‘zbekiston respublikasj o liy va ‘rta maxsus ta’lim V a zir lig I

(Y o n g b q )
T E Z AYTISHLAR
Tez aytishlar og‘zaki n u tq mashqi bo ‘lib, kichik yoshdagi bolalarda 
m a ’lum tovushlam i to ‘g‘ri va ohan g d o r talaffuz q ilish k o'nikm alarini 
orttiradi. Bu janrga m ansub asarlar bolalam i biy ro n s o ‘zlashga o'rgatish 
bilan birga, ularga estetik zavq beradi, fikrlash qobiliyatlarini o ‘stiradi, 
xotiralarini mustahkamlaydi.
Masalan:
Olti ju ft oq chinni choynakka to ‘rt ju ft k o ‘k qopqoq, to ‘rt ju ft k o ‘k  
chinni choynakka olti ju fto q qopqoq yopsa b o ‘ladim i?
Qurilishga terak kerak,
Demak, ekmoq kerak terak.
Tolib turupni tarozida tortib topshirdi.
Oq choynakka oq qopqoq, k o 4к choynakka к о 4к qopqoq.
Oltin o ‘tloq — oq о ‘tloq.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ERTAKLAR
Xalq og‘zaki p oetik ijodidagi eng boy va rang-barang janrlardan b in
ertakdir. Xalq to m o n id a n yaralilgan k o‘plab ertaklarda bolalam ing o ‘ziga 
xos hayoti ch e tla b o'tilm agan. H atto, turli yoshdagi bolalar uchun juda 
ko‘p maxsus e rta k la r yaratilgan.
Hrtakning m u h im xususiyatlaridan biri uning ham isha xalq hayoti, 
kurashi, tarixi, ruh iy olam i, dunyoqarashi, urf-odatlari bilan cham barchas 
bog‘lanishi, insonlarga axloqiy va m a ’naviy yoMdosh bo‘lib kelishidadir. 
E rtaklar in so n n in g m a ’naviy va jism o n iy kuchi^a ishonch ruhi bilan 
sug‘orilgan b o ‘lib, ijobiy kuchlar tabiat va ijtimoiy hayotda o ‘ziga dushm an 
bo‘lgan kuchlarga qarshi kurashda doim o g'olib chiqadi. Xalq ertaklarida uni 
varatuvchilam ing dunyoqarashi, axloq norm alari va boshqa ijtimoiy m uhim
masaialar o d ilo n a hal etiladi. Ertaklar sodda va tushunarli b o ‘lgani uchun 
har qanday kitobxonga tez yetib boradi. U lar orqali ham insonning ijtimoiy 
axloq norm alari shakllanadi.
Bu ho! ayniqsa, hayvonlar haqidagi ertakda aks etgan. 0 ‘tm ishda 
yaratilgan ertak lard a xalqchilik kurashi 
0
‘zining haqqoniy badiiy ifodasini 
topgandir. X alqning kelajakka bo‘lgan kom il ishonchi, adolatning adolatsizlik 
ustidan g'alabasi, yorug‘likning zulm atni yengishi, ozod va baxtiyor hayotga 
erishish g‘oyalari yorq in obrazlar orqali tasvirlangan.
Xalq ertak larid a el-yurtni ko‘z qorachig‘iday avaylab saqlovchi ajoyib 
qahram onlar u lug‘lanadi; ayollam ing haq-huquqlari himoya qilinadi; uzoq 
masofalar yaqin qilinadi; kishilar xarakteridagi yaram as odatlar, n o m a’qul 
i lla tla r t a n q i d o s tig a o lin a d i; m a r d lik , e p c h illik , d o v y u ra k lik , 
m ehnatsevarlik, halollik, vafodorlik, saxiyük g‘oyalari ulugManadi.
Xalq ertaklari o ‘z xususiyatlariga ko‘ra bir necha turga bolinadi: hayotiy 
ertaklar, hayv onlar haqidagi ertaklar. sehrli afsonaviy ertaklar, ijtimoiy- 
maishiy ertaklar.
M ak tab g a ch a t a ’lim voshidagi bolalarga o ‘q»b, hikoya qilib beriladigan 
ertak lar
Bu y o s h d a g i b o la la rg a ta v s iy a e tila d ig a n e rta k la rn in g hajm i 
qisqa,mazmuni sodda bo‘ladi. Awal eslatib o ‘tganimizdek bu yoshdagi bolalar 
hali olam n im a ekanligini bilmaydilar. Shuning uchun bu yoshdagi bolalarga 
tavsiya etiladigan ertaklar tabiat, hayvonot olam i, do‘stlik, m ehnat ahli, 
jam oa, o d o b -ax lo q to ‘g‘risida bo‘lishi foydadan xoli bo ‘lmaydi.
Bu davr bolalariga «Chivinboy», «Qizganchiq it», «Tuyaqush bilan 
qoplon», « M aq tan c h o q quyon», «R ostgo‘y bola», «Arilaming g‘azabi», 
«Tulki bilan tu rn a» , «Sholg‘om », «Qum ursqa», «K aptar sovg‘asi» kabi 
ertaklam i o ‘qib berish foydadan xoli b o ‘lmaydi.
Bog‘ch a tarbiyachilari va o ta -o n a la r oldida turadigan ishlardan eng
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

m uhimi kichkintoylam i mehnatga m u habbat ruhida tarbiyalashdir. S huning 
u ch u n ham boiani yoshligidan b o sh lab b ir ishga o ‘rgatish, k ic h k in a
vaqtidanoq unga bir yumush berib, ish qilishga odatlantirish Iozim . Tili 
chiqib, u yerga, bu yerga yura boshlagan vaqtida ham bolaga b iro r ish 
berish lozim. Unga beriladigan bu ish aham iyatsiz, hatto «ish» nom i berishga 
loyiq boMmasa ham , undan keladigan foyda zo ‘rdiT. C hunki u n d ay ishlar 
boiani ishni sevishga o ‘rgatadi.
A m m o bu borada shu narsani h a m t a ’kidlab o ‘tish k e ra k k i, bu 
m alakalar birdan hosil b o lm aydi, balki asta-sekin yuzaga keladi. Lekin 
zam inni ju d a erta, bog‘chadan boshlab qo 'y ish kerak. Bolada m e h n a t qilish 
malakasi vujudga kelsa, u ota-onasi, kattaiam ing ko’rsatib tu rishini kutib 
o ‘tirm ay, o ‘zi eplab ketaveradi.
Bu yerda yana bir muhim narsani l a ’kidlab o ‘tish kerak. Ishga o ‘rganish 
va o ‘igatishda diqqat qilinadigan yana bir narsa har ishni o ‘z vaqtida bajarishdir. 
Ishga odatlanish qancha m uhim b o ‘lsa, ishni o ‘z vaqtida bajarish u n d an
ham m uhim roqdir. H ar ishni o ‘z vaqtida bajarm ay, keyinga q oldirish k o ‘p 
ishlam ing yig'ilib qolishiga, ko‘pin in g yuzaki, sifatsiz ishlanishiga yoki 
butunlay qolib ketishiga sabab boMadi. S h u n in g uchun h a r ishni o 4z vaqtida 
g‘ayrat va m atonat bilan bajarish lozim . C hunki dunyodagi b a rc h a tirik 
narsalar harakat qiladi, intiladi va shu tufayli hayot uchun za ru r b o 'lg a n
narsalarga erishadi. Hatto, eng zaif hisoblangan arilar, chum olilar va q ushlar 
ham intilishda boMib, vozdan tashqari, qish g‘am ini ham yeydilar.
G a p n in g lo ‘ndasi har b ir tirik jo n yashash u ch u n h a ra k a td a va 
intilishdadir. 0 ‘rgimchakka nazar soling, u tirikchilik dardida do im o to 'q ish
bilan o vo ra, agar to'rining b iro r yeri b u zilsa, darhol t a ’m ir e tis h va 
tuzatishga kirishadi.
Barcha insonning birinchi vazifasi — kishining yurish turishi va yashashi 
uchun zarur b o ‘lgan halol rizq topib, yeyish-ichishga yetarli n arsa hosil 
qilish. Bunga esa tirishqoqlik, intilish orq ali erishiladi.
Bu b orada xuddi inson kabi tin ib -tin c h im as m ehnatkash q u m u rsq alar 
va ular haqida xalq to ‘qigan «Q um ursqa» ertagini shu yoshdagi b olalarg a 
o ‘qib, hikoya qilib, aytib berish yaxshi sam ara beradi.
K ic h k in a b o la la r u y o q d a tu r s in , h a tto , k a tta la r h a m u n c h a
m ensim aydigan qum ursqaning ishchanligini, kechasi-yu-kunduzi tin m a y
m ehnat qilishini uni kuzatgan odam sezadi, xolos.
H ayotda shunday: kim ko‘p ishlasa, tin im bilmay m ehnat qilsa so g ‘ligi 
yaxshi b o ‘ladi, boy-badavlat yashaydi, h ec h kimga hech q ach o n x o r-z o r 
bo‘lmay um r kechiradi. Qum ursqa m aq ta n c h o q em as, u oddiy va sodda. 
Shu oddiyligi, soddaligi, m ehnatkashligi bilan ajralib turadi.
Savol-javoblarda muz, bulut, quyosh, yom g‘ir, yer, o ‘t, m o l, b o ‘ri, 
merganu sichqon kabilardan ham q u m u rsq a ustun chiqadi. Q u m u rsq a n in g
o‘ziga berilgan ta ’riflarda ham bu m a 'n o k o ‘zga yaqqol tashlanib tu ra d i:
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

— Qoming nima uchun ka tta ?
— Jigarim zo'r, 
— dedi qumursqa.
— Beling nima uchun ingichka?
— Mehnatim zo'r!