Ўзбекистон ўз истицлол ва тарацциёт йўлимиз — бу гул билан цопланган йўл эмас, бу тоталитаризм меросидан халос бўлиш ва покланиш, мафкура вийлик иллати етказган зиён-зацматларни бар тараф этишнинг цийин, узоц давом этадиган йўлидир
Download 6.51 Mb. Pdf ko'rish
|
O\'zbekiston yo\'li 431-23
|
МЙЙЙ
226 КЕПАЖАК КОНЦЁПЦИЯСИ хизматларидан фойдалангаи имкониятига эга. Фермерларга чет эллардан техника, сифатли уруғлик, сермаҳсул зогли қора- моллар, дарахг кўчатлари, кимёвий препаратлар олишда ҳар томонлама ёрдам кўрсашлмокда. Турли хил хизмат кўрса- тишнинг зарур тузилмалари яратилган. Мен китоблик икки фермер аёл билан суҳбатлашганимда, улар Голландиядан уруғлик картошка, Жанубий Кореадан узум ва мева сакдаш учун холодильшослар ояганлари ҳақида гапириб бердилар. - Совет даврида бундай имкониятни тасаввур ҳам қилиб бўлмасди. Голландия ва Жанубий Корея қайда-ю, биз қайда. Бунинг устига тил билмасам, аёл ҳолимга рўзғордан узоқлашиб, четга чиқолмасам. Ҳозир-чи? Мус- тақилликдан айланай. Барча шароитлар яратилган. Буюрт- ма бердим. Пул кўчирдим. Сара картошка уруғини икки ҳафтага қолмай етказиб беришди. Бу йил Жанубий Корея- дан ҳар бири 40 тонналик сиғимга эга икхита холодшп>- ник оляпман. Узум сакдайман, - деди улардан бири. - Фермер аёлнинг бу сўзлари бугун ҳеч кимни ажаблан- тирмайци. Бу оддий ва одатий бўлиб қолган воқеа. Аслида эса бу сўзлар жамиятимиз, иқгисодий ҳаётимиз, одамла- римиз онғи йигирма йил ичида тубдан ўзгарганидан, ян- гиланганидан далолатдир. Совет даврида хусусий тадбиркорлик билан шуғуллан- ган кишига аҳоли меҳнаткаш халқни зулуқцай сўраетган кимса сифатида қарар эди. Битта-яримта ҳунарманд ёки шахсий томорқасида маҳсулот етиштирадиган деҳқон чет элга иш юзасидан чиқиб келишни хаёлига ҳам келтирол- мас эди. Ҳатто турист сифатида хорижга саёҳатта боради- ган фуқаролар аввал тегишли органлар томонидан етти пуштигача обдон текшириларди. Иқгисодий ва ижтимоий-сиёсий тизим билан бирга ҳаётимиз, дунёқарашимиз, тадбиркорга муносабатимиз ўзгарди. Энди ўз хусусий ишини юритадиган кишига наф- рат билан эмас, ҳурмат билан қарайдиган бўлдик. Ҳамма бирдай қашшоқ, етишмовчиликда тенг бўлсин, деган йўқсилларча қарашлардан узоқлашдик. Меҳнати орқали турмушини яхшилаётган, оиласининг фаровонлишни таъ- минлаётган тадбиркорга қараб «Ҳалоли бўлсин, қандини урсин» деймиз. 227 \11 ЎЗБЕКИСТОН ЙЎЛИ Ўтган бобларда айнан шундай ўзгаришлар юз бери- шига асос бўлган Ислом Каримовнинг сўэяаридан иқги- бос олиб, ислоҳотларнинг вазифаси сифатида келтирган эдик. Ушбу вазифалар бугун амалга ошиб турибди. Тад- биркоряарга, мулқцорларга, тадбиркорликка бизнинг эн- диги муносабатимиз, берадиган баҳомиз коммунистик мафкура бўйинтуруғидан қутулган, эркинликка ва холис- ликка юз бурган дунёқараш ифодасидир. Иқгисодий муносабатларимиз, корхоналаримиз ва тад- биркорларимиз хорижлик корхоналар ва фирмалар билан бевосита ва тўғридан-тўғри алоқа қилишлари ҳам иқгисо- дий эркинликка ва иқгисодиётнинг сиёсатдан устунлиги, мафкурадан холилиги тамойилининг амалда намоён бўла- ётганига бир мисолдир. Жамият ҳаётининг қайси бир соҳасида амалга оши- рилган ишлар, эришилган ютуқтарни олмайлик, уларнинг барчаси ўша соҳага оид ислоҳотлар концепциясида бел- гилангак тамойиллар, вазифалар, устувор йўналицхлар билан боғлиқ дастурларнинг натижаси эканига ишонч ҳосил қиламиз. Кейинги 2 -3 йидца, айниқса, 2010 йилда эришилган натюкалар жаҳон молиявий-иқтисодий инқи- рози шароитида Ўзбекистон йўлининг, ўзбек моделининг тўғрилигини янада яққолроқ кўрсатади. Ислом Каримов раҳбарлигида инқирозга қарши ишлаб чиқилган чора-тад- бирлар дастури эса ислоҳотлар назариясининг ҳар бир йўналишини янги воқелик таъсирида аниқ тамойиллар, янги меъерлар ва мезонлар билан бойитганини кўрамиз. Агар ислоҳотлар жараёнини хронологик тартибда кўриб чиқсак, ислоҳотлар концепцияси ижодий бойиб, такомил- лашиб, тўлдириб борилгани, бу жараён давом этаётгани- нинг гувоҳи бўламиз. 1 1. ЯНА Б И Р СИНОВ ВА ЎЗБЕК М ОДЕЛИНИНГ ҲАЁТИЙЛИГИ Ислом Каримов назарияси ва унинг асосида яратил- ган ўзбек моделининг илмий ҳамда амалий жиҳатдан пух- та асосга эга экани ва яшовчанлигини, айниқса, жаҳон молиявий-иқгисодий инқирози қаттиқ ҳаётий синовдан ўтказди. Бугунги кунда Ғарб мамлакатларидага иқгисо- Й Ш 228 КЕЛАЖАК КОНЦЕПЦИЯСИ дий назариялар, улар асосмдаги моделлар инқироз синов- ларига ўзбек модели каби (ХитоЙ ва баъзи бир Шарқ мам- лакатларининг иқтисодий тизимларидан ташқари) бардош бера олмади. Бу Ислом Каримов назариясининг илмий ва ҳаётий асоси нақадар мустаҳкам эканқдан далолатдир. Жаҳонда ҳали-ҳануз якунига етмаган молиявий-иқгисо- дий инқироз кўплаб ташвишли саволларни туғдирди. Чун- ки ижтимоий-сиёсий баркдрорликнинг, одамлар ўргасида- ги муносабатлар, маънавий муҳиғ яхшиланиб, аҳоли кайфияги ижобий бўлишининг негизини иқгисодий ривожланиш таш- кил этади. Бу индустриал жамият учун ҳам, постиндустриал жамият ва замонавий постмодерн жамияти учун ҳам бирдай тааллуқди. Тўғри, иқгисодий таназзул ва инқирозларнинг оқибати турли жамиятларда турлича бўлиши мумкин: ма- салан, аграр жамиятда ғалаён ва қўзғолонларни, индустри- ал жамиятда синфий кураш ва инқилобларни, постиндуст- риал жамиятда узоқ мудцатли забастовкалар, парламент ва ҳукумат инқирозини, сиёсий бошқарув алмашувини кел- тириб чиқариши тариҳца бир неча бор кузатилган. Бугунги кундаги постмодерн жамият глобал молиявий- иқтисодий инқирозга 2008 йилнинг иккинчи ярмида биринчи бор дуч келди. Унгача у ёки бу давлатларда, мин- тақаларда маълум кўринишлардаги таназзуллар юз бериб турса-да, улар глобал кўринишда ёйилмаган ва узоқдавом этмаган эди. Банкларнинг тўлов қобилияти, қимматли қоғозлар қиймати сезиларяи пасайиб кетди. Қатор банк- лар касодга учради. Ишлаб чиқаршпда рецессия (торайиш, камайиш) бошланди. Банк-молия тизимининг инқирози умуман глобал иқгисодий инқирозни келтириб чиқариш хавфини туғдирди. Индустриал ва посгиндустриал жами- ятлардан фарқли равишда постмодерн жамиятвда инқироз бир ёки бир неча мамлакатларни ёхуд иқгисодиётнинг у ёки бу тармоғини эмас, балки жаҳон ҳамжамияти мамла- катларининг аксариятини, иқтисодиётнинг барча асосий йўналишларини қамраб олиши, қолган мамлакатларга ҳам жвддий таъсир кўрсатиши аён бўлди. Чунки постмодерн жамиятининг асосий тенденцияларидан бири — глобал- лашувдир. Глобаллашувнинг асосвда, биринчи навбатда, иқгисодий, жумладан, молиявий, технологик ва инфор- 229 Ull ЎЗБЕКИСТОН ЙЎЛИ мацион интеграциялашув, ўзаро алоқадорлик ва муцгга- ракликшшг кучагошги ётади. Жақошгонг иқшсодий етакчи мамлакатлари биргаликда молиявий-иқтисодий инқироз глобал иқгисодий инқирозга айланиб кетишининғ олди- ни олиш чораларини кўришди. Чунки глобал иқгисодий инқироз юз берса, постмодерн жамияти тақдири нима бўлиши, қандай ижтимоий-сиёсий бўҳронларга олиб ке- лиши, жаҳонда вужудга келган халқаро мувозанатга, иқти- содий, сиёсий, маданий алоқалар, тартиб-қоидаларга қан- дай таъсир қилиши номаъдум эди. Индустриал жамиятдаги аксарият сиёсий таъдимотлар конфронтацион мафкурани олға сурган, синфий кураш тамойилига асосланган эди: анархизмдан (Прудон, Баку- нин) коммунистик ва социал-демократик назарияларгача (Маркс, Ленин) синфий курашни, инқилобларни ёкдаган ва ўзлари шу мақсадга хизмат қилган эди. Сиёсий таъли- мотлардан фарқии ўлароқ, иқгисодий назариялар шаклан илмий холисликка интилган. Имкон топилса, аниқ ҳисоб- китобларни умумлаштириш, математик усулларни, фор- мулаларни, функционал график тасвирларни қўл.чаш ор- қали хулосалар қилишга уринган. Лекин улар ҳам у ёки бу даражада сиёсий мафкуралардан холи бўлолмаган. Постиндустриал жамияг шаклланиши жараёнида кўпчи- лик социал-демократик таълимотлар марксизмга муқобил равишда жамиятни инқилобий қайта қуриш ғояларидан воз кеча бошладилар. Иқғисодий назариялар эса ўз эътибори- ни макроиқтисодиётдан кўпроқ микроиқгисодиётга қара- тиб, бозор муносабатлари шароитида ва унинг таъсирида иқшсодиёт ўзини ўзи тартибга сола олади, давлатнинг ҳеч қандай аралашуви керак эмас ва Qy иқгисодиёт учун зарар- ли, давлат фақат қонунлар орқали бозор муносабатлари ривожланишига шарт-шароит яратиши лозим, деган ғоялар- ни олға сурди (Маршалл ва унинг мактаби - янга классик иқшсодиёт назарияси вакиллари). Постмодерн жамияти- даги бугунги Ғарб сиёсий таълимотлари либерализм (эр- кинлик) ва реформизм (ислоҳотчилик) тамойнлларига та- янади. Иқгисодий назариялар эса кўпайиб кетди. Инқироз даврида радикал сиесий концепциялар жон- ланиб қолиши, баъзи мўътадил концепциялар бир оз ра- ят 2 зо КЕЛАЖАК КОНЦЕПЦИЯСИ дикаллашиши кузатилган. Ҳозирги инқироз оқибатлари сиёсий таълимотларга қандай таъсир кўрсатишини башо- рат қилиш қийин. Лекин жамият маънавиятига, қуйи ва ўрта синф аҳволи ва мавқеига анча салбий таъсир кўрса- тишини, айниқса, ривожланган мамлакатларга четдан келиб ишлаётган гастарбайтерларга муносабат ёмонлаши- шини, миллатчилик руҳидаги ўта ўнг ёки ўта сўл қарашлар, муросасизлик, норозилик кайфиятларининг к>,чайишини англаш қийин эмас. Негаки, инсоният психологиясига чу- қур ўрнашган бир иллат бор — агар сен билан, оиланг ёки мамлакатинг билан бирор нохуш ҳодиса рўй берса, айбни ўзингдан эмас, четдан қидира бошлайсан. Ривожланаеттан мамлакатлардаги айрим доиралар ўз ички қийинчиликла- рида ва жаҳон инқироздца Ғарб мамлакатларини айбдор ҳисобласа, Ғарб мамлакатларидаги авом гуруҳдар гастар- байтерларни айбдор ҳисоблаши мумкин. Москванинг Ма- неж майцондца ва Россиянинг айрим шаҳарларидз юз бер- ган воқеалар, ғарбий Европа мамлакатлари аҳолиси онгида келгиндиларга қарши муносабат салбий томонга қараб ўзгариши ва баъзи бир Ғарб мамлакатларида бўлиб ўтган сайловларда миллатчилик руҳидаги партияларга берилган овозларнинг кўпайиши бу фикрни тасдиқлайди. Инкйроз ўрта синфнинг салмоқли қисмини «проле- тарлаштиради». Майда мулкцорларнинг анчаси синади. Анчасининг даромадлари камайиб, турмуш шароити оғир- лашади. Улар истеъмол кредитларини вақтида тўлашда қийналади, янги кредитлар олмай қўяди ва ҳ.к. Давлат хизматчиларининг, инженер-техник, иқтисодчи, таъми- нотчи, ташкилий-бошқарув ходимларининг ойлик маош- лари, пенсионерларнинг нафақалари қисқариш ёхуд нарх- наво ўсишига мувофиқиндексация қилинмай қолиш хавфи юзага келади. Қуйи синфни қўя турайлик, ҳатто жамият барқарорлигининг асосий ижтимоий таянчи ҳисоблана- диган ўрта синфнинг қаттиқ иқтисодий зарар кўриши жа- мият учун анча ташвишли ва хатарли ҳолдир. Инқироздан йирик капитал ҳам зарар кўради, албатта. Аммо акциялари қиммати анча тушиб кетса-да, ўэлари юзада сақланиб қолган компаниялар жамият инқироздан чиққандан кейин уларнинг акциялари ўз кйммэтини яна 231 V№% ЎЗБЕКИСТОН ЙЎЛИ тиклаши мумкин. Йирик сармоядорлар бойлигини ком- паниялар акдиялари, ҳар хил қимматли қоғозлар, кўчмас мулк, санъат асарлари ва шу каби бошқа шаклларда сақ- лашини ҳисобга олсак, уларшшг инқироздан йўқотиши кўпроқ виртуал кўринишда содир бўлади ва асосан акса- рияти учун вақгинчалик ҳодиса ҳисобланади. Жаҳонда юз берган молиявий-иқгисодий гшқироз яна бир бор мавжуд Ғарб иқгисодий моделлари ва назарияла- рининг бирортаси қониқарли эмаслигини, ҳарҳодда глобал- лашув давридаги баъзи салбий тенденциялардан миллий иқгисодиётларни огоҳ қила олмаслишни кўрсатди. Инқироз арафасида кўплаб Ғарб мамлакатларида ўсиш суръатлари ижобий, ички бозор ва ишлаб чиқаришнинг мутаносибли- ги ва мувозанати барқарор ривожланиш талаблари даража- сида эди. Молиявий-иқгисодий инқироз учун яққол кўзга ташланадиган ички сабабяар кузатилмаган (бу жараён анча яширин кечган). Ҳатго Европа Итгифоқига янги қўшил- ган айрим мамлакатларда ўсиш суръатлари анчашна юқори эди. Аммо АҚШда ва сўнгра Ғарбнинг етакчи давлатларида бошланган инқироз уларнинг барчасига қатгиқ салбий таъ- сир кўрсатди. Бу глобаллашув шароитида миллий иқгисо- диётлар ўзаро боғлиқтиги кучайишининг оқибатидир. Классик сиёсий иқгисод назарияларига асосланган моделлар индустриал жамиятда узоқ муддат барқарор иж- тимоий-иқгисодий ривожланишни таъминлай олмаган, ишлаб чиқариш анархияси ва инқирозларшшг, синфий кураш авж олиши, инқилоблар содир бўлишининг олди- ни ололмаган эди. Классик сиёсий иқтисоднинг марксча варианти эса очиқчасига синфий курашга, жамиятни ин- қилобий ўзгартиришга хизмат қилганди. XIX аср охири — XX аср бошларвда капитализм ўзининг нисбатан юқори- роқ уюшган, етукроқ ҳисобланадиган монополистик ва олигархик ташкилий шаклларини ривожлантира бошла- гач, бозорда таклиф ва талаб анча барқарорлашди, ўзаро мувозанатга келди, турли биржалар гуркираб ўсди. Бозор иқгисодиёти ўзини ўзи тартибта сола олади, деган қараш- лар қагьнй ишончга айланди. Натижада юқорида зикр этилган янги классик сиёсий иқтисод назарияси вужудга кедци. У давлатнинг ҳар қандай кўринишда иқгисодиётга Download 6.51 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|