Ўзбекистон ҳудудида давлатчиликнинг пайдо бўлиши ва ривожланиш босқичлари

Сополли маданиятининг пиктографик белги-ѐзувлари. Ёзув - илк 
цивилизацияларнинг асосий белгиси ҳисобланади. Бизнинг фикримизча, илк 
шаҳарлар билан бир тарихий жараѐнда вужудга келадиган илк давлатлар 
бошлангич ѐзув усули, яъни инсон ўз фикрини ифода этишисиз давлатнинг 
ҳам вужудга келиши мумкин эмас.
Жарқўтон ѐдгорлигидан 47 хил сополларга битилган белги топилди. 
Сополларда чизилган ушбу белгиларни пиктографик ѐзув деб аташ ҳақиқатга 
яқин. Биринчидан улар ниҳоятда кам, иккинчидан ушбу тасвирларнинг 
тарқалиш географияси анча кенг, яьни Сополли маданиятига турдош бўлган 
маданиятларга хос бўлган одат. Ушбу ѐзувларни кулолларнинг уста белгиси 
дейилганда, ҳар бир ѐдгорликда ушбу белгиларнинг ўзига хослик анъаналари 
сақланган бўлар эди. Ёки, патриархал оилаларининг тотем белгиси деб аталса 
тарқалиш географияси бунчалик кенг бўлмаслиги, ҳар бир ѐдгорликка хос 
патриархал оилаларнинг бошқа жойларда учрамайдиган анъанавий 
белгилари бўлиши лозим. Демак, Сополли маданияти кулолчилигида 
учрайдиган бу белгиларни пиктографик ѐзув деб аташ ҳақиқатга яқин.  
Жарқўтон пиктографик белги-ѐзувлари орасида хоч, омоч, арава, нарвон, 
айлана тасвири энг кўп учрайдиган белгилар ҳисобланади. Марказий Эронда 
жойлашган Шахдод ѐдгорлиги пиктографик ѐзувлари орасида ҳам ифодали 
ѐзувнинг учраши Ўрта Осиѐ ва Эрон пиктографик ѐзувларидаги 
параллелликлар хусусида гапиришга имкон яратади.
Сополли маданияти муҳрлари. Муҳрлар - илк давлатчилик тарихини 

---

ЎЗБЕКИСТОН ҲУДУДИДА ДАВЛАТЧИЛИКНИНГ ПАЙДО БЎЛИШИ ВА РИВОЖЛАНИШ БОСҚИЧЛАРИ
(БАҚТРИЯ МИСОЛИДА) 
www.arxeologiya.uz 
24 
ўрганишда асосий археологик манбалардан бири ҳисобланади. Улар Ўрта 
Осиѐда шахсий мулкнинг инъикоси сифатида пайдо бўлган. 
Сўнгги йилларда археология илмида муҳрларнинг Бақтрия-Марғиѐна 
варианти ҳам пайдо бўлди. Сополли маданиятига оид муҳрлар асосан метал 
(мис, бронза), ҳар хил юмшоқ таркибли тошлардан ва сополдан ясалган. Улар 
кўпинча тақиб юришга мўлжалланганлиги сабабли балдоқли, тошдан ясалган 
муҳрларда эса тешикчаларнинг бўлиши характерлидир.
Сополли маданияти муҳрлари биринчи марта ашѐси асосида типларга ва 
шаклларига қараб вариантларга бўлинди. Улар Сополли маданияти 
анъаналари асосида ясалган ва маданиятлараро тарқалган муҳрларга 
ажратилди. Муҳрлар илгари айтилиб келинаѐтганидек, Сополли маданияти 
сўнггида эмас, балки Кўзали босқичида хаѐт тарзидан чиқиб кетганлиги 
аниқланди.