‘zbekiston respublikasj o liy va ‘rta maxsus ta’lim V a zir lig I
Download 5.53 Mb. Pdf ko'rish
|
Bolalar adabiyoti va folklor (Mamasoli Jumaboyev)
|
Mollar o'rmon tomon qadam tashladi,
Ona-javdar boshoq tufa boshladi deb yozganlarini o ‘qir ekanmiz, bu til haqiqiy jonli xalq tili ekanini ko‘ramiz. Bu o ‘rinda dehqonning zoriqib kutilgan boshoqlarga bo‘lgan sevgisini va hatto, www.ziyouz.com kutubxonasi mehrini aks ettiruvchi masalan, ikki so‘z: onajavdar qanday yaxshi keltirilgan! Dehqon bu boshoqlami o‘zining bir parcha yenda q u n t bilan mehnat qilib o‘stiigan-da! Nekrasov poeziyasida bunday yorqin, ravon va s o f xalq iboralari juda ko‘p. U javdar boshoqlari haqida shunday deydi: Boshoqlar to ‘lishgan payt, * Z ar ustinday sipsilliq, Boshlarida oltin toj. Hozirgina yerdan sug‘irib olingan lavlagi haqida esa: Poymapoy qiztl etik Yotganday egatlarda,— deydi. Bir to ‘p sho‘x bulut bilan qurshab olingan b a h o r quyoshi haqida Nekrasov shunday deb yozadi: Bahor chog'i, kichik nevaralar kabi, Lola yuz quyoshbobo bilan o yn a r bulutlar. Bu 0‘xshatishlaming ba’zilarini u xalq topishmoqlari, maqollari va ertaklaridan oigan. Zabardast, bahodir, afsungar Ayoz hukm dom ing ajoyib obrazini ham u ertakJardan topgan: Daraxtdan daraxtga tashlaydi qadam, Yaxlagan q o ‘¡¡ardan qarsillab o ‘tar, Ham yorqin oftob tovlanar biram, Pahmoq soqolida yarqirab ketar... Nekrasov ayniqsa, samimiy, cho‘ziq, xushohang, mayin rus xalq qo‘shiqlarini juda yoqtirardi. Bu qo'shiqlami rus xalqi ko‘p asrlar davomida yaratgan. Nekrasov yoshlik chog‘laridan boshlab xalqning bu qo‘shiqlami qanday kuylashini tingladi va o ‘zi ham shunday go‘zal qo‘shiqlar yaratishni o ‘rgandi. «Soldat qo‘shig‘i*, «Hovli qarolining qo‘shig‘i», «Notavon qashshoq qo'shig'i*, «Rus», «Yashil shovqun» va boshqa ko‘pgina qo'shiqlar shunday tilda, shunday hijoda yozilganki, xuddi xalq o ‘zi yaratgan qo‘shiqlar deysiz. «Dehqon bolalari», « 0 ‘zi mitti — juda miqti», «Bolalar yig‘isi» kabi s h e 'rla rid a bolalarning tu rli-tu m an yum ushlarni bajarib, tirikchilik qilganliklarini, ularning mehnatkash tabiati va og‘ir qismatini chuqur xayrihohlik bilan ifodalaydi. Endigina olti bahom i qarshilagan bolaning kattalardek fikr yuritishi kishini hayratga soladi: www.ziyouz.com kutubxonasi Nonxo War yetgulik, ishlovchi kam, Faqat ikki erkak: otam bilan man! N ekrasovning she’riari go‘zaI, ohangdor, mazmunan boy va ayni zamonda sodda tilda yozilgandir. Nekrasov dam oiish kunlarida ko‘pincha Kostroma, Yaroslavl, Novgorod o‘rmonlariga borar, ov qilish bilan kunini o'tkazar edi. Kostroma o‘rmonining Malie Veji degan qishtog‘ida yashovchi Mazay bobo uning eng yaqin do‘stlaridan b in edi. Shoir Mazay bobodan ko‘p ajoyib voqealami maroq bilan eshitadi. Shular asosida «Mazay bobo va quyonlar» nomli she'rini yozadi. «Daraxt kesish»da xalq boyligi — o ‘rmonlami shafqatsizlik bilan kesib yuborilishini qalam ga oladi. Birorta pomeshchikka pul kerak bo‘lib qolsa, o'rm onni sotib yuborishi, puldor boy esa o‘rmonni tag-tugi bilan kesib yuborishi hech gap emas, u zumrad o ‘rmonlaming kamayib ketishidan shoir singari qayg‘urmaydi. Shuning uchun Nekrasov: Bir vaqtlar asriy o ‘rmonlar Shovillagan katta maydonlar, Endi o'sha bepoyon b o ‘ston B o ‘mbo‘sh, jimjit— go ÿo qabriston!— deb alam chekadi. «Ternir yo‘l* nomli she' rida Peterbuig bilan Moskva o‘rtasidagi tern ir yo‘l qurilishida Rossiyaning turli shahar va qishloqlaridan haydab keltirilgan ishchi va dehqonlaming alamli hayoti Vanya degan bolaga hikoya qilib beriladi. Bu bilan Nekrasov yosh avlodning diqqat va e'tiborini zamonning m uh im ijtimoiy masalalariga — xalqning kuchi va qudratiga tortadi, uni c h u q u r tushunishga, o‘ylashga undaydi. www.ziyouz.com kutubxonasi Rus bolalar adabiyotining taraqqiyotida L. N. Tolstoy katta rol o'ynadi. Bolalar uchun asar yozishni h ar b ir qalamkashning fuqarolik burchi deb bilgan pedagog-adib ijodda ko‘p narsalarga erishdi. Tolstoy 1859 yiddan e ’tiboran o ‘z ona qishlog‘i Yasnaya Polyanada m aktab o chib, muallim lik q ila r e k an , o ‘q u v ch ilar-u o 'q itu v c h ila r uchun darslik va qoM lanmalaming yo'qligini, borlari h am bugungi kun talablariga yaxshi javob bera olm asligini tajribadan o ‘tk azd i. Endigina savod chiqarish ishiga kirishgan bolalarga mos ertak , sh e ’r, m asal va hikoyalar dasrliklarda o ‘z aksini topishi darkor, deb tu sh u n d i va bu xayrli ishga q o ‘l urdi. Darslik juda qiyinchilik, o g'ir ijodiy m ehnat bilan 1872 yidda «Alifbe» nomi bilan nashr etildi. Dehqon bolalariga moMjallangan bu kitob alifbedan tashqari, ruscha o‘qish uchun to 'rt kitob, slavyancha o ‘qish uchun to‘rt kitob, arifmetika va muallim faoliyatidan tashkil topgan edi. Bu darslik ham bolalarga hech qanday yengillik berm adi. Ayniqsa, badiiy asar ko‘p bo'lsa- da, kitobda davr, zamon ruhi deyarli yo‘q edi. Shu sabablarga ko‘ra pedagog — olim qattiq tanqidga uchradi. Zahm atkash adib tanqidlardan to ‘g‘ri xulosa chiqaradi. Iloji boricha m ehnat ahli bolalariga o'qim ishli, ta'sirii, eng muhimi, ularning savodini chiqarishga moMjallangan «Yangi alifbe» va unga qo'shim cha qilib «Rus tili o‘qish kitobi»ni 1875 yilda nashr ettiradi. Bu kitob uchun adib yuzdan ziyod hikoya, ertaklar yozadi. «U ch ayiq*, «Filippok» lar shular jumlasigakiradi.Adabiy jam oatchilik vapedagoglar bu asarni zo ‘r mamnuniyat bilan qabul qiladiiar. Bu kitob h a r tomonlam a bolalarga mos tushadi. Tolstoy kitob haqida: «Mazkur «Alifbe» haqidagj orzularim ro'yobga chiqqanidan, uni rus bolalarining ikki avlodi o ‘qib, dastlabki poetik zavqni shu kitobdan olishlaridan faxrianaman. Bu kitobga hammasidan ham ko‘p mehnat va muhabbatimni jo qildim , u hayotimning muhim sahifasi bo'I ishiga aminman» — deb yozgan edi. Bu darslik qayta-qayta bosildi. Hatto, 1921 yilda ham uning so‘nggi nashri chop etiladi. Tolstoyning har bir asari tu rm u sh n ing, bolalar h ay o tin in g bir tomonini ochib berishga qaratilishi bilan muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki hayotni, bolalami qattiq sevgan va unga mehr-oqibati juda katta bo‘Igan adib kichkintoylarga qarata yozilgan har bir katta-kichik asar hayotiy boiishini istaydi va opining bu qaroriga butiin ijodi davomida sodiq qoladi. Tolstoyning bolaiaiga bag'ishlab yozgan barcha katta-kichik asariarida oddiy inson obrazi ko'zga yaqqol tashlanib turadi. Buning idx>ti tariqasida adibning bir qator asariariga nazar tashlab oHishga to‘g‘ii keladi. Bir bog‘bon www.ziyouz.com kutubxonasi bolalari ishyoqmas, yalqov bo‘lib o ‘sayotganliklaridan qattiq iztirob chekadi. U o ‘limi oldidan o‘g‘illarimni bir aldasam, zora ishlab o ‘zlarida mehnat ko‘nikmasi hosil bo‘lsa, degan o ‘y-xayol bilan: «Bolalar, men tok tagiga oltin ko‘mib qo‘ydim, uni m endan keyin qazib olinglar», degan g‘oyani «Bog‘bo n va bolalar* hikoyasida ju d a qoyil qilib yozadi. Ko‘chat ekish, bog‘ qilishjuda og‘irva mashaqqatli ish. Bu bog‘bondan og‘ir m ehnat, sabr-toqat talab etadigan ish. Bog‘bon o ‘zi uchun bog‘ qilmaydi, balki bola-chaqasi, el-yurt uchun, qolaversa kelajak avlod uchun ko‘chat ekadi. Shu nuqtai nazardan adibning «Mo'ysafid olma ekdi* hikoyasi diqqatga loyiqdir. «Keksa berilib ko‘chat o ‘tqazar edi. Odamlar uning keksaligidan va qilayotgan ishidan kulib: — Sizga olma ekish nega kerak b o iib qoldi. Bu daraxt o ‘sib voyaga yetguncha bu dunyoda yashaysizmi yoki yo‘qmi? — deyishdi. — M en olmasini yemasam o ‘zgalar yeyishadi va menga rahmat deyishadi. N im a bo‘lganda ham olm ani ekkanim foyda — debdi*. Tolstoy ochko‘z, faqat o ‘z manfaatlarini o'ylaydigan ba’zi odamlami ko‘pgina asarlarida tanqid qiladi, ulaming ustidan ochiqdan-ochiq kuladi. «Odamga qancha yer kerak?» degan hikoyaning sarlavhasini o'qigan odam hayron b o ‘lib qoladi. Rostdan, odamga qancha yer kerak? Fomaga mulkdor yer beradi. «Bugun qancha o ‘lchasang, hammasi seniki», — deydi. Foma y u g u rib -e lib , odim lab kun b o ‘yi yer o ‘lchaydi. A xiyri, ochiik va charchaganidan yiqiladi-yu jo n beradi. Adib Foma cho‘zilib yotgan yemi ko‘rsatib, odamga ikki m etr yer kerak bo‘ladi, xolos, deydi. Tolstoy asarían orasida hayvonlar, jonivorlar, parrandalar haqida ham yozilganlari ko‘p. Do‘stlik, birodarlik, do'stga sadoqat, mehr-oqibat nafaqat odam lar o ‘rtateida, balki hayvonlar o ‘rtasida ham mavjud ekanligini biz adibning «Arslon bilan it* hikoyasi misolida bilib olamiz. Tolstoyning bolalarga bag'ishlab yozgan asarían juda ko‘p. Muhimi shundaki, bu asarlardan ham o'qituvchilar, ham ota-onalar bab-barobar foydalanishlari mumkin. U lar bir tomondan dars materiallarini boyitsa, ikkinchi tom ondan ota-onalar va tarbiyachilaming bolalar bilan qiladigan tarbiyaviy suhbatlarida qo‘l kelishi mumkin. Tolstoyning «Bolalik», «Kavkaz asiri* kabi qissalari ham bolalar sevib o ‘qiydigan asarlar sirasiga kiradi. L. N. Tolstoyning ibratli hikoya, ertak va masallari hozirgi kunda ham o ‘zining badiiy ham da tarbiyaviy kuchini yo‘qotgan emas. U ning bu mavzudagi asarían qator darslik va majmualarga kirgan, alohida kitob holida ham chop etilgan. www.ziyouz.com kutubxonasi KORNEY IVANOVICH CHUKOVSKIY (1882-1969) Hozirgi zamon rus bolalar adabiyotining ulkan daholaridan b in — Komey Chukovskiy yirik yozuvchi, shoir, taniqli olim, mohir taijim on sifatida tanilgan so‘z ustasi edi. U o‘z asarlarida bolalarga xos ajoyib xislatlami — rahmdillik va insoniylik, do‘stlik va birodarlik, yovuzlikka nisbatan shafqatsizlik, vatanparvarlik kabi fazilatlarni targ‘ib etadi. K. Chukovskiy bolalar uchun asarlar yaratish, ijod qilishni o ‘zi uchun katta baxt deb biladi. Kichkintoylar va ularning adabiyotini um r bo‘yi ardoqlagan Korney Chukovskiy 1882 yilda Peterburg shahrida dunyoga keldi. Tez o rad a chukovskiylar oilasi Odessaga ko‘chadi. Bu yerda ona ming mashaqqat bilan o ‘g‘lini gimnaziyaga joylaydi. Bu baxt uzoqqa cho‘zilmaydi. «Oshxona xizmatchisining o ‘g‘li* bo‘lganligi uchun K. Chukovskiy gimnaziyadan haydaladi. Korney oiiaga ko‘makiashish, tirikchilik o'tkazish maqsadida turli yumushlami bajarishga majbur bo'ladi. Shunga qaramay, u bo‘sh vaqtlarida mustaqil o ‘qishga, Pushkin, Nekrasov, Chexov asarlarini mutolaa qilishga harakat qiladi. Chukovskiyning dastlabki « S a n 'a t nim a?» maqolasi 1901 yild a «Odesskie novosti» gazetasida bosilib chiqqan. 1903 yilda u gazeta m uxbiri sifatida Angliyaga boradi. London da xizmat qila boshlaydi. Lekin bu yerdagi faoliyati uzoq davom etmaydi. Gazeta unga maosh to‘lamay qo‘yadi. U Britaniya muzeyiga ishga kirib, tirikchilik o ‘tkazishga majbur boMadi. 1905 yilda K.Chukovskiy Odessaga qaytib keladi va bu yerda «Signal» degan jum al chiqara boshlaydi. Jumal sahifalarida chor hukumati siyosatiga qarshi materiallar bosilganligi uchun uni sud qilishadi. Keyingi yillarda u bolalar adabiyoti bilan mashg'ul bo‘ladi va bu haq da ko'plab ilmiy maqolalar yozadi. 1907 yidda «Bolalar tili» asari m aydonga keladi. K. Chukovskiy dastlab A. M. Gorkiy hikoya qilib bergan syujet asosida bugungi kunda ham o ‘z ahamiyatini yo‘qotmagan, badiiy baquwat «Timsoh» ertagani yozdi. 1918 yilda e sa «Archa* nom li to ‘plami bosilib chiqdi. 0 ‘sha yili «Jahon adabiyoti* nashriyotiga ishga kirdi. 1919 yilda N. A. N ekrasov asarlarining t o l a to‘plamini nashr ettirdi. Shu yillarda uning m ash h ur «Moydodir», «Suvarakxon» ertaklari, «Kichik bolalar» kitobi bosilib chiqsi. «Pashsha-xarxasha», «Barmaley», «Telefon», «Fyodora o ‘tkazgan alam», « 0 ‘g ‘irlangan quyosh», «D ok to r Voyjonim» asarlari K o rn e y Chukovskiyning nomini olamga yoydi, kitobxonlar hurmatini qozondi. Komey Chukovskiyning ertak-poemalarida ezgulikning yovuzlik ustidan www.ziyouz.com kutubxonasi g'alabasi, baxt, yorqin hayot sari keskin kurash bo‘rtib turadi. Masalan, shoiming «Moydodir* asarida bolalaming odobli, ozoda, har doim to ‘g‘ri so‘z bo‘lish va tozalikka rioya qilish mavzusi ilgari surilgan. Asar qahramoni q ato r fazilatlarga ega. Lekin bir aybi bor, faqat kir- chir yuradi. Shuning uchun bir kuni unga xizmat qiluvchi barcha narsalar ish tashlaydi, undan yuz o ‘girib qochib ketishadi. Bola voqeaga tushunmay, xafa bo‘lib turganida joniga yuz-qo‘l yuvgich oro kiradi. Yosh kitobxon hayvon, jonivor va hasharoîlar haqidagi voqea- sarguzashtlarni sevib o ‘qiydi. K. Chukovskiyning «Suvarakxon» asari ham kichkintoylaming sevimli asarlaridan hisoblanadi. Asarda shoir hayvon, hasharot va yirtqichlam ing tuzilishlari, fe'l-atv o rlari, dovyuraklik va q o ‘rqoqliklari to‘g‘risida bahs yuritadi: Download 5.53 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|