tirik qoldim . 2. Lekin shunisi borki, m en ochlikdan oMmadim va bu sahroda halok bo'Iib ketm adim . 3. Lekin b u yem ing iqlimi issiq, kiyim-boshsiz ham yashash m um kin. 4. L ekin bu orolda odam lar h am , yirtqich hayvonlar ham yo‘q. D ahshatli y irtq ich lar m akoni bo‘lgan Afrika sahrolarida qolib ketm aganim uchun o ‘zim ni baxtiyor bilaman. 5. Lekin turm ush uchun kerakli ham m a narsalarni g ‘am lab va o ‘z kunim ning oxirigacha yetadigan ozuqalam i yig‘ib olganm an. D efoning b a rc h a asarlari bolalarni pishtq-puxta bo ‘lishga, hayotda mustaqil h arak at qilishga chorlaydi. www.ziyouz.com kutubxonasi JO N A TA N SV IFT (1667-1745) O 'zining «Gulliverning sayohatlari* rom ani bilan ja h o n g a tanilgan Jonatan Svift Irlandiyaning poytaxti D ublinda ruhoniy oilasida tavallud topdi. 1689 yilda ona yurti Angliyaga keldi. Bu yerda yaqin qarindoshi, yozuvchi, davlat arbobi sifatida faoliyat ko‘rsatayotgan Vilyam Tem gagga kotiblik q ildi, yaxshi-yom on o d a m la r bilan tan ish di, h ay o tn in g past- balandini o ‘rgandi, uning boy kutubxonasidan foydalandi. D ublinga qaytgan Svifl bu yerda universitetning diniy fakultetiga o'qishga kirdi. U zoq yillar Dublin ibodatxonasining noziri vazifasida xizm at qildi, badiiy ijod bilan shug‘ullandi. Richard Sti! tom onidan n ash r etiladigan «Laqm a* satirik jurnalida sh e ' r va hikoyalari bilan k o ‘zga tashlana boshladi. N a tija d a a d ib n in g « K ito b la r ja n g i* , « B o ch k a h a q id a e rta k » , «M ovutfurush maktublari* kabi ro m anlari yuzaga keldi. Svift o ‘nlab rom an, o ch e rk , pam flet va boshqa a s a rla r yozgan b o £Isa-da, a m m o u faqat «Gulliverning sayohatlari* asari bilan keng kitobxonlar om m asiga tanildi. «Gulliverning sayohatlari* zam irida Svift o ‘z zam onasidan, o ‘sha davr Angliyadagi chirik turm ushdan, u rf-odatidan , davlat siyosatidan, fan va m a d a n iy a tn in g tu b a n lig id a n q a t t i q k u la d i. A s a r m a z m u n i n i n g hayratom uzligi, obrazlaming quym aligi, lavhalam ing m a ' no va m azm unga boyligi uch asrdan ziyodroq vaqtdan beri yosh kitobxonlarga katta estetik shavq va zavq bag‘ishlab keladi. A sar qahram oni mittivoylar oMkasida tog‘ odam ga aylanadi. Oyog‘i o stid a m inglab lillip u tla r u y m a la s h a d i. G u lliv e rn in g r o ‘m o lc h a s id a chavandozlar ot o ‘ynatadi, q ah ram o n 600 ta to'sh akd a uxlaydi. D arozlar oMkasida esa Gulliverning o ‘zi m itti b o ‘lib qoladi. K ich k in a q u tich a- sandiqchada yashaydi. So‘ng sandiqchani burgut changalida osm onga olib chiqib ketadi. Gulliver otlar o‘lkasiga borib qoladi. Bu yerda o tlar odam lam i m inib yuradi... Gulliver turli afsonaviy joylarga borib, ajo y ib -g ‘aroyib fantastik voqealarni boshdan kechirsada, uning xarakteri, fe’l-atv ori, ichki dunyosi nihoyatda haqqoniy, realistik b o ‘yoq!ardachiziladi. U lilliputlar olkasidagi ahm oqona tartib-qoidalaiga norozilik bildirm aydi, ularga barcha fuqaro qatori bo‘ysunadi. Faqat hayoti xavf ostida qolgandagina quvlik bilan ish tutib, qochib ketishga m uvaffaq bo‘ladi. Sviftning qahram oni zam onasining sofdil, insonparvar, haqiqatgo‘y vakili.U Lilliputiyadaekan, bosqinchilikurushlarigaqarshi chiqadi.G uIliver yerli aholiga yordam berishga, m aslahatlarini ayamaslikka tayyor. U o ‘zining kam tarligi, samimiyligi bilan kito bxonning m uhabbatini q ozonadi. Gulliver o ‘tkir aql egasi, u h am m a yerda ko‘rgan-kechirganlarini chuqur www.ziyouz.com kutubxonasi idrok etadi. Q ahram on o ‘zi sayohat qilib yurgan m am lakat am aldorlarining zolim bosqinchi ekanligiga qarshi bo‘lsa, o4m ishning B rut singari ajoyib respublikachilari bilan faxrlanadi. Qahram on obrazidagi bu xususiyatlar yozuvchining erkin ijtim oiy tu z u m tarafdori ekanligini ko ‘rsatadi. Gulliver obrazining xalqchilligi an a shund a. G u lliv er obrazi orqali m u allif lilliputlar, o lim lar va yexulam ing A ngliyadagi b a rc h a p ro to tip la rig a q a q sh a tq ic h z a rb a b e ra d i. Lilli putiya m am lakatidagi bem a'niliklar ustidan kulish, olim lam ing soxtaligini fosh qilish, m aym un qiyofasidagi insonlar — yexulardan nafratlanish rom an q ah ram o n in in g olijanob insonligini anglatadi. J o n a ta n Svift asarlari bugung i o ‘zbek bolalarini yaxshi o ‘qishga, m eh n atk ash b o ‘lishga, o ‘z yurtlarini ko‘p va xo‘p sevishga d a ’vat etadi. www.ziyouz.com kutubxonasi AKA-UKA G R IM M L A R A k a -u k a (Y akob 1785— 1863, V ilg elm 1786— 1859) G r im m la r M arburg universitetida o ‘qib yurgan ch o g ‘laridayoq o ‘rta asr nem is tarix i va m adaniyati, huquq va mifologiyasi, xalq og'zaki (jodi ham da til va ad ab iyo ti bilan shug‘ullana boshlaydilar. 0 ‘qish, o ‘z ustilarida qattiq ishlash G rim m lar uchun baxt yo‘li b o ‘ldi. U lar aw al G yottingen, keyinchalik esa B erlin universitetining professorlari boMdilar. Yakob nem is tili tarixi gram m atikasini mifologiya bilan, V ilgelm esa o ‘rta asr nem is adabiyotini xalq o g ‘zaki ijodi bilan chog‘ishtirgan holda o ‘rgana boshladilar. N em is xalq og‘zaki ijodining gullab-yashnashiga, olam kezishga b ir ko‘prik yasadilar. N ih o y at, 1812 yilda G rim m lar to m o n id a n yaratilgan ertaklam ing birinchi jildi «B olalar va oilaviy ertaklar* yuzaga keldi. 1815 yilda ikkinchijidd, 1822 yilda esa har ikkala jildni um um lashtiruvchi uchinchi jild bosilib chiqdi. G r im m la r e rta k la m in g k a tta — k o ‘p c h ilig in i b e v o s ita e r ta k aytuvchilardan tinglab, b a’zilarini esa d eh q o n lar bilan suhbatlashib yozib oldilar. X alqdan olingan ertaklam ing h a r b in G rim m lar to m o n id a n qayta ishlanib, badiiy tus berib, yana xalqqa qaytarildi. G rim m lam ing uch jildlik kitoblariga ikki yuzdan ortiq ro q ertak lar jam langan boMib, unda mualliflar k o 'p ro q afsonaviy, m aishiy va h ay v o n lar haqidagi ertaklam i um um lashtirishga harak at qilganlar. H ar b ir erta k d a saxiylik, m ehnatsevarlik, botirlik kabi fazilatlar bilan birga, q o ‘rq o q lar ustidan kulish, dangasalik va yolg‘o nchilikni qattiq qoralash birinchi o ‘rinda turadi. Shunisi ham quvonchliki, k o ‘p in c h a G rim m lar ertaklarining asosiy q a h ra m o n la ri, sh o h va s h a h z o d a la r e m a s, balki k a m b a g ‘a l, b e v a - bechoralam ing o ‘g‘il-qizi, cho‘p o n yoki soldat bo ‘ladi. U lar o ‘zlarining ibratom uz ishlari bilan ertak tinglovchida ch u q u r taassurot qoldiradilar. Aql bilan ish ko'rish, bilim donlik «Tilla g ‘oz», «Shishadagi arvoh», «U ch aka-uka» ertaklarida yaxshi berilgan. G rim m larn in g dunyoga m a s h h u r b o ‘lgan «Zolushka», « Q o r qiz» ertaklarining qahramonlari hamm adan turtki yeydigan, so‘kish eshitadigan va eng past holda qiyin yumushlami bajaradigan qizlar bo‘lib, ertak davom ida o ‘zlarining halol mehnatlari, yoqimli so‘z va tabassumlari bilan baxtiyor b o ‘ladilar. G rim m lam ing «Quyon bilan tipratik an» , «Bo‘ri vatulki» asarlari masal janriga yaqin turishi kitobxonda k atta taassurot qoldiradi. «Y alqov G e y s» , « G a n s n in g b a x ti» , « B o tir tik u v c h i» , « Y o sh pahlavon», «Bremen musiqachilari» kabi ertaklar o ‘zbek b o lalarin in g h am sevimJi asarlariga aylanib qolgan. «Yosh pahlavon» ertagidagi botir obrazi kichik maktab yoshidagi bolalarda www.ziyouz.com kutubxonasi katta qiziqish uyg'otadi. U halol, pok, inson. U rostgo‘ylik, tolg‘riso‘zlik shaydosi. S h u sababga ko‘ra u yo‘lida uchragan har qanday to ‘siq va g‘ovni shoshilmay, jaso rat va mardlik bilan yengadi, maqsadiga erishadi. «B otir tikuvchi»ning syujeti ko‘pchilikka yaxshi tanish. Q ahram on n o g a h o n bir n echta pashshani b ir urishda nobud qilish bilan o ‘ziga o ‘zi b o tir, dovyuraklik tam g‘asi — shiorini yozib yelkasiga osib oladi. U o ‘z bax tin i, taqdirini sinab ko‘rish, peshonasida borini qo'lga kiritish m aqsadida safarga otlanadi. B otir tikuvchi tadbirkor, epchil-chaqqon. Yotib qolguncha otib qol q ab ilid a dovyuraklik bilan ish k o ‘rishi unga katta shuhrat keltiradi. Puxta- pishiqligi bilan g‘orda be hi sob devlar ustidan g‘olib chiqadi. Dev ko ‘tarib o lgan daraxt shoxlari ustida q ush kabi o ‘tirishi, devning savollariga qo ‘rqmay, u stalik bilan javob berishi asrla r osha kitobxonni hayratga solib kelm oqda. B otir tikuvchi u c h u n o g ‘ir sinov o ‘rm ondagi ikki pahlavon bilan «olishuv» boMdi. Podsho tom o n id an ikki pahlavonni magMub qilish vazifasini o lg an botir tikuvchi tavakkal qilib yoMga tushadi. Pahlavonlam ing ustlariga to s h tashlash bilan ular o 'rta s id a nifoq chiqaradi. Ikki jangchi bir-birini to s h bilan urib nobud qiladi. 0 ‘rm ondagi sh o x d o r m ax lu q n i magMub qilgan ertaklardagi kabi ta d b irk o r yigit bilim donlik, o 'y la b ish ko‘rish bilan shoxdor maxluq ustidan g ‘o lib chiqadi. B otir tikuvchining yum shoq so'zligi, muloyim lik bilan ish ko‘rishi y o sh kitobxonda yaxshi taassurot qoldiradi. U larda ham xuddi o ‘sha botir tikuvchi kabi yetuk inson boMishga, botir, pahlavon boMishga havas uyg‘otadi. A ka-uka G rim m larning qaysi asarini olmang, ham m asida ham eng a v v a lo m e h n a tk a sh lik , m e h n a tg a m u h ab b at g 'o y a si ilgari su rilad i. Ikkinchidan, har qanday h o ld a ham , har qanday m ushkul ish boshiga tushganda ham o ‘sha q a h ram o n ch ora qidiradi, tadbirkorlik, ishbilarmonlik y o ‘lidan boradi va ofatdan qutiladi. Masalan, «Tulki bilan G ‘ozlar»ni olaylik. T u lk i kabi hiyla va m akr ishlatadigan jonivor bo‘lm asa kerak. G rim m lar u larga qaram a-qarshi qiiib g 'o z la r obrazini yaratishadi. G ‘ozlar h ar d oim c h o ra siz — bo‘sh, beg‘am hayot kechiradilar. G rim m la rd a vaqti kelganda o ‘sh a boqi beg‘am g ‘ozlar ham sergak, tetik, tad b irk o r, ishbilarm on boMib ketishlarini, hayotda o 'zlarin i him oya qila bilishlarini, olg(ir, m uttaham tulkilam i ham dog‘da qoldirishlarini kuzatdik. Tulki o ‘tloqda yurgan g 'o zlam i yemoqchi boladi. U lar o ‘limlari oldidan b itta q o ‘shiq aytib, so‘ngra tulkiga yem bo‘lishlarini so‘raydi. Am m o uzundan- u z o q «g(ag‘a»lari tuikini zeriktiradi, uning tinka m adorini quritadi, axiyri g ‘o z - o ‘ljadan voz kechishga m ajb u r b o ‘ladi. M ana siz ham tinglab ko‘ring: Dastlab bitta g‘oz qo‘shiq avtibdi. Uning qo‘shig‘i m ana bunaqa uzundan u z o q ekan: «G ‘a-g ‘a -g ‘a -g ‘a, g ‘a -g ‘a-g ‘a-g‘a!*. U n d a n keyin ikkinchi g ‘o z j o ‘r b o ‘libdi: «G ‘a, g‘a, g‘a-g ‘a-g ‘a-g ‘a, www.ziyouz.com kutubxonasi g‘a-g‘a-g‘a!.> U nd an keyin uchinchi goz: «G ‘a -g ‘a -g ‘a, g ‘a-g ‘a-g ‘a, g‘a-g ‘a-g ‘a , g ‘a - g‘a-g ‘a!!» — deb q o ‘shiq boshlabdi. U lardan so ‘ng to'rtinchisi xonish qilibdi: «G ‘a, g‘a-g‘a, g‘a, g ‘a - g ‘a - g‘a, g‘a-g‘a -g ‘a, g ‘a-g ‘a-g ‘a*. T o ‘rtinchi g ‘ozdan keyin beshinchi g ‘o z ham : «G ‘a-g ‘a-g‘a, g ‘a - g ‘a - t g ‘a, deb q o ‘shiq boshlabdi. Oxiri h a m m a g ‘ozlar birgalikda qichqirib: «g‘a-g‘a-g‘a-g ‘a* lashishg a tushibdilar: «G ‘a, g‘a-g ‘a, g‘a-g‘a -g ‘a, g ‘a -g ‘a -g ‘a, g‘a-g ‘a-g ‘a, g ‘a - g ‘a - g‘a»... Q a c h o n k i g ‘o z la r q o ‘shig‘i ta m o m b o ‘lsa, e rta k h a m tu g a y d i. Shundagina tulki g ‘ozlam i yeydi. Biroq aqlli g ‘ozlar ko‘shiqni t o ‘xtatish n i o ‘ylashm abdi. U la r h o z ir ham : «g‘a -g ‘a -g ‘a, g ‘a -g ‘a-g‘a*, — deb qichqirishib turishgan em ish . Bir so‘z bilan aytganda, A ka-uka G rim m la r bir um r kich k in to y lam in g suyukli ertakchilari b o ‘lib qoldilar. www.ziyouz.com kutubxonasi XAN S K RISTIA N A N D ER SEN (1805-1875) Daniyaning jahonga m ashhur ertakchisi Xans Andersen 1805 yilda Odens shahrida dunyoga keldi. B olaning otasi kavushdo‘z, onasi esa kir yuvuvchi bo 'lib ishlar edi. Shuning u c h u n Xans kambag‘aliar maktabiga o'qishga kiradi. O rad an ko‘p vaqt o 'tm ay , u lam ing oilasi Kopengagenga ko‘chadi. Bolaning yashash sharoiti va o ‘qishi b u yerda bir muncha yaxshilanadi. Bo'lajak yozuvchi 1823 yilda Slagels m aktabiga o ‘qishga kiradi, undan keyin Xelsingyorda ta ’lim oladi. 1828 yilda esa Kopengagen universitetiga o ‘qishga kiradi. Andersen ju d a ko‘p m am lakatlam i kezib chiqadi. Fransiya, Shvesariya, Italiya, Gresiya va Ispaniya singari joylarda bo ‘ladi, sayohat qiladi. A ndersenning ijodi 20-yillam ing boshlaridan boshlanadi. U dastlab lin k sh e’rlar, rom an, d ra m a , yo‘l ocherklari, biografik etyudlar yaratadi. « D a n iy a lik X olger*, « Q o r malikasi», v a ta n p a rv a rlik ru h i b ilan y o ‘g ‘rilgan «D aniya — m en in g vatanim», ozodlik g‘oyasi m ujassamlangan «Soqchi», «Shilon qulfi» va boshqa she'rlari poeziya jan rid a yaratgan eng sara asarían jum lasiga kiradi. A ndersen ro m an la rid a («Im m provizator», «O. T .», «Bo‘ladi yoki bo'Im ay di») o ‘z zam onasi u c h u n ju d a muhim bo‘lgan voqealam i qam rab olishga harakat qiladi. U ning ijodi ko‘p q irrali va rang-barangdir. Ayniqsa, tarixiy asarían va e rta k la ri yosh k ito b x o n lar u c h u n m aroqlidir. «B olalar u ch u n aytilgan ertaklar* (1835 — 1842), «Yangi ertaklar» (1843 — 1848), «Tarix» (1852 — 1855), «Yangi ertaklar va tarix» (1858 — 1872) va boshqa kitoblari A ndersenning nom ini m a s h h u r qildi, uni jahonga tanitdi. Andersen bu kitoblami yaratishda xalq og‘zaki ijodidan unumli foydalandi, ulam ing orzu-armonlarini qog‘ozga tushirishga harakat qildi. Ertaklardagi xarakter va jo n li nutqni yanada m ukam m allashtirishga erishdi. Shuning uchun ham A nd ersen yaratgan barcha ertak lar sodda, kitobxon uchun tushunarli bo‘lishi b ila n birga, o ‘quvchilar xotirasida uzoq vaqt saqlanib qoladi. Andersen ertaklarining k o ‘pgina bosh qahram oni shahzoda ham emas, m alika ham emas, balki oddiy mehnatkash xalqdir. U lar o ‘zlarining samarali m ehnatlari, aqli-idroklari, axloq-odoblari bilan kitobxon tahsiniga muvaffaq b o ‘ladilar. Uning «Qo‘ng‘iroqli girdob», «Kumush tanga», «Kolbasa sixidan sho‘rva», «Go‘ng-qo‘ng‘iz» va boshqa ertaklari fikrimizga yorqin misol bo‘la oladi. M asalan, ertakchining «Qo‘ng‘iroqli girdob» asarini olib ko‘raylik. Ertakda asriar m obaynida ezilgan, og‘ir m ehnat va zulmdan tinka-madori qurigan mehnatkash xalq vakili Blakenning o ‘z xo‘jasiga qarshi turishi kitobxonni quvontiradi. «B olalar gurungi» a sa rid a h ech kim taq d irin i, kichk in toy o ‘sib- o ‘lg‘aygach kim bo‘lib yetishishini bilishi mumkin em asliginí, bu ko'proq o ‘s h a bolaning o'ziga, intilishiga, o'qishiga, kattalam ing ibratom uz pand- www.ziyouz.com kutubxonasi nasihatlariga qanchalik quloq solishiga bog‘liq ekanligini o ‘qiymiz. Shohona qasrga to‘plangan, bashang Idyingan bir to‘da aslzoda bolakayiar og'izlanni to ‘ldirib maqtanishar, ota-onalarining hisobsiz boyliklari bilan quvonishar, kelajakda ota-onalaridan ham badavlatroq bo'Iish uchun harakat qilishlarini kibor bilan ta’kidlar edilar. Bu boy-badavlat bolalam ing bir- birlariga gap bermay maqtanishlarini yirtiq-yamoq kiyim kiyib oigan bir kambag‘al bola tinglab chuqurxo'reinar, «bulaiga yetishga bizga yo‘l b o ‘lsin», deb qo‘yar edi u o'zicha. YiUar o ‘tib o ‘sha juldirvoqi kiyimli bola yaxshi o ‘qib, o ‘z taqdirini o‘zi hal qiladi, mashhur rassom b o ‘lib yetishadi, mamlakatda en g boy odamlardan biriga aylanadi, o‘ziga munosib bir qasr qurdiradi, «qasr ham da uning ichidagi xazinani ko‘rish»ni ham m a istardi. Ertakchining «No‘xat ustidagi malika» asari yosh kitobxonning ham kulgisini qistatadi, ham tannoz maiikaga nisbatan qahr-g‘azabini keltiradi. Bir shahzoda haqiqiy maiikaga uylanish uchun butun yer yuzini, shaharu qishloqlami qidirib hech qaerdan haqiqiy malikani topa olm aydi. Hafsatasi pir bolg an, tarvuzi qo‘ltig‘idan tushgan shahzoda qasrga qaytadi. Kunlardan bir kuni ko‘z ko‘rib, quloq eshitmagan m o°jiza yuz beradi: ♦Bir oqshom havo aynigandan-aynibdi: shunday chaqm oq chaqib, m om aqaldiroq gutduros solibdiki, yomgMr chunonam chelaklab quyib beribdiki, dahshatning o ‘zginasi. To‘satdan shahar darvozasi taqqilab qolibdi: keksa qirol borib darvozani ochibdi. Darvozada malika turardi. Yo qudratingdan, uni nimaga o ‘xshatish mumkin! Suv malikaning sochlari, ko‘ylaklaridan sharillab oqib, to ‘ppa~ to (g‘ri boshmoqlarining uchlariga, tovonlariga tushardi, u bo'lsa pinagini buzmay, m en haqiqiy malikaning xuddi o ‘ziman derdi». Malikani sinab ko'rish ishiari ham juda g'alati bo‘ladi. T u nd a qirq qavat ko‘ipa ostiga bitta no‘xatni yashirib, joy solib beradilar. Tannoz, oqbilak qiz ertalab o 'midan turar ekan, «qanday uxlab turdingiz?» deyilgan savolga nolish, ichki dard bilan javob beradi: - E y , juda yomon! — deydi u. — K o‘zimni yummadim, desam ham bo‘ladi. M en qandaydir qattiq narsaning ustida yotdim, b u tun a ’zoyi- badanim ko'karib ketibdi! Naqadar dahshat!» Shahzoda qizning haqiqiy malika ekanligini bilib, unga uylanadi. Bolalar odatda, hayvonlar, parrandalar, hasharotlar haqidagi ertakJami sevib o ‘qiydilar. Andersen yaratgan ertaklam ing juda ko‘pchiligi a n a shu mavzuni qamrab olishi bilan ham xarakterlidir. Uning «Dyum chaxon», «Irkit o‘rdakcha», «Botqoqlik shohining qizi», «Baqa», «Buiga büan professor» singari ertaklari o‘zbek kitobxonlarining ham sevimli asarlariga aylanib ketgan. Xullas, Daniya ertakchisi Xans Andersenning ijodi uzoq yillardan beri yosh kitobxonlarga zavq-shavq bag‘ishlab kelmoqda. www.ziyouz.com kutubxonasi ALEKSANDR SERGEEVICH PUSHKIN (1799-1837) H a r b ir xalqning d o n ish m a n d lig i va q alb n a z o k atin i o 'z id a mujassamlantirgan shoiri boladi. Rossiyada inson ma’naviy olamining musawiri, shubhasiz, Pushkindir. U nurga intilib, doim ozcxllik uchun kurashuvchi shoir, optimist bo‘lib yetishdi. Rus xalqining yana bir buyuk shoiri Aleksandr Blok: «Pushkinning nomi naqadar jarangdor», deb ta’riflagan edi uni. A. S. Pushkin bolalikdan xalq og‘zaki ijodini berilib o ‘rgandi. Buloqdek qaynab-toshgan xalq og‘zaki ijodi shoiming ilhomiga ilhom qo‘shdi. Kelajakda m ashhur shoir bo‘lib, jahonga tanilishida boy manba bo ‘lib xizmat qildi. U , ayntqsa, o‘zining ertak-dostonlari bilan yosh kitobxonlaming hurmat- olqishiga sazovor bo‘lib kelmoqda. A. S. Pushkin o ‘zining «Pop va uning xizmatkori Baida haqida ertak» (1831), «Baliqchi ham baliq haqida ertak» (1833), « 0 ‘lik malika va yetti bahodir haqida ertak* (1833), «Oltin xo‘roz haqida ertak* (1834) kabi ertak-dostonlari bilan jahon bolalar adabiyoti xazinasini yanada boyitdi. Yuqorida biz ta’kidlab o ‘tgan asarlaming hammasi boy va rang-barang xalq og‘zaki ijodi ta’sirida yuzaga kelgan. Bu asarlar zamirida faktik materiailar yotganligini ko‘ramiz. Masalan, shoir «Ajoyib bolalar* xalq ertagi asosida «Shoh Saltan... haqida ertak*, «Qurimsoq kampir* ertagi va rus xalq folklorining to ‘plovchilaridan biri V. Dal hikoya qilib bergan syujet asosida «Baliqchi ham baliq haqida ertak*, «Sehrii ko‘zgu* ertagi asosida « 0 ‘lik malika va yetti bahodir haqida ertak», «Shabarsha batrak* asosida «Pop va uning xizmatkori Baida haqida ertak» yotganligini ko‘ramiz. Bu ertaklaming hammasi shoiming ijodiy laboratoriyasida qayta ishlanib, sayqallanib, yanada o‘qimishli, ta’sirli bo‘Iadi. A. S. Pushkin oddiy, mehnatkash xalqni yaxshi ko‘radi, uni iloji boricha himoya qilishga, unga yon bosishga harakat qiladi. Shuning uchun ham uning ertak-dostonlarida xalqqa bo'lgan cheksiz muhabbat tuyg‘usi barq urib turadi. D adon shohni oling («Oltin xo‘roz haqida ertak»). U g‘irt ahmoq. Na xalqni sevadi va na farzandiariga mehribon otalik qila oladi. Dadon o‘taketgan darajada maishatparast va kaltabin. U butun podsholigidan, xalqidan, farzandlaridan o‘zga yurtli m akkora ayolni ustun qo‘yadi. Buni xalq, xudo kechirmaydi. Natijada shoh xalq qahr-g‘azabiga duchor bo‘ladi. Oltin xo‘roz tepkisidan halok bo‘Igan shohga birovning rahmi kelmaydi, aksincha, shohning oMimi ularga shodlik va ozodlikbaxsh etadi. Pop («Pop va uning xizmatkori Baida haqida ertak») obrazini shoir qattiq ishlaydi. Uning tekinxo‘r, ochko‘z, o‘zgalar hisobiga um r kechiradigan b ir pastkash kimsa ekanligini keskin ochib tashlaydi. Unga qarama-qarshi qilib oddiy va halol, m ehnatkash va bahodir yigit Baida obrazini ijod ch o ‘qqisiga ko‘taradi. Ikki qahramonning bozordagi o‘zaro suhbatidanoq kitobxon kim qanday o d a m ekanligini darhol sezadi: www.ziyouz.com kutubxonasi |
