‘zbekiston respublikasj o liy va ‘rta maxsus ta’lim V a zir lig I

— Kallangnima uchun katta?
— Davlatim zo'r! M ehnatim zo'r, savlatim zo'r, m en zo'r, men zo'r!
Bu yoshdagi bolalarga tavsiya etiladigan ertaklam ing asosiy qismini 
to ‘g‘ri so‘z, halol, pok bo‘Iish, yolg‘on gapirmaslik, birovlam i aldarnaslik 
kabi m azm undagi asarlartash k il etadi. Masalan, «P o stgo 'y bola* (turkm an 
x alq ertagi)ni olib ko'raylik. E rta k qahram oni to ‘g‘ri so ‘zligi, kattalam ing 
pancí-nasihaílariga quloq solishi bilan yosh kitobxonda yaxshi taassurot 
q o ld irad i, ko‘p bolalarning havasini keltiradigan ish qiladi.
Q aroqchilar azaldan y o m o n odam lar. U lar har doim zo‘ravonlik qilib, 
bosqinchilik qilib birovlam ing m ol-m ulklarini tortib olishgan.
«Rostgo‘y bola»da o ta karv on bilan yo‘lga chiqqan o ‘g‘lining q o‘liga 
q irq tanga oltin berib:
— 0 ‘g‘lim, hecham yolg‘o n gapirma, halol bo‘lgin, — deb nasihat qiladi.
Karvon yo ‘!da q aroqchilarga duch keladi. Q aro qch ilar noinsoflik,
bosqinchilik bilan ham m ani talaydilar, mol-mulklarini tortib oladilar. Ammo 
b o la e a m utlaqo e ’tibor berm aydilar. O ta nasihatini diliga jo qilib oigan bola 
t o ‘g ‘ri so‘zligi bilan qaroqchi, bosqinchi, yo‘lto‘sarlikda nom chiqargan bir 
n e c h a m uttaham ni tarbiyalaydi, ulam i halolligu to ‘g‘ri so‘zligi bilan mag‘lub 
qiladi:
S avdogarlar yo‘l y u rish sa ham m o ‘l yurish ib d i, b ir joyga yelib 
b o rish g a n d a ularga q a ro q c h ila r hujum qilishibdi. Q a ro q ch ilar o ‘zaro 
m aslahatlashib «mana bu yalangoyoqqa u-bu narsa bersakmikin?», deyishibdi.
Q aroqchilardan biri b o la n i m asxara qilib so‘rabdi:
— Ey, yalangoyoq, sen d a n nim ani ham olish m um kin?
— M enda qirqta oltin ta n g a bor, — deb javob beribdi bola.
— Senda qirqta oltin tan g a nim a qilsin? — deyishibdi qaroqchilar kulib.
S hun da bola ch oponining yoqasini yirtib, oltin tangalam i ko‘rsatibdi.
— Nega bulam i bizga k o ‘rsatding? — deb so ‘rashibdi qaroqchilar.
— Biz senga pul berm o q ch i edik, endi bo‘lsa buni ham olib qo'yam iz.
— Hechqisi yo‘q, o ta m halol b o ‘l, yolg‘on gapirm a, deb o ‘rgatganlar,
— d eb javob beribdi bola.
H ayron bo'lgan q aro q ch ilar savdogarlarga m ol-m ulklarini, pullarini 
q ay tarib berib, halol m eh n at qiiish uchun qaroqchilikdan voz kechishibdi.
«Sholg'om» (rus xalq ertagi) bu davr bolalar kitobxonligida asosiy 
o ‘rinda turadi. Ertakjuda oddiy va sodda. Ammo m a' no va mazm uni, asaming 
tarbiyaviy ahamiyati kutilganidan ham ziyoda.
Ertak juda jo‘n. Boboning sholg‘om ekishi va bo‘liq sholg‘oinni ko‘plashib
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

yulib olishi zikr etiladi. Ertakda ortiqcha so‘z y o ‘q, qahram on yo‘q. H am m asi 
risoladagidek. A m m o «Sholg‘om »da k ic h k in to y la r bilib, q j l o q s o lib
o ‘sadigan jihatlari ko‘p. Birinchidan, boboning mehnatkasliligi yaqqol k o ‘zga 
tashlanib turadi. M abodo bobo sholg'om ni yerga ekib o ‘z holiga ta sh la b
qo'yganida u m utlaqo kattakon bo‘lib o ‘sm ag an b o ‘Iar edi. Boboning o ‘y i- 
xayoli sholg‘om da. Kechasi-yu kunduzi sh o lg ‘om ga ishlov beradi, p e s h o n a
teri to ‘kib ko‘p m ehnat qiladi. Demak, ertak d a bolani mehnatkash b o ‘lishga, 
xuddi shu bobo kabi dalada ishlashga chaqiriladi.
Ikkinchídan, bola beshikdan boshlab ahi!, do‘st bo ‘üb o'sishi k erak . 
Kimki d o ‘stlar bilan, jam oa bilan ham fik r, h am ko r bo'lib o ‘ssa o ‘zig a 
ham , o ‘zgalarga ham yaxshi.
Y ana ertakka m urojaat qiladigr.n b o ‘lsak. 0 ‘sha bo‘Iig‘, k a tta k o n
sholg‘om ni yerdan tortib, sug‘irib olish m asalasi yosh kitobxon u c h u n
ju d a qiziqarli. Bobo, buvi, nabira, kuch u k , m ushuk, sichqonlarning b ir 
yoqadan bosh chiqarib harakat qilishlari b o lalam i xursand qiladi. U la rd a
shunday qilib kuch — birlikda tushunchasi paydo qilinadL
Ertakning uchinchi jihati m aktabgacha t a ’lim yoshidagi b o lalarn in g
orzu-niyati bo'lm ish tabiatni sevish, jo n iv o rla m i asrash, avaylash o ‘ziga 
xos o ‘rinda turadi. Kichkintoylar bu e rta k orqali kuchuk, m ushuk, h a tto
sichqonni ham boqish, asrash-avaylash Iozim ekanligini bilib oladilar.
Xuddi bobo singan mehnatkash bo ‘lish, kuch — birlikda tushunchasini 
dilga jo qilib kamoi topish, ayniqsa, bu tushuncha ertak tinglovchisining dil 
to‘ridan joy olishi ertakning tarbiyaviy ahamiyati katta ekanligidan dalolat beradi.
Bu yoshdagi bolalar hayvonlar o‘rtasida o 'z a ro ahillik va d o 'stlik k ab i 
xislatlarni bilishni istashadi. Hayvonot o la m id a ham do‘stga m e h rib o n lik
ko‘rsatish, bir-biriga g‘am xo‘r bo‘lish, y o rd a m q o ‘lini cho ‘zish b o r ek an lig i 
«Arslon bilan it», «Echki, qo‘y va bo‘ri!ar» kabi ertaklarda beriladi. «Tuyaqush 
bilan qoplon»ga nazar tashlaydigan b o ‘lsak, bu ertakda xuddi o d a m la r 
orasida bo‘lganidek hayvonlar o ‘rtasida h a m bir-birlariga yordam b e rish , 
ayniqsa, boshlariga kulfat tushganda y u ra k d an , sam im iy ko‘m ak lash ish
g‘oyasi yotadi.
Qoplonning boshiga musibat tushdi. T o m o g ‘iga katta bir suyak q ad a lib
qoldi. D od-faryod qildi. Tuyaqush yordam ga kelib:
— O sm onga qarab og‘zingni ochib tu r, m en suyakni olib q o ‘yay , — 
debdi qoplonga.
Q o p lo n o sm o n g a qarab o g ‘zin i o c h ib tu rib d i. T u y aq u sh u z u n
tum shug‘ini qoplonning og‘ziga solib, tiq ilib turgan suyakni sug‘u rib o lib
tashlabdi.
Q oplonning k o ^ lari ravshan b o 4lib, oMimdan qutulibdi.
Bir oz jo n i orom olgandan keyin q o p lo n tuyaqushga qarab s h u n d a y
debdi:
— Sen m ard ekansan, m enga yaxshilik qilding, cndi kel ik k alam iz
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

d o ‘st bo‘lamiz, za ru r v aq td a bir-birimizga yordam ga kelam iz, — debdi.
Tuyaqushga bu g ap m a ’qul bo‘libdi. Tuyaqush bilan qoplon ikkalalari 
d o ‘st bo ‘libdilar.
Xalqda o ‘zga bilan d o 's t bo'Idingmi, bir um rga bo ‘i, uni yaxshi-yomon 
kunlaringda sinam a va u n g a riyokoriik ko'rsatm a, degan gap bor. Tuyaqush 
b u yo‘ldan borm aydi. O ra d a n ko‘p vaqt o ‘tad i. K unlardan b ir kun u 
qoplonni sinam oqchi b o ‘lib j o ‘rttaga:
— Voy dod, o 'la y a p m a n , qoplon meni qutqar! — deya b o r ovoz 
bilan qoplonni yordam ga chaqiradi.
Qoplon chin so ‘zli, d o ‘stga sadoqatli, g‘am xo‘r va m ehribon boMganligi 
u ch u n zudlik bilan tu yaqushning oldiga «shohbutoqlar orasidan ustidagi 
ju n la ri yulinib, h arsillab yetib kelibdi*. Lekin u tuyaqushning yuzida 
ta b a s s u m n i k o ‘rib h a y r o n boM adi. T u y a q u s h n in g s u rb e tlik b ila n
«ko‘rm aganim ga a n c h a v aq t b o ‘ldi, ahd -p ay m o n im iz esingdan chiqib 
q o lm ad im i, deb seni sin a b ko‘rm oqchi edim », degan gapidan qattiq 
ranjiydi, dili og‘riydi, d o ‘stid an ko‘ngli qoladi.
D o ‘stini ald ag a n o ‘z in i aldagan b o ‘ladi. S en b irov ni b ir m arta 
aldadingm i, tam om u senga ikkinchi marta ishonm aydi. Tuyaqushda ham
xuddi shunday boMadi. B oshqa kuni bo‘ri uni ushlab yeb q o ‘ymoqclii b o ‘lib 
turganida u har q a n c h a b aq irib chaqirm asin, qoplon uning ovozini eshitsa 
h a m d o ‘stim jo ‘rttaga dodlayapti, deb o ‘ylaydi va uning oldiga kelmaydi. 
Tuyaqush b o‘riga yem boMadi.
K aptar azaldan in so n bilan yaqin yashagan, insondan panoh izlagan, 
insonga ko‘m ak bergan. K a p ta r qadim da bir yurtdan ikkinchi yurtga, bir 
odam dan ikkinchi odam ga m aktublar olib borib berib aloqachilik vazifasini 
h a m o ‘tagani m a’lum. «K aptar sovg‘asi» (tamil xalq ertagi)da inson va kaptar 
taq d iri haqida gap boradi.
Kijavanning ahvoli o g ‘ir, kimsasiz o ‘rm onda b ir parcha ñonga m uhtoj 
b o ‘iib hayot kechiradi. U n in g qushlar, hayvonlarning tilini bilishi, ular 
bilan xuddi insonlar bilan gaplashgandek suhbat qurishi maktabgacha tarbiya 
yoshidagi bolalarga hush yoqadi. Kichkintoylaming ham o ‘sha Kijavan kabi 
qush lar bilan, hayvonlar b ilan suhbat qurgilari keladi. Kijavan sog‘lom, 
t o ‘q, tetik jonivor, q u sh la r bilan gaplashsa xo‘p yayrab xursand boMadi. 
B a’zi hollarda och, zaiflarning yurak dardlarini tinglab, ularga q o ‘shilib 
aziyat chekishi, ko‘z yoshi t o ‘kishi bolalam ing qalblariga yaxshilik urug‘ini 
sochadi, ularda xuddi K ijavan kabi bo‘lishga xavas uyg‘otadi. Kijavanning 
m ajru h kaptarga g‘am x o ‘rligi kichkintoylarga quvonch ulashadi:
Bir kuni Kijavan ju d a qattiq och qolibdi. B iror narsa tam addi qilay 
desa, hech vaqosi yo‘q. U o ‘ylab-o‘ylab, oxiri tayoq olib, o ‘rm onga jo ‘nabdi. 
0 ‘rm onni aylanib-ayianib, u yerdan ham yeydigan hech narsa topolm ay, 
uyiga qaytibdi. YoMda ketayotib:
— M enga yordam b e r, — degan zaif bir tovushni eshitib qolibdi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Kijavan bunday qarasa, yerda bir k ap tar yiqilib yotgan em ish.
— M en ucholm aym an, qutqargin, — deb yalinibdi u K ijavanga.
Kijavanning bcchora kaptarga rahm i kelibdi. U ni yerdan avaylab ko‘tarib
oiib, bag‘riga bosganicha, yo‘lida davom etibdi. Kapasiga kelib, qu shn i 
ehtiyotlik bilan yum shoq o'ringa yotqizibdi.
— T u z a lib k etgunin gcba m e n ik id a y ash ay san . H e ch n a r s a d a n
qo‘rqm agin, seni xafa qilishlariga y o ‘1 q o ‘ym aym an. Q o‘lim dan k elg an ich a 
senga yordam bcram an. Lekin h o zirch a senga ovqat beray desam , uyda 
yeydigan hech vaqo yo‘q, — debdi xafa b o ‘lib Kijavan.
— Qayg‘urm a, — debdi kaptar uni tin ch lan tirib , — o ‘rm o n d a m an g o
daraxti bor. D araxt kavagining ichida g u ru c h bor, borib ana shu g u ru c h n i 
olib kelgin.
D araxt kavagining ichida guruch b ilan birga oltin, kum u sh, o lm o s, 
dur va boshqa qim m atbaho toshlar yog‘d u sochib yotgan b o ‘Iadi. K ijavan 
och, yupun boMganligi uchun, o ‘sh a yerdagi faqat bir siqim g u ru c h n i 
oladi, xolos. «Bu toshlarni nim a qilard im , axir o ‘zim ni bezatish n iy atim
yo‘q-ku?» — deb ularga tegmaydi. G u ru c h n i m ajruh kaptarga yed irg an idan
kitobxon xursand bo'ladi. Saxiy, qo‘li o ch iq , ko ‘ngli to‘q Kijavanga nisbatan 
bolalam ing m ehr-m uhabbatlari oshadi. Kijavanga kaptam ing u zu k sovg‘a 
qilishi, uzuk oddiy emas, balki sehrli ekanligi, Kijavan nim aiki so 'ra sa
uzuk uning istagini muhayyo qilishi e rta k tinglovchilarni qoyil q o ld irad i, 
ularda yaxshilikka yaxshilik qaytar e k a n d a, degan fikr paydo b o ‘Iadi.
Q o ‘li o c h iq b o ‘lish, saxiylik q ilish , d o ‘stga sodiqlik n a m u n a s in i 
ko‘rsatish bu davrda tinglaydigan erta k lam in g katta qism ini tashkil etishi 
kerak. «Tulki bilan tum a» ertagiga n a z a r tashlaydigan bo ‘lsak, bu xo lning
butunlay teskarisini ko‘ramiz. D unyo da tulki zotidan m ug‘o m bir, p ism iq , 
aldam chi riyokor bo‘lmasa, kerak. K o‘p ertaklarda tu m a insonga yaqin 
yuradi, unga ko‘maklashadi, yordam b eradi, saxiylikda ibrat k o ‘rsatadi.
Ertakda tulki va tum aning b ir-b irlarin i uylariga chaqirib m e h m o n
qilishlari haqida gap boradi. M aq tan ch o q , m ug‘om bir, ayyor tulki oddiy, 
sodda turnani uyiga chaqirib:
— A lbatta kelgin, jonginam , alb atta, azizim , juda yaxshilab m e h m o n
qilaman! — debdi.
Ba’zan yangi d o ‘stning fe’l-atvori q an d ay ekanligini o ‘zi yaxshi bilm ay 
yurakdagi borini oshkor qiladigan b o lalar kabi tu m a ham tulkiga ish o n ad i, 
chinakam iga m eni mehmon qilar e k a n -d a , degan o ‘y-xayol b ila n uning 
uyiga keladi. Tulki shirguruch pishirib, un i tu m an in g oldiga ta q sim c h a d a
q o ‘yadi. T u m a uzun tumshug‘i bilan taqsim chaga taq-tuq u rad i, a m m o
hech narsa yeya olmaydi. Ayyor tulki esa b ir zum da shirguruchni o ‘zi yeb 
bo‘ladi.
E rtakda turnaga alam qiladigan jo y i shuki, tulki o ‘zi pishirgan ta o m n i 
o ‘zi yeb, yana xushomadgo‘ylik qilib, — Aybga q o ‘shmaysan-da, jo n d o ‘stim!
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Yaxshilab m ehm on qilishga boshqa narsa topa olmadim! — deb surbetlik qilib 
turishi bolalaming qahr-g‘azabini keltiradi. Ulami hayotda tulki kabi ochko‘z, 
aldam chi bo ‘lmaslikka d a ’vat etadi.
Ertakda tum aning ham b o ‘sh kelmasligi, tuikini uyiga chorlab, m o‘ndiga 
o ‘zi tayyorlagan ovqatni quyib, uni bir zumdayoq uzun tum shug'i bilan 
o ‘zi yeb q o ‘yish¡ kichk intoylam i xursand qiladi. U larda qilm ish-qidirm ish, 
se n birovga nim a qilsang, senga h am o ‘sha qilganing, albatta, qaytib keladi, 
deg an tushuncha hosil qiladi.
Xullas, m aktabgacha t a ’lim yoshidagi bolalar o ‘zlari tinglagan ertaklari 
y ordam id a atrof-olam bilan tan ish ib , nim a yaxshiyu nim a yom onligini bilib 
o'saveradilar.
MAKTAB Y O S H ID A G I K IC H IK BOLALARGA TAVSIYA 
ET ILA D IG A N ERTAKLAR
A w ai t a ’kidiab o 'tg an im izd ek , bu davr bolalari m aktabga boradigan, 
o ‘zlari mustaqil ravishda o zm i-k o ‘pm i kitoblar o ‘qiydigan darajada bo ‘ladilar. 
Bu davr bolalariga o ‘qish u c h u n tavsiya etiladigan ertaklam ing ham ko‘p 
q ism i ona-V atan, tabiat, ax lo q -o d o b , mehnat, o ‘qish haqida b o ‘lishi talab 
etiladi. «Zum rad bilan Q im m at» , «Oltin tarvuz», «D ehqon bilan ayiq», 
« N o n va tilla» (arab xalq ertagi), «Haqqush» (tojik xalq ertagi), «Danak» 
(q irg ‘iz xalq ertagi), «Qizg‘a n c h iq Pak» (koreys xalq-ertagi), «Kuch va 
topqirlik» (latish xalq ertagi), « 0 ‘tin chi yigit», «Bo‘ri bilan echki» singari 
erta k lar kichik m aktab yoshidagi bolalar sevib o ‘qiydigan ertaklardir.
Bu yoshdagi bolalarga k o ‘proq ig‘vo, g‘iybat, m unofiqlikdan yiroq 
b o ‘lgan ertaklar yoqadi. N egaki, yaxshi, mukammal tarbiya oigan bola 
boshqaJarga hech bir o z o r yetkazm asligini, takabburlik qilmasligini, hech 
k im g a haqorat ko‘zi bilan qaram asligini, rostgoky bo‘lishini kichkintoylar 
a w a lg i davr bolalar kitobxonligida tavsiya etilgan ertak lar orqali bilib 
olishgan. D em ak, u o ‘zid an kattalarga hurmatli, kichiklarga shafqatli va 
m arh am atli, kular yuzli, shirin s o ‘zli va xushmuomala bo'Jadi. V a’dasiga 
vafo qiladi, om onatga xiyonat qilmaydi. Ig‘vo, g‘iybat m unofiqliqdan o ‘zini 
saqlaydi. O ta-onasining h u rm a tin i bajo keltiradi. U lam i o 'z id a n rozi 
boMishlari uchun harakat qiladi. Qarindosh-urug‘laridan aloqasini uzmaydi, 
ularga m ehr-oqibatli bo'ladi. Y om on yo'Uardan, yaram as ishlardan, nojo‘ya 
harakatlardan o‘zini saqlaydi. M an a shularga o ‘xshash go'zal xislatli bolalami 
el sevadi, e ’zozlaydi. « Z u m rad bilan Qimmat» ertagidagi Z um rad xuddi 
sh u n d ay xislatli obrazlardan biridir.
Zum rad! Xalq orzu q ilg an , istagan, e’zozlagan qizlarning yorqin 
tim so li. Bugungi qizaloqlar Z u m rad d a n qancha ibrat olishsa, Z um rad kabi 
ch iro y li, odobli, m uloyim , aqlli, m ehnatsevar bo‘lishsa arziydi. Qarang,
— y o ‘lda lolalar, rang-barang gullar uni ko‘rib boshlarini egib, unga salom
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

berarkanlar. Zumrad maysalar ustida o ‘tirib dam olganida, gullar uni olqishlar, 
bulbullar quvonib, unga q o ‘shiqlar aytib berar ekan. X o ‘sh, bunday maqtov, 
bunday e’zoz qaysi qizaloqqa yoqmaydi! H am m aga yoqadi. Bunga muyassar 
b o ‘lish uchun esa, tinim siz m eh n at qilish, k attalam in g , ota-onalam ing, 
muallimlaming o ‘git-nasihatlariga qattiq amal qilish kerak. A na o ‘shandagina 
xuddi Zum rad kabi behisob boyligu shon-sharafga, hurm atga m uyassar 
bo‘lish m umkin.
Zum rad aslida kim ? U bir o ‘gay ona q o ‘lida so ‘kish, qarg‘ish eshitib, 
bir burda nonga m uhtoj b o ‘1ib yurgan qizcha. Z u m rad el sevadigan darajada 
chiroyli, odobli, m uloyim , aqilli. U ni b ir k o ‘rg a n , b ir suhbatlashgan 
kishi yana ko‘rsam, suhbatlashsam deb orzu qiladi.
Z um rad otasini, o dam larni yaxshi k o ‘radi, h ay v o n lam i, tabiatni, 
maysa-yu o ‘tioqni sevadi, ularga xizm at qiladi. H am m asig a m uloyim boqib, 
q o ‘li bilan silab-siypalab erkalaydi. Bundan m aysalar, gullar, o ‘t- o ‘lanlar, 
bulbullar quvonib, unga qo‘shiqlar aytib berishadi.
Amm o xuddi shu gullar kam pirning arzandasini sevm as, uni erkalamas 
ekanlar, bu qiz gullarga ozor berar, ulam i yulib tash lar, tepkilar ekan. 
Lolalar, gullar Q im m atning kelishinj bilib q o lsalar, qovoqlarini solib, 
yum ilib qolarkanlar. Yovuz k am p ir b un d an g ‘a z a b la n a r ekan va buni 
Z u m ra d d a n k o ‘ra r e k a n . B ir k u n i k a m p irn in g n iy a ti b u z ilib d i, u 
Z um raddan qutulm oqchi bo'libdi, cholni ch aqirib olib, unga dag‘dag‘a 
qilibdi. «Qizingni o ‘rm onga olib borib adashtirib kelm asang, m en sen bilan 
birga turmayman»! — debdi.
Ota nochor. U kampirga o ‘ta itoatkor. Negaki kam pir uni so‘kib, haqorat 
qilib yuragini olib q o ‘ygan, o ‘ziga itoatkor qilib oigan. C hol Zum radni 
aldab, qorong‘i, shovqinli, qo'rqinchli o lrm onda adashtirib keladi. 0 ‘rm onda 
yolg‘iz zor qaqshab qolgan qizchaga gullar sh u ’la soch ib , uning yo'lini 
nurafshon qilib turadi. Z um rad sehrgar huzuriga k irar ekan unga egilib 
salom beradi, boshidan kechirgan voqealarni b irm a -b ir bayon qiladi. 
Q ushchalam ing Z um radni m aq tab sayrashlari k a m p ir qalbini shodlikka 
toMdiradi.
Zum rad m ehnat bolasi. M ehnat qilgan elda az iz , deganlaridek, uning 
yelib-yugurib ishlashi kam pirga xush yoqadi. «O pp oq qizim , shirin qizim , 
d o ‘m bog‘im, m unchog‘im!» — deya uni erkalaydi, peshonasidan o ‘pib, 
sochini silaydi.
Z um rad halol - pokligi, shirin so ‘zligi, m eh n atk a sh lig i, kattani 
hurm at qilishi, kichikni e ’zozlashi bilan sehrgam ing m uhabbatini qozonadi. 
Shu sababli sehigar Z um radni tengsiz boylik bilan siylaydi, uni baxtiyor 
qiladi.
M ehnatkash xalq o ‘z farzandlarini x udd i Z u m ra d kabi ishchan, 
m ehribon, iboli, boy-badavlat b o ‘lishini orzu qilgan. Lekin Q im m at kabi 
erka, tantiq, ishyoqmaslami yom on ko‘rishgan. Q im m at obrazi hech narsada
17
N izo m iy ñor
K.UÍu^.^Ol'uC) i
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

yo‘q, ishlamay tishlashga o ‘rganib qolgan, injiq, m uttaham va bedavo farzandni 
eslatadi.
Bizda va ayniqsa, ertaklarda o ‘zidan kattalami hurmat qilish va keksalami 
e ’zozlash, o d a m o x u n lik va m ehnatsev arlik , iboli va hayolilik asosiy 
m asalalardan b in hisoblanadi. Savol tu g ‘iladi. X o‘sh, Q im m atda yuqoridagi 
fazilatlardan qaysi biri mavjud? H ech qaysisi yo‘q.
M ana, o ta Q im m atn i ham kimsasiz o ‘rm onda adashtirib tashlab ketdi. 
Sehigamikida yashar ekan unga onasi biroita ham shirin so‘z o ‘rgatmaganIigi, 
m e h n a t q ilish n im a lig in i bilm aganligi sababli kam pirga q o 'p o l-q o 'rs
m uom alada b o ‘Iadi. Tekintom og‘ligi unga qattiq pand beradi. Sehrgar qizni 
sevmaydi, e rta k h a m aytib berm aydi, kitob va qo‘g‘irchoqlar ham hadya 
qilmaydi.
Ertakda seh rg ar kam pir ju d a m uloyim , haqiqiy onalarga xos fazilatga 
ega. M ana, u n in g Q im m atga m urojaatini olib k o ‘raylik:
— T o m d an o ‘tin olib tush, qizim! Q izning javobini eshiting:
— 0 ‘zingiz olib tusha qoling, m alayingiz yo‘q!
Bu o ‘zb e k o n a gap emas, tarbiyasizlik, odobsizlikning oliy nam unasi, 
xolos.
Xalqda bunday o ‘zboshimcha qizu faizandiga to‘g‘ri taibiya bera olmagan 
onaning keragi y o ‘q, degan gap yuradi. Shuning uchun har ikkalasi ham
o ‘limga m ah k u m — ajdar yutib yuboradi. Bu holga xalq aslo achinm aydi, 
aksincha, to ‘g ‘ri b o ‘libdi, deb m am nun b o ‘ladi.
Kitobxon b o lalar ham hayotda Q im m at qiyofasiga tushib qolm aslik 
uchun o ‘zlarini o ‘nglab olishga, m ehnatni sevishga, ko‘proq dars qilishga, 
kitob o ‘qishga intiladigan bo‘ladilar. Axir Q im m at ishyoqmasligi, odobsizligi 
tufayli uni ju d a k o ‘p narsalar xush ko ‘rmaydi. H atto, uning yurish-turishi, 
xatti-harakati tabiatga, kuchugu sehrgar kampirlarga ham m a’qul b o ‘lmaydi. 
Dangasaligi, kekkayganligi, qo‘rs-qo‘polligi o ‘zining boshiga yetadi.
0 ‘tm ish d a b ir d o n ish m an d o ‘g ‘lini kelajakda sog‘lom , jaso ratli, 
b o lish in i istab k o ‘p yaxshi ezgu tilaklar bildirgan ekan:
— Aziz o ‘g‘lim , dunyoda odam yenga olmagan narsa bolm aydi, shuning 
uchun aslo q o ‘rq m a, o ‘zingga berilgan q u w at va g‘ayratlaringni sarf qilib, 
olg‘a intil. Baxt va saodat osmondan tushadi yoki kutilmagan holda q o‘qqisdan 
in’om etiladi, d eb o ‘ylama. Shu o ‘yga borsang, dunyoning nodon odamlaridan 
biri bo‘lib hisoblanasan. So'zim ga diqqat bilan quloq sol, baxtsizman, deb 
zorlanuvchilar q atoridan joy olma. G ‘ayrat qilsang, muroding hosil b o ‘ladi. 
Inson o ‘z saodat yozm ishini o ‘zi yuzaga chiqaradi. 0 ‘zingni tuban darajaga 
tushirma. E htim ol b a’zi ishlaring tilagingcha muvaffaqiyatli bo'lib chiqmasligi 
mumkin, lekin sen bunga qayg‘ulanib noumid bo‘lma, g‘ayrat va jasoratingdan 
ajralma. Z ohirda og‘ir, mashaqqatli bo‘lib ko‘ringan narsadan haqiqatda ko‘p 
m uhim va xayr n atija hosil bo‘lishi m umkin.
A ham iyatsiz narsalarga, m oddiy bezaklarga ko‘p aldanm a, taraqqiy
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

etishga, faz!, kamol egasi bo‘lishga intil. Ko'zingni och, atrofga qara. Zamonning 
ulug‘ olim , fozillaríning taijim ai hollarini, um um an in so n lam in g qadimgi 
va yangi tarixini diqqat hilan k o ‘zdan kechir. Bular seni zavq-shavq, fazl, 
kamol topishga yo‘naltiradilar, hayotiy yo‘lingda haqiqiy rahbaring bo‘ladilar.
0 ‘zbek xalq ertaklaridan biri « 0 ‘tinchi yigit bilan sher»da qahram on 
o ‘sha donishmand orzu qilganidek bolganligi uchun kichik m aktab yoshidagi 
bo lalard a bu erlak k a qiziqish k a tta . Y igit b irin c h id a n , m eh n atk ash ; 
ikkinchidan, qo‘rqmas, dovyurak; uchinchidan, ish bilarm o n va tadbirkor.
Voqea oddiy va sodda. 0 ‘tinchi dalada o ‘tin terib yurganda uning oldiga 
bahaybat sher kelib sendan kuchlim an, jasoratlim an d eb u n g a d o ‘q qiladi. 
0 ‘tinchi ham o ‘ziga pishiq va puxta. S her yigitni kurashga, bellashishga 
chaqiradi. Am m o inson tadbirkor — kuchim ning yarm i uyda qolib ketibdi, 
sen shu yerda turib tur, m en un i uydan olib kelam an deya hiyla ishlatadi, 
tadbirkorlik qiladi:
— Sen qochib ketma! — debdi. Sher unga:
— Y o‘q, qochm aym an, sh em in g gapi bir, — d ebd i. Yigit:
— Y o‘q, senga ishonm aym an, seni bog‘lab k etam a n , — debdi.
Sher: «Bog‘layqol!» deb o 'z in i bo g ‘latibdi. Y igit sh ern i m ahkam
bog‘Iabdi. Toldan yaxshi bir tayoq qilib olib kelib gursillatib sherni ura 
boshlabdi.
S h e m in g : « Jo n o d a m z o d , m e n i u r m a n g , e n d i o d a m z o d g a
yoMiqmayman!» deb yalinganiga ham qaram ay uni uraveribdi.
0 ‘tinchining bunday ishi yosh kitobxonni m udom q o ‘rqm as, sheryurak 
b o ‘lishga chorlayveradi.
Bu yoshdagi bo lalar d o v -d a ra x tla r ekish, u n i p arv arish qilishda 
kattalarga dastyor-ko‘makchi. K o‘pincha o ‘zlari ham bog‘bonchilik ishlariga 
berilib ketishadi. «Danak» ertagidagi B ahrom ning b ir d o n a danakni yerga 
ekib, uni ko‘kartirishi, u mevali daraxtga aylangunicha parvarish qilishi 
yosh kitobxonlarda B ahrom dek bog‘bon bo'lishga havasini uyg‘otadi.
B ahrom ning danagi daraxtga aylanib, m eva b era boshlagach, alvasti 
bolani yeb, daraxtga ega bo‘lib olish niyatida uni q o p g a solib uyiga olib 
ketibdi. Bahrom q o ‘rqmas, dovyurak b o ‘lganligi u c h u n o ‘zi h am om on 
qoladi, el-yurt mevasidan yeb tu rg an daraxtini ham saqlab qoladi.
Alvasti hovlisiga yetib kelibdi-da, qopini supaga q o ‘yibdi, qozonga 
yog‘ solib, olov yoqibdi.
B ahrom qopni amallab teshib, oq terakning tepasiga chiqib olibdi. 
Alvasti kelib ko‘rsa, bola yo‘q.
— Bolaginam, qaerga ketding? — deb so‘rabdi u.
— M en bu yerdaman! — B ahrom terakning u stid an ovoz beribdi.
— Bolajonim, u yerga q an d a y chiqding?
— Teinirkurakni olovda qizdirib, ustiga o ‘tirdim. K urak yuqoriga uchdi, 
qarasam , daraxt tepasida turibm an, — debdi B ahrom .
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

K a m p ir P ahrom aytgandek qilgan ekan, kuyib o ‘libdi.
B ah ro m shunday qilib, o ‘zini ham , daraxtni ham alvastidan qutqarib 
qolibdi.
M e h n a tk a sh xalq bechorahollik bilan hayot kechirgan, k o‘pincha 
ochlik, y u punlik ulam ing bir u m r ham rohi b o ‘lgan! U zun tun lari bir- 
birlarini ovutish, ko‘ngillarini ko'tarish maqsadida ertaklar aytishgan. 0 ‘zlari 
to ‘qigan e rta k lar zam irida unum li m eh n at qilish, farzand rohatini ko‘rish, 
baxtiyor b o ‘lish va boshqa ko‘pgina g ‘oyalar yotadi.
0 ‘m i kelganda birdaniga boy-badavlat bo'lib, behisob boylik bilan 
b utun el-y u rtn i, boy-badavlatlam i qoyil qoldirish m ehnatkash xalqning 
ezgu tilagi b o ‘lib kelganligi hech kimga sir emas. «Oltin tarvuz» erlagi 
xuddi sh u n d ay o ‘y-xayol, oliy istak bilan to ‘qilgandir.
«O ltin tarvuz» yosh kitobxonni ko‘p narsaga o ‘rgatadi. Birinchidan, 
m ehnatkash b o ‘lish — chunki deh q o n o ‘z yeriga qayta-qayta ishlov beradi. 
Ikkinchidan, parranda-yu darrandaga g‘am xo‘rlik qilish, negaki dehqon 
m ajruh, laylakning oyog‘iga taxtakach bogMab, davolaydi. U chinchidan, 
ochko‘z b o ‘lm aslik — dehqonning uyda yeydigan hech vaqosi yo‘q. Layiakni 
so ‘yib yeyishi m um kin edi. A m m o u bu ishni qilmaydi.
B ir b o r ek an , bir yo‘q ekan, o ‘tgan zam onda bir kam bag‘al dehqon 
bor ekan. U n in g atigi bir tan o b yeri b o r ekan. D ehqon shu yerda kecha- 
kunduz tin m a y m eh n at qilib kun ko‘ra re k a n . Bahor kelibdi! D ehqon yer 
hayday boshlabdi. yem i ikki m arta haydab bo‘lib yaqinidagi katta soyning 
bo‘yida salqinlab o ‘tirsa, osm onda uchib ketayotgan bir laylak yiqilib tushibdi. 
D ehqon qarasa. laylakning oyog‘i singan ekan. D ehqon haligi layiakni darrov 
uyiga olib borib, singan oyog‘iga taxtakach bogMab, bir qancha vaqt uni 
boqibdi. Laylak sog‘ayib, uchib ketibdi.
Laylakka qayta u m r bag‘ishlagan dehqon biror narsadan um idvor 
em as. U m ajru h layiakni davolab, uning yordam i bilan behisob boylikka 
ega b o ‘la m a n , degan fikr uning xayoliga ham kelmagan. Laylak tashlab 
ketgan tarv u z u ru g ‘ini yerga ekib, unga m eh r bilan ishlov b erar ekan bu
— oltin degan tushunchaning o ‘zi uncía b o ‘lmagan.
D e h q o n o c h k o ‘z em as, b ir p arch a nonni ham o ‘zgalar, q o ‘n i-q o ‘shni, 
o ‘ziga o ‘xshagan kam bag'allar bilan baham ko‘radiganlardan. Sabr-toqat 
bilan tarv u zlam in g obdon pishtshini, yetilishini kutgan dehqonning «yaqin 
qarindoshlarini, oshna-og'aynilarini ham m ehm onsa chaqirishi» va tarvuz 
so‘yishi k itobxon bolalarda yaxshi taassurot qoldiradi.
D eh q o n b ir kuni tarvuzdan uchtasini uzib, uyiga olib ketibdi. Tarvuzlar 
ju d a katta ekan. D ehqon o ‘zining yaqin qarindoshlarini va oshna-og‘aynilarini 
m ehm on qilib chaqiribdi. Bir m ahal tarvuzga pichoq ursa, pichoq sira botmas 
em ish. U n i q o 'y ib ikkinchisini so'y m o q ch i boMibdi, pichoq o ‘tm abdi, 
u chinchisi ham shunday boMibdi. D ehqon ham , m ehm onlar ham hayron 
bolishibdi. yeiga bir urib yorib qarasalar, ichi to‘!a tilla emish. Qolgan ikkitasini
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ham yorib ko‘rishibdi. U larning ichi ham tilla em ish . K am bag‘al sevinib 
ketib, ham m asini m ehm onlarga ulashibdi, ular h a m xursand bo'lib, uy- 
uylariga tarqabdilar. U ch tup tarvuzning h ar b in o ‘n ta d a n solgan ckan. 
D ehqon qolgan tarvuzlarni h am yig‘ib olibdi. S h u n d ay qilib kambag'al 
dehqon ju d a boyib ketibdi.
X alq behisob boylikka ega b o ‘Jgan o ‘z e rta g id a v oqeani bunday 
qoldirm oqchi emas. Y on-atrofdagilam i, kam bag‘a)larni boyib ketganlarini 
ko 'ra olmaydiganlami hech bo‘lmasa ertak orqali tanq id qilm oqchi, ularning 
jirkanch hayotlari-yu ashaddiy yovuzliklarini, boylik va davlat deb qing‘ir 
ishlarga ham qo‘l urishlarini o sh kor qilish m aqsadida q o ‘shni — xasis boy 
obrazini to ‘qigan.
Dehqon oyog‘i sinib, to ‘dasi bilan ucha olmay qolgan laylakka yaxshilik 
qilib, oyog‘iga taxtakach bog‘lab tuzatgan va laylakning in ’om i bilan behisob 
boylikka ega bo‘lgan bo‘lsa, boy bu voqeadan xabar to p g ach , sog1 laylakning 
oyog‘ini sindirib, davolaydi. Bu ham boyning dalasiga tarvuz urug‘ini tashlab 
ketadi. Biroq tarvuzdan oltin em as, balki qovoq ari ch iq ib , ko‘pchilikni 
chaqadi. Boyning halok b o ‘lishi yosh kitobxonda u n g a nisbatan achinish 
hissini uyg‘otmaydi. A ksincha u, tabiatga, qushlarga ziyon yetkazganligi, 
boyJik ustiga yana behisob boylikka erishish u c h u n laylakning oyog‘ini 
sindirganligi sababli bu ish t o ‘g ‘ri bo‘ldi, degan ijobiy xulosaga keladi, 
xolos.
0 ‘RTA VA KATTA Y O SH D A G I BOLALARGA 0 ‘Q IS H U C H U N
TAVSIYA ETILADIGAN ERTAKLAR
E n d ilik d a bu d a v r b o la la rig a o ‘qish u c h u n ta v siy a etilad ig an
ertaklam ing asosiy qism i dovyuraklik, v atan p arv arlik d an tash q ari, yaxshi 
k asb-kor egasi b o ‘lish, xalq va V atan u c h u n jo n fid o q ilish g a chorlovchi 
ertak lard an iborat. «P ahlavon R ustam », «B irlashgan o 'z a r» , «U ch og‘a - 
ini botirlar», «Egri b ila n T o ‘g ‘ri», «O na y er fa rz a n d i» , «S ardorning 
oyni ushlab olm oqchi b o ‘lgani» (tu rk xalq ertagi), « Ilo n terisini yopingan 
paxlavon» (n o ‘g ‘ay xalq ertag i), «D onishm an d qiz» (x ito y xalq ertagi), 
«Q adrd on uyingning mixi» (shved xalq e rta g i), « C h o lla r: h o ‘kizlar, 
Bo‘rka va pop» (gruzin xalq ertagi) singari erta k lam i o ‘qish u chu n tavsiya 
etish m um kin.
O ta-bobolarim izdan qolgan ibratom uz b ir g ap bor: yaxshi hayot 
kechirish insonning o ‘zigab og‘liq. U nechog‘li to ‘g ‘ri so ‘zli, aqlli, tadbirkor, 
pok k o‘ngilli bo'lsa; d o ‘stga, vatanga xiyonat qilm asa; yolg‘o n gapirmasa; 
topshirilgan ishni o ‘z vaqtida bajarib va'dasiga vafo qilsa, uni el öildan 
sevadi, hurm at qiladi.
Kimki zolim vatakab bur b o ‘lsa, bir kuni b u n in g jazo sin i oladi. C 'arib , 
bechoralam ing ko‘nglini og'ritrnasa, dangasalik qilm ay m e h n a t qilsa, katta
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

davlat va qudratga ega bo'ladi. Beva-bechoralarga rahm -shafqat qilmaganlar 
yo'qchilik, k am bag'allik o 'tid a qovuriladilar. Ertaklardan ana shu fikriarni 
uqish m um kin.
Bizga ozg in a b o 'lsa ham ezgulik qilgan odam ga ezgulik qaytarish 
burchim iz ek an , dunyoga kelishimizga sababchi b o ‘lgan, o'stirgan, tarbiya 
qilgan o ta-onalarim izga doim o m uhabbat, hurm at, rioyat va xizm at qilish
— b o ‘ynim izdagi sharafli burchdir. Bu sharafli burchni ado qilib, ota-on a 
olqishini oigan farzand, shubhasiz, dunyoda baxtii, saodatli bo‘lib yashaydi. 
Buning yorqin nam unasini «U ch og‘a-in i botirlar* ertagida ko‘rish m umkin. 
Ertagdagi ota uzoqni ko‘zlab ish ko‘radiganlardan. 0 ‘g‘iIlariga yaxshi tarbiya 
beradi. N atijada o ‘g ‘illari ota izm idan komil insonlar bo ‘lib kamol topadilar. 
Ota duosi, o ‘git-nasihatlarini dillariga jo qilib olganliklari uchun ular hayotda 
kam b o ‘lm aydilar.
U ch zabardast o ‘g‘il. Uchchovlarining qo‘llari ko‘ksida, otaga ta ’zimda. 
Aql, k u ch -ja so ratd a tengi yo‘q bu yigitlar odobda butun olam ni qoyil 
qoldiradi. N egaki t a ’lim va tarbiya shunday b o ‘lgan. O ta birinchidan, 
kam bag'al, ikkinchidan, botir-pahlavon o‘g‘illarini ko‘zi tirikligida hayotda 
o ‘z yo‘llarini to p ib olishlarini orzu qiladi.
D arvoqe, o d a m qanchalik tarbiyali va halol-pokligi o ‘zga odam lar 
bilan d o ‘stlashganda; ko‘pincha safarga chiqqanida; m ard pahlavonligi esa 
kurashda, ja n g d a bilinadi. O ta xuddi shunday reja, o ‘y bilan farzandlarini 
uzoq safarga j o ‘natadi. Bunday olib qaraganda otaning boshqa otalardan 
uncha farqi yo‘q d ek tuyuladi. Am m o ertakni sinchiklab o'qib, ota nasihatiga 
nazar lashlaydigan b o ‘Isangiz u dunyodagi eng bilim don, uzoqni ko‘ra 
oladigan, aq l-z a k o v a td a tengsiz b ir inson ekaniigini sezasiz. O taning 
farzandlariga aytadigan so‘zi-nasihati b ir jum lagina. Lekin uning m a ’nosi, 
ta’siri, kuchi o lam ch a bor.
O ta n a sih a tin i b ir nech a b o ‘lim larga ajratib o ‘rganish m um kin. 
N asihatning birinchisida har b ir o ta -o n a o ‘z farzandi olamga kelishi bilan 
unga yaxshi, o ‘ziga m unosib ism qo‘yib, to‘y-tomoshasini o ‘tkazib, o ‘qitishi, 
xat-savodli qilishi haqida gap boradi:
— 
0 ‘g ‘illarim , m en boy em asm an, m endan qolgan davlat sizlam ing 
m aish atin g iz u c h u n kifoya q ilm a y d i, o 'z im d a n keyin baxtsiz b o ‘lib 
qolm anglar, d eb sizlam i o ‘qitdim . Yaxshi o t q o ‘ydim. T o‘y qildim . Voyaga 
yetkazdim .
H am m a zam onlarda ham bola tarbiyasi m uhim m asalalardan biri 
hisoblangan. N asihatning ikkinchi bo'lim ida bola tarbiyasi haqida so‘z boradi. 
B o lan i c h in a k a m ig a so g ‘lo m , te tik , k u c h -q u v v a tli q ilib o ‘s tiris h , 
shuningdek, jism oniy tarbiya bilan oshno qilib voyaga yetkazish, ona-V atan 
him oyasiga d o im o tay y o r k ish ila r q ilib tarbiyalash , foydali m eh n at 
ko'nikm alariga e ’tibor berish yosh bo‘g ‘in kamolotida m uhim o'rinda turishi 
zikr etiladi:
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

— Sizlami uch narsa bilan tait>iya qildim. B irinchidan, sog‘lom vujudli 
qilib tarbiya qildim — qu w atli b o ‘idingizlar. Ik kinch id an , yarog‘ bilan 
tanishtirdim — yarog‘ ishlatishga usta b o ‘ldingizlar. U chinchidan, qo ‘rqitmay 
o ‘stirdim — qo‘rqoq bo'lm ay, b o tir b o ‘ldingizlar.
N asihatning uchinchi bo‘lim i ju d a m uhim . U n d a t o ‘g ‘ri, halol, pok 
insonlar b o'lish, o'zgalar m ol-m ulkiga ko‘z olaytirm aslik, k am tarin b o ‘lish 
suv bilan havodek zarurligi, ayni paytda, m aqtanchoqlik va dangasalik 
yom on illatlarga olib kelishi keskin qoralanadi:
— Y ana uchta narsani a y ta m a n , quloqlaringizga qu yib olinglar, 
eslarin g izd an chiqarm angizlar. T o 'g 'r i b o 'Iin g — b e x a v o tir bo'Iasiz. 
M aqtanchoq bo‘lmang — xijolat tortm aysiz. Dangasa boMmang — baxtsiz 
bo'lm aysiz.
«Ü ch og‘a-ini botirlar» ertagining qahram onlari m eh rib o n , o ‘z vaqtida 
qattiqqo‘l, shu bilan biiga talabchan ota tarbiyasini olganliklari uchun safarda 
katta muvaflfaqiyatlarga erishadilar. Yo‘lda o ‘zlariga duch kelgan barcha to ‘siq 
va g‘ovlam i yengadilar. 0 ‘zlarining botir va dovyurakliklari bilan el-yurtni 
loi qoldirib, baxtiyor bo‘ladi!ar.
H ayotda kimki yaxshi ishga q o ‘l ursa, yaxshi n arsalarga ega bo‘ladi, 
kim ki yom onlik qilsa, el nazaridan qoladi. H ar bir b o la d u n y o d a olim va 
fozil b o ‘lishga, o'zini soflik va t o ‘g ‘rilik ziynati b ilan bezashga intilishi, 
V atan va xalqiga munosib xizm at qilishga harakat qilishi shart. O ta-onasini 
esa halol xizmatlari bilan m am nun etishi kerak. Yoshligidan m ehnat qilishga, 
ilm o ‘rganishga intilgan, to ‘g‘ri s o ‘z va sofdil inson d o im o el-yu rt olqishiga 
m uyassar b o ‘lgan.
Yoshlar kelajakda yaxshi xulq egasi, ezgu niyat va g o ‘zal fazilatlar 
sohibi b o ‘lishlari uchun n im alar qilishlari lozim? B u ning u chu n yaxshi 
ishlar yo‘lida hech qanday qiyinchiliklardan q o ‘rqm asliklari, ota-onalari 
va tarbiyachilam ing o'gitlariga am al qilishlari, vaqtni faq at foydali ishlarga 
sa rf qilishlari butun kuch-g‘ayratlarini ilm o ‘rganishga qaratishlari kerak. 
H a, bolalar uchun hayotda eng buyuk va sharafli b ir yo ‘l bor. Bu yoHdan 
aslo chiqm aslik va adashmaslik kerak. Bu yo‘i insoniylik y o ‘Iidir.
Bu yo'lga amal qilgan kishi ham isha baxtu saodat sohibi bo ‘ladi, bu 
y o ‘l odam larga m a’naviy k u ch -q u v v at beradi. S h u n in g d e k , xalqiga va 
qarindosh-urug‘lariga q o 'lid an kelgan barcha yaxshilikni qilish, ulam ing 
hurm atini joyiga qo‘yish h ar b ir kishining insoniylik burchidir.
«Egri bilan T o‘g ‘ri» ertagi bu fikrimizning dalilidir. T o ‘g ‘riboy halol, 
pok, yaxshi niyatli inson. U ro ‘zg‘o r tebratishda qiynalgan. Tirikchilikni 
o'nglash uchun m ardikorchilik qilishga m ajbur bo ‘lgan. A n a shunday o ‘y 
bilan shaharga otlangan. Bisotida bitta oti bor, xolos.
T o ‘g ‘riboyning o ‘zi h alo l-p o k boMganligi, b iro v lam i aldash, ularga 
riyokorlik ko‘rsatishdekyomon niyat o ‘y-xayolida bo ‘lmaganligi uchun yo‘lda 
Egriboy bilan ham roh b o ‘lib qoladi. Xalqqa — sam im iyat va sadoqatga
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

asoslangan d o ‘stlik hamisha, h a r yerda va har qanday sharoitda ishonchli 
bo‘ladi, zaruriyat va majburiyat natijasida paydo bo ‘lgan do'stlik esa bunday 
bo'lm aydi. U daryo kabi goh toshib, atrofni bosadi, goh qurib, suvi ozayib 
qoladi, — deganlaridek bular o ‘rtasidagi do‘stlik ham uzoqqa borm aydi. 
T o ‘g ‘riboy — sherigim charchadi. O tni navbat bilan minaylik. Bo‘lmasa bu 
d o ‘stlikdan em as, deb otni Egriboyga berishi bilanoq Egriboy otni minib 
qochadi. Q arang, donolar oltinnin g sofligini o ‘tda, hayvonning kuchini 
og‘ir yuk ortilganda, insonning to ‘g ‘riligini om onatga xiyonat etmasligida 
bilsa b o ‘ladi, deb bekorga aytm agan ekanlar. Egriboy egriligini qilib d o ‘stga 
sadoqatsizligini ko'rsatadi.
T o ‘g ‘riboy y o ld a ko‘p ad ashadi, o ‘rm onga kirib qoladi va bir eski 
ta n d ir ic h ig a kirib tunaydi. K e ch asi o ‘rm on y irtqichlari arslo nsh oh 
boshchiligida tan d ir atrofiga to ‘planishib, bir-birlariga m aqtanishadi:
Tulki doston boshlabdi:
— O g‘aynilar, m en sizlarga aytsam , o ‘n yil boldiki, o ‘rm on yoqasidagi 
g ‘orda yashaym an. 0 ‘n yildan beri davlat yig‘aman. Mendagi asbob-uskuna, 
m o l-dunyo h ech kim da yo‘q.
N avbat chiya bo‘riga kelibdi:
— 0 ‘rm onga tutashgan katta tepalik ostida yashayman. U yerda bir 
sich q o n ch a bor, h ar kuni tush payti inidan chiqadi, uning qirq b itta tillasi 
bor, shuni o ‘ynagani o ‘ynagan. Tiliani o‘ynab-o‘ynab yana iniga olib kirib 
ketadi.
Ayiq u n in g so‘zini b o ‘libdi:
— B u h a m uncha qiziq em as. 0 ‘rm onda bir tup sadaqayrag‘och bor. 
Q ayrag‘o ch n in g pastida ikki shoxchasi bor. Shoxlardagi barglar b ir qancha 
kasalga davo. U n i ezib ichilsa, h a r qanday jonivor o ‘sha zam onoq dard 
ko‘rm aganday b o ‘lib ketadi. M en bolalarim ni shu bilan davolaym an.
U n in g orqasidan b o ‘ri kulib yuboribdi:
— O g ‘aynilar, bizning ham qiziq hikoyamiz bor, — deb gap boshiabdi
u, — o ‘rm o n yoqasida o ‘n m ing q o ‘y boqiladi. H ar kuni ikkita bo'rdoqini 
y ey m an , m e n i ushlash u c h u n c h o ‘p o n la r qopqon q o ‘yishadi, tu zoq
solishadi, a m m o pisand qilm aym an. Lekin qirda K im san chol degan 
deh q o n n in g b ir kuchugi bor. Shu kuchukni cho‘ponlar sotib olishsa borm i, 
m ening s h o ‘rim quriydi. Yo‘lbars unga qo‘shim cha qilibdi:
— R o st aytasan. Q o‘ylarga o ‘xshab o ‘n ming yilqi h am o ‘rm on 
atrofida o ‘tla b yuribdi. M en h a r k u n i o ‘shalarning birovini yeym an. U lar 
orasida b ir ayg‘iri bor. Kimki o ‘sh an i m insa va bir qo ‘lida qildan eshilgan 
k a m o n , b i r q o ‘liga u z u n g a v ro n o lib , m eni quvsa, d a rro v tu ta d i, 
k a m o n n i b o ‘ynim ga solib, gavron bilan ursa borm i, b ir u m r yilqilar 
oldiga y o ‘lam as edim .
Tadbirkorlik, aql bilan ish ko‘rgan T o‘g‘riboy bu suhbatda eshitganlarini 
am alga oshiradi. H atto, yetti yil b em o r yotgan shoh qizini davolab, malikaga
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

uylanadi. U um r bo‘yi ishlab, m eh n aî qilib, peshona teri to ‘kib tirikchilik 
o ‘tkazganligi sababli podshoning in ’om idan voz kechadi:
— 
Menga beklik to‘g‘ri kelmaydi. Men sodda va to‘g‘ri odam m an. 0 ‘rmon 
yoqasidagi tepalikdan bir uy qurishga m xsat bersangiz b o ig a n i. 0 ‘sha yerda 
dehqonchilik qilib, kun o 'tk azam an , — deb javob beribdi.
T o g ‘-to g ‘ b ilan u c h ra sh m a y d i, o d a m o d am b ila n u c h ra s h a d i, 
deganlaridek To‘g‘riboy o ‘rm on yoqasida o ‘ziga imorat qurib, sh o ho na hayot 
kechirib yurganida no o ‘rin xatti-harakafi, yolg‘onchi!igi tufayli hayotda 
ezilgan Egriboy bilan duch kelib qoladi. U Egriboyga tu rm u sh d a nimagaki 
erishgan b o isa , o ‘sha tandir sababchi ekanligini gapirib beradi.
Eskilar bu dunyoni toqqa o'xshatadilar. U ning orasida turib n im a deb 
baqirsang, o ‘sha so kzning aks sadosini eshitasan. H a, h ayo t shunday. 
Egriboyning egriligi, aldam chiligi, o ‘zining boshiga yetadi, ta n d ir ichida 
yirtqichlarga yem b o iad i.
«Egri bilan T o ‘g‘ri»da t o ‘g ‘ri so‘z, halol va m ehnatkash b o i , um ring 
uzun, rizqing ulug‘ b o iad i; ishyoqm as, aldam chi b o is a n g d arz ketasan, 
odam lar nazaridan qolasan, h ech qachon biring ikki b o im a y d i, degan 
g'oya yotadi. Bu ertak yigit-qizlarimizni hayotda o‘zlariga to ‘g‘ri y o in i tanlab 
olishlarida katta yordam beradi.
0 ‘zbek xalqining eng m a sh h u r va t a ’sirli e rta k la rid a n b iri «U r 
to ‘qmoq»dir. Bu ertakda o'zbekona soddalik, odamlaiga ishonish, dushm anga 
qarshi nafrat va boshqa fazilatlar m ujassam langan.
Ertakda umidvorlik, o rzu-istak, ezgu niyat kuchli. B ir p arch a nonga 
zor xalq turli o ‘y, xayol bilan xuddi tushida ko‘rgani kabi boy-badavlat 
b o iis h , unga bu y o id a kimki to ‘sqinlik qilsa, uni yer bilan yakson qilish 
ishqi bilan yashaydi. Bu orzu-tilakni amalga oshirishda hayvonot oiam i-yu, 
parrandalardan keng foydalanish oliy maqsadlardan biri hisoblanadi. H am m a 
gap layiakning faqir, juda ham kam bag'al ovchi cholning tuzog'iga nogahon 
tushib qolishidan boshlanadi. N a boy, na yurtga hokim b o iis h o ‘yida ham
yo‘q choJga layiakning xuddi odam ga o ‘xshab gapirishi, va’d a berishi 
«laylaklaming boshligim an, n im a so‘rasang beram an», deb aytishi qashshoq 
cholning xayolini buzadi.
Laylakni qo‘yib yuborgan chol ertasiga sovg‘a-salom olish u ch u n uning 
oldiga safarga otlanadi. U n d a n «Q aynar xum cha»ni s o ‘raydi, «Ochil 
dasturxon»ni tilab oladi. B ulam ing birortasi ham m o ‘’jiza ^ ‘rsatm aydi — 
na oltin, na taom bermaydi. N egaki, y o id a chol uxlab qolganida qishloq 
bolalari bu sehrli buyum lam i boshqasi bilan alm ashtirib q o ‘yishgan b o ia d i. 
Axiri «U r to ‘qm oq»ni olganidan keyin ertaklardagidek u boy-badavlat 
b o iib ketadi. R o ‘zg‘orini o ‘nglaydi, chiroyli im o ra tla r q u ra d i, xonni 
ziyofatga chaqiradi. «Men xon b o isa rn u o ‘sha kam bag'al, qashshoq cholning 
uyiga m ehm ondorchilikka borarnanm i?», deb uni m ensim aganligi uchun 
xonni jangga chaqiradi. U r to 'q m o q yordam i bilan xonni yenggan cholning
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

yurtboshi b o ‘lib ketishi — dardli xalqning arm oni ro ‘yobga chiqqanligi 
o'quvchini m am nun qiladi. Eitak hayotda xuddi o ‘sha ovchi kabi dadil harakat 
qilishga, o ‘m i kelganda jasoratli b o ‘lishga m udom chorlab turadi.
« U r to ‘qm oq»da halol, poklik, o ‘zgalar haqiga xiyonat qilmaslik, 
birovlam i aldam aslikdek olijanob fazilatlar yaxshi tasvirlangan. «Q u r'o n i 
karim »da h am , Hadislarda ham bir-birovlaringiz bilan uchrashganingizda, 
xonadonlaringizga kirganingizda salom -alik qiling, deyilgan gap bor. Buning 
oliy nam u nasini ertakda ham kuzatdik. Ovchi har safar laylak huzuriga 
kirganida salom berishi va laylakning cholni ogohlantirib alik olishi o ‘quvchini 
sergaklantiradi, uni salom -aliksiz yurm aslikka o ‘rgatadi:
«Assalomu alaykum, — debdi chol.
Laylakvoy:
— H aq salom ing bo‘lmasa, t a ’ziringni berardim , — deb alik olishi 
yuqoridagi fikrimizga asos b o 'ia oladi.
S huningdek, birovlam ing haqiga xiyonat qilish, o ‘g‘irlik qilish yaxshi 
oqibatlarga olib kelmasligi, cholning buyum larini yashirib q o ‘ygan qishloq 
bolalarining to ‘qm oq zarbiga bardosh bera olm ay cholga yalinishlari har 
q anday kitobxonni o ‘ylantirib q o ‘yadi:
— C h o l o ta , t o ‘q m o q n i t o ‘x ta tin g , biz sizn ing x u m ch an g iz n i, 
dasturxoningizni olib, o ‘m iga boshqa xum cha, boshqa dasturxon q o ‘ygan 
ed ik . T avba qildik, ota! T o ‘q m o q n i to 'x tatin g , deyishdi. C hol: «Tur, 
to ‘qm oq!» deb baqirçjan edi, to ‘q m o q urishdan to ‘xtadi. Bolalar yugurib 
b o rib , uylaridan «Q aynar xum cha» bilan «Ochil dasturxon»ni chiqarib 
berdilar.
Xullas, kim ki xalq og‘zaki ijodiga m ehr qo‘ysa, ayniqsa, ertaklam i 
k o ‘proq o ‘qisa hayotda kam b o ‘lmaydi.
0 ‘Z B E K BOLALAR ADABIYOTI
0 ‘zbek xalqi qadim dan m ehnatkash , savodxon xalq b o ‘lgan. Bunga 
erishm oq uchun esa farzandlar tarbiyasiga juda qattiq e’tibor bergan. Bolalarga 
ta ’Iim -tarbiyada ko‘proq xalq og‘zaki ijodi bilan ta ’sir qilish yo‘lidan borgan. 
Boy va rang-barang xalq ijodi nam u n alari yozma adabiyotning m aydonga 
kelishi va rivojlanishida boy m anba b o ‘lib xizmat qiladi. Bu yerda yana bir 
narsani t a ’kidlab o ‘tish kerakki, badiiy adabiyotning taraqqiyoti jam iyatning 
u m u m iy taraq qiyoti bilan ham uzviy bog‘!iqdir. Bu jih atd an M ahm ud 
K oshg‘ariyning «D evonu lug‘atit turk» asarini eslab o ‘tish o ‘rinlidir. XI 
asrn in g buyuk tilshunos olim i o ‘zining bu kitobida bizga ko ‘p m a ’lum otlar 
b cradi. K itobda XI asr adabiyoti bilan birga, aw algi zam onlarda paydo 
b o ‘lib, og‘izd an -o g ‘izga, avloddan— avlodga ko‘chib yurgan q o ‘shiq va 
lirik sh e’rlardan nam unalar ham keltirilgan. Ayniqsa, m ehnat, qahram onlik, 
m arosim , m avsum qo ‘shiqlari haqida batafsil m a’lumot beriladi. Shuningdek,
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Y usuf Xos Hojibning «Q utadg'u bilig» («Saodatga olib boruvchi bilim»), 
A h m ad Y ugnakiyning «H ibat ul haqoyiq» (« H a q iq a tla r arm u g 'o n i» ) 
d o sto n larid a ham da A hm ad Yassaviy, S ulaym on B o q u rg ‘oniylarning 
asarlarida til, ilm, fan, axloq-odob masalalari q a m ra b olinadi. H aydar 
X orazm iy, Qutb, Durbek, Sakkokiy, Lutfiy singari sh o irlam in g adolatsizlik 
va zu lm n i qoraiash, oddiy in so n n in g og ‘ir a h v o iig a a c h in is h , o rzu - 
an n o n larin i qism an bo‘lsa-da yoritishga qaratilgan asarlari tarixda m uhim 
rol o ‘ynaydi. Atoiy, Sakkokiy, Lutfiy g‘azallari tim so lid a XV asr o'zbek 
she’riyati hayotiy voqelikni aks ettirish sohasida katta badiiy tajriba to'pladi. 
Bu tajriba Alisher Navoiydek buyuk san’atko m in g voyaga yetishi uchun 
zarur bo ‘lgan shart-sharoitlarni tayyorladi.
Alisher Navoiy butun faoliyati va ijodini insonning baxt-saodati uchun 
kurashga, xalqning osoyishtaligiga, o ‘zaro u ru sh la m in g oldini olishga, 
obodonchilik ishlariga, ilm -fan, san ’at va adabiyot taraqqiyotiga bag‘ishladi. 
U adolatparvar, donishm and davlat arbobi, o 'z b e k klassik adabiy tiliga 
asos solgan va o ‘zbek m um toz adabiyotini yangi tara q q iy o t pog‘onasiga 
ko‘targan buyuk so‘z san’atkori bo‘Iib, davm ing m ad aniy hayotiga rahbarlik 
qildi, ilm -fan, san’at va adabiyot ahllariga hom iylik k o ‘rsatdi, ko'plab 
shogirdlar yetishtirdi.
XV—XVI asrlarda yashab ijod etgan Zahiriddin M u h am m ad Bobuming 
«Bobum oma» asarida o'sha d av r hayotiga do ir tarixiy vo qealar bilan birga, 
ilm-fanga oid qim matli m a'lu m o tlarb erilg an , turli xalqlam ing urf-odatlari, 
tili, s a n 'a ti va adabiyoti yoritilgan.
XVIII asm ing oxiri X IX asm ing boshlarida y ash ab ijod etgan ikki 
buyuk shoir M uham m adniyoz N ishotiy va M u h am m ad S h a rif Gulxaniylar 
ijodi m um toz adabiyotimiz tarixida alohida ajralib tu rad i. N ishotiyning xalq 
og'zaki ijodi asosida yaratgan «H usnu dil» dostoni ishq-m uh abb at, aql- 
farosat, odob-axloqqa bag'ishlangan. Shu narsa d iq q atg a ioyiqki, dostonda 
h ar biri mustaqil asar b o ‘la oladigan «Shohboz va bulbul», «Gul va Daf», 
«Nay va Shamshod», «Kosai C h in Nargis», «B inafsha va Chang» kabi 
masallar ham berilgan. Bu m asallarning barchasida el-yu rtga foyda keltirish, 
m aqtanchoq bo‘lmaslik, ortiqcha kibr-havoning zarari kabi m avzulam ing 
yoritilishi bolalar uchun h ar jih atd an ibratlidir.
G ulxaniy ham «Z arbulm asal» asarid a o ‘z in in g m u h im ijtim oiy 
qarashlarini, el-ulus taqdiriga m u n o sab atin i q iz iq a rli m asallar orqali 
ifodaladi.
M unis m ehnatkash xalqning og‘ir ahvoiiga q a ttiq ach in d i, ilm -fan va 
adabiyot ahlining xor-zorligidan qayg‘urdi. S hoir k ish ilam i bilim olishga, 
kitob o ‘qishga, johil va yom onlardan uzoq bo'lishga chaqirdi. M unis «Savodi 
ta'lim » risolasi orqali bolalami o ‘qitish va tarbiyalash ishiga katta hissa qo‘shdi. 
U n ingm a'rifatparvarlikg‘oyalari o ‘zidan keyin yashagan M uqim iy, Furqat, 
Zavqiy, Avaz 0 ‘tar kabi shoirlarga ham katta t a 's i r k o ‘rsatdi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

M a’rifatparvarlikni bayroq qilib ko‘targan Abdulla Avloniy, Hamza, 
Fitrat, Elbek, M unaw arqorilar tom onidan yozilgan daislik va qoilanm alarda 
bolalar hayoti, o ‘qishi, axloq-odobi haqida m ateriallar beriladi.
A bdulla Avloniy («Birinchi muallim », «Ikkinchi muallim », «Maktab 
gulistoni», «Turkiy guliston yoxud axloq»), H am za H akim zoda Niyoziy 
(«Yengil adabiyot», «Axloq hikoyalari», «Qiroat kitobi») asarlarida yangi 
davr nafasi ufu ra boshladi.
0 ‘tg an asrning 20>yillarda F itrat, ChoMpon, U sm on N osir, G ‘afur 
G ‘ulom , G ‘ay ratiy , S hokir S ulaym on, Oybek va bo shqalarning katta 
yoshdagi b o lalar u ch u n yozgan asarlarida ilm va m ehnatga chaqiriq keng 
o ‘rinoldi. K eyinchalikbusafgaZ . Diyor, D.Oppaqova, M. Fayziy, I. Muslim, 
A. R ahm at, Sh. Sa’dulla, S J o ‘ra, M. Oqilova, Q. M uhammadiy, H. Nazirlar 
kelib q o ‘sh ild i. U la r b o lalarn i yaxshi o ‘qishga, ilm , fan n u rlarid a n
b ahram and b o ‘lishga, davm ing haqiqiy o ‘g‘il-qizlari bo ‘lib kam ol topishga 
targ‘ib etdilar.
B olalar adabiyotim iz yildan-yilga rivojlanib bordi. 30-yillarga kelib, 
o ‘zining professional shoir va yozuvchilariga ega bo'ldi. Poeziya (Zafar Diyor, 
A dham R ah m at, Ilyos M uslim, S hukur Sa’dulla, Sulton J o ‘ra, M ahm uda 
Oqilova, Q u ddus M uham m adiy), proza (M ajid Fayziy, Dorjiya Oppoqova, 
H akim N a zir), dram aturgiya (Z afar Diyor, Dorjiya O ppoqova) sohalarida 
bolalar ijodkorlari yctishib chiqdilar. Sadriddin Ayniy, G ‘afur G ‘ulom , 
H am id O lim jo n , Oybek, Shokir Sulaym on va G ‘ayratiylir ham o ‘zbek 
bolalar adabiyotini yuksaltirish ishiga o ‘z hissalarini qo‘shdilar.
Bu davrda Z afar D iyom ing «Qo‘shiqlar» (1933), «Tantana» (1936), 
«She'rlar» (1939), «Muborak» (1940), «She'rvahikoyalar» (1940) to ‘plamlari 
va «M ashinist» (1935) dostoni, «Baxtli yoshlik» dram asi, «Jo‘natish», 
«Nojo‘yaliklar» hikoyalari; A. R ahm atning «Dum» (1938), «Baxtli yoshlik» 
(1939), «Zavqli allalar» (1940), «She'rlar» (1940), «Hiylagar tulki» (1940) 
kitoblari; S u lto n Jo'raning «Fidokor» (1940); Ilyos Muslimning « 0 ‘suv» 
(1932); «Zaharxandalar» (1932) to ‘plam lari, «Miqti keldi» dostoni (1934); 
S hukur S a 'd u lla n in g «Hayqiriq» (1932) «Uch ayiq», «Ayyor chum chuq» 
(1937), «Yoriltosh* to ‘plamlari bosilib chiqdi.
Bu davrda qardosh xalqlar adabiyotidan juda ko‘plab sara asarlar o ‘zbek 
tiliga tarjim a qilindi. Buning natijasida o ‘zbek bolalar adabiyoti har tom onlam a 
boyib bordi.
A y n iq sa, «Y osh tu rk isto n lik la r» , «B olalar y o ‘ldoshi», «B olalar 
dunyosi», « 0 ‘zgarishchi yoshlar», «Yosh kuch» kabi jum allar nashrining 
yo ‘lga q o ‘yilishi bolalar adabiyotining h a r tom onlam a rivojlanishiga sabab 
b o ‘ldi.
Xullas, b o la la r adabiyotining m avzu doirasi kengaya bordi. Yoshlik, 
m aktab hayoti, o n a-y u rt tabiati, xalqlar d o ‘stligi, ilm, h un ar va texnikaga 
m uhabbat m avzulari bolalar adabiyotidan keng o ‘rin oldi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Xalqimizda: «Ona yurting om on boMsa, rangi-ro‘ying som on bolm as», 
degan naql bor. Sobiq ittifoqqa nemis-fashist bosqinchilarining xiyonatkorona 
bostirib kirishi o ‘z baxtini, kelajagini halo! m ehnati bilan bunyod etayotgan 
xaiqning orom ini, tinchligini buzdi.
U rushning birinchi kunlaridanoq Oybek, H a m id O lim jon, G ‘afur 
G ‘u lo m , S obir A bdulla, U y g ‘u n , M aqsud S h a y x z o d a , Z a fa r D iyor, 
A m in U m ariy, G ‘ayratiy, M irte m ir, Ilyos M u slim , S u lto n J o ‘ra va 
boshqalar fashist bosqinchilarining, albatta, yer b ila n yakson b o ‘lishiga 
kom il ishonch g ‘oyasi bilan y o ‘g ‘rilgan asarlar y a ra td ila r. U rushning 
b irin c h i k u n la rid a y o q y a ra tilg a n U yg‘u n n in g « X a y rla sh u v » , Z afar 
Diyorning «Kichkina jangchi», Ilyos M uslimning «Yovni tutday to ‘kamiz», 
S ulton Jo 'ra n in g «Tekstil» kom binati to ‘quvchilari», R a 'n o Uzoqovaning 
«Talpin, yurak* sh e' rlari bolalar adabiyotida urushni la ' natlovchi dastlabki 
asarlardan bo‘ldi.
Bu d av r ad a b iy o tin in g asosiy m av zusini u ru s h d av rid a g i xalq 
qahramonlanning fashist bosqinchilaiiga qarshi jasoratlarga to 'la kurashi «Xat» 
(H am id O lim jon), «M en yahudiym an», «Sen y etim em assan» (G ‘afur 
G ‘u lo m ), «Vatan haqida», «Yigitlarga» (O ybek), « K u ra sh nechun?», 
«Kapitan Gastello» (M aqsud Shayxzoda), «Vatan haqida qo'shiq* (Uyg‘un), 
«Vatan», «Chavandoz» (T e m ir F atto h ), «Q urol b e rin g m eng a ham», 
«Bizning oila» (Z afar D iyor), «T o‘pchi M u h am m ad » (S u lto n J o ‘ra), 
«Onam ning aytganlari» (A dham R ahm at), «Biz yengam iz» (H asan Said) 
tasviri tashkil etdi.
1941 yilning iyul oyidayoq « 0 ‘lim yovga» ad ab iy t o ‘plam i bosilib 
chiqdi. T o ‘plamdagi sh e 'rla rd a g ‘alabaga b o‘lgan ko m il ishonch jo ‘shib 
kuylanadi.
«Vatan uchun» to'plam i h am shu yilda yuzaga keldi. U ndagi sh e'rlar 
m avzu jihatdan yanada kengaytirilganligi, qah ram o n lik , o n a - Vatanga 
sadoqat g‘oyasi yetakchilik qilishi xarakterlidir.
Ayniqsa, Zafar D iyor yaratgan qahram onlar yosh b o ‘Iishiga qaram ay 
ju d a qasoskor. U la r tin c h lik , osoyishtalik s h a y d o la ri, n ernis-fashist 
bosqinchilarini qattiq qahr-g‘azab bilan ia’natlaydilar. Binobarin, ona - Vatanni 
sevish, ardoqlashning o ‘zi yetm aydi, uni munosib o ‘g ‘lo n b o ‘lib him oya qila 
olish zarur, degan muqaddas tuyg‘u bilan nafas oladilar. S h uning uchun ham 
shoiming qahramonlari qo‘lda qurol bilan nemis-fashist bosqinchilaiiga qarshi 
sherday hamla qilishga tayyor. Z afar Diyor «Qurol bering m enga ham!» she’rida 
link qahram on tilidan shunday m isralam i bitadi: