Ózbekstan Respublikası Halıq Bilimlendiriw Ministrligi Ájiniyaz atındaǵı Nókis Mámleketlik Pedagogikalıq İnstitutı

2.2. D. I. Mendeleyevdiń dáwirlik nızamı.
XVIII ásir aqırında 25 element málim bolıp, XIX ásirdiń birinshi shereginde taǵı 19 element kashf etildi. Elementler jańalıq ashılıwı menen olardıń atom salmaqları, fizikaViy hám ximiyalıq ózgeshelikleri úyrenip barıldı. Bul tekseriwler nátiyjesinde birpara elementlerdiń aldınan málim bolǵan tábiy gruppaları (mısalı, ishkoriy metallar, ishkoriy jer metallar, galogenler) ga uqsas elementler gruppaları anıqlana bardı. Elementler hám olardıń birikpeleri haqqındaǵı maǵlıwmatlar ximikler aldına barlıq elementlerdi gruppalarǵa ajıratıw wazıypasın qoydı. 1789 jılda A. Lavuazye ximiyalıq elementlerdiń birinshi klassifikasiyasini jarattı. Ol barlıq ápiwayı elementlardı 4 gruppaǵa (metallmaslar, metallar, kislota radikallari hám " jerler", yaǵnıy " oksidlar") ajratdi.
1812- jılda Berselius barlıq elementlerdi metallar hám metallmaslarga ajratdi. Bul klassifikasiya turpayı hám uǵımsız edi, lekin soǵan qaramastan xaligacha óz kúshin joǵatmay kelmokda.
1829 jılda Depereyner ush-ush elementten ibarat uqsas elementlerdiń gruppaların tuzdi hám olardı " triadalar" dep atadi. Xar qaysı triadada orta daǵı elementtiń atom salmaǵı eki shettegi elementlerdiń atom salmaqları jıyındısınıń 2 ge bolińenine teń. Sol waqıtta málim bolǵan elementlerden tek jetew triada dúziw múmkin boldı. Fransuz alımı de Shankurtua 1863- jılda elementler sistemasın dúziw ushın cilindr oǵına salıstırǵanda 45° múyesh boylap cilindr sırtına spiral sızıqlar chizdi. Xar eki spiral arasını 16 bulakka boldı. Spiral sızıqlarǵa barlıq elementlerdi olardıń atom salmaqları artıp barıw tártibinde jaylastırganida, óz-ara uqsas elementlerdiń atom salmaqları arasındaǵı ayırma 16, 32, 48..ga teń bolıwı anıqlandi. Ińliz alımı Nyulends 1863 jılda óziniń oktaValar nızamın jańalıq ashtı. Ol elementlerdi olardıń atom salmaqları artıp barıw tártibinde bir qatarǵa jaylastırǵanda, xar qaysı segizinshi element uz ózgeshelikleri menen birinshi elementke uqsas bolıwın kurdi. Bul tártip nama notasidagi gammalar sıyaqlı tákirarlandi.
Nemis alımı Lotar Meyer 1864 jılda óz sistemasın islep shıqtı. Ol 27 elementti Valentliklariga qaray altı gruppaǵa boldı. Ol óz shıǵarmasın " atom salmaqlardıń san menen ańlatpalanatuǵın bahalarında qandayda bir nizamlıq bar ekenligine shubxa bolıwı múmkin emes" degen sóz dizbegi menen tugatdi. Meyer óziniń ekinshi maqalasında (onıń maqalası Mendeleyev maqalasınan keyin baspa etilgen edi) elementlerdiń salıstırma kolemleri dáwirlik túrde ózgeriwin (yaǵnıy bir neshe elementten keyin qaytarılishini) jańalıq ashtı. Bul jańa ashılıw úlken axamiyatga iye boldı, lekin dáwirlik nızamdı tariyplew ushın jetkilikli emes edi.
D. I. Mendeleyevdan aldın alıp barılǵan islerdiń xesh birinde ximiyalıq elementler arasında óz-ara ajıralmas baylanısıw bar ekenligi tabilǵan zatdı. Xesh kim elementler arasındaǵı uqsawlıq hám ayırmalar tiykarında ximiyanıń áhmiyetli nızamlarınan biri turǵanlıǵın D. I. Mendeleyevgacha jańalıq asholmadi. Tereń ilimiy boljaw hám ilimiy izertlewler nátiyjesinde D. I. Mendeleyev 1869 - jılda tábiyaattıń áhmiyetli nızamı -ximiyalıq elementlerdiń dáwirlik nızamın tariypladi. Ol tariyplagan dáwirlik nızam jáne onıń grafik ańlatpası - dáwirlik keste házirgi zaman ximiya pániniń fundamenti bolıp qaldı.
XIX asirde ximiyanıń jedel rawajlanıwı hám júdá kóp tájiriybe maǵlıwmatlar tóplanǵanlıǵı munasábeti menen ximiyalıq elementlerdi sistemalastırıw zárúrshiligi payda boldı. Elementlerdi ózgeshelikleriniń uqsaslıǵına tıykarlanıp arnawlı bir gruppalar formasında birlestiriwge kóp urınıp kórildi. Lekin ilimpazlar gruppalar arasındaǵı ámeldegi bolǵan ishki baylanısıwlardı tapa almadılar hám gruppalardı bir-birinen bólekleńen dep qaradilar. Sol sebepli, olar, ulıwma teoriyalıq juwmaq shıǵara almadılar, ózgeshelikleri uqsas bolǵan hám bir-birine uqsamaytuǵın elementlerdi birden-bir sistemaǵa birlestira almadılar. Ximiyalıq elementlerdi birden-bir sistemaǵa keltiriw máselesin D. I. Mendeleyev tabıslı hal etdi; ol 1869 jılda dáwirlik nızamdı jańalıq ashtı hám sol tiykarda ximiyalıq elementler dáwirlik sistemasın jarattı. D. I. Mendeleyev ózi jaratqan dáwirlik nızamdı tómendegishe tariypladi: ápiwayı elementlardıń (elementlerdiń) ózgeshelikleri, sonıń menen birge, elementler birikpeleriniń forma hám ózgeshelikleri elementlerdiń atom massalarınıń artıp barıwına dáwirlik túrde baylanıslı.
Atom dúzilisin jetilisken úyreniliwi nátiyjesinde dáwirlik nızamnıń mánisi ayqın kórinetuǵın boldı, elementlerdiń ózgeshelikleri dáwirlik túrde ózgeriwin aytıwǵa, olardıń dáwirlik sistemada jaylanıwı menen ximiyalıq ózgeshelikleri arasında málim baylanısıw bar ekenin anıqlawǵa múmkinshilik jaratıldı.
D. I. Mendeleyev dáwirlik sistemasida bir elementten ekinshi elementke ótilgen tárepke atom yadrosınıń oń zaryadı hám elektron sanı artıp baradı. Bul óz gezeginde ximiyalıq elementlerdiń ózgesheliklerin ózgeriwine alıp keledi. Sonday eken, elementtiń tártip nomeri jaysha bir nomer bolmaydıden, bálki onıń atom yadrosınıń oń zaryadın hám elektronlar sanın ańlatadı. Soǵan kóre, házirgi waqıtta dáwirlik nızam tómendegishe tariyplanadi: " Elementlerdiń ózgeshelikleri, hám de olar payda etgen ápiwayı hám quramalı elementlardıń ózgeshelikleri elementlerdiń atom yadroları zaryadların artıp barıwına dáwirlik túrde baylanıslı".
Ximiyalıq elementler dáwirlik sisteması. Elementler dáwirlik sisteması dáwirlik nızamnıń grafik ańlatpası bolıp tabıladı. Bul sistema dáwir hám gruppalarǵa bólinedi.
Házir dáwirlik sistemada 109 element bolıp, olar jetew dáwir, on dana qatar hám segizta gruppaǵa jaylastırılǵan. Dáwirlerdiń hár biri úlken hám kichiq dáwirlerge bólinedi. I, II, III dáwirlerdiń hár biri tek bir qatardan dúzilgen bolıp, olar kichiq dáwirler, IV, V, VI dáwirlerdiń hár biri eki qatardan dúzilgen bolıp, olar úlken dáwirler esaplanadı. VII dáwir tamamlanmagan dáwir esaplanadı. Birinshi dáwirden basqa hámme dáwirler sıltıiy metallar menen baslanıp inert gazlar menen tawsıladı.
Hár qaysı dáwirde elementler atom massasınıń artıp barıwı menen (shep tárepten ońǵa jıljıǵan tárepke) elementlerdiń ximiyalıq ózgeshelikleri az-azdan ózgerip baradı : metallik ózgesheligi susayib. metallmaslik ózgesheligi kúshayadi.
Ximiyalıq elementler dáwirlik sistemasında sakizta gruppa bolıp, hár qaysı gruppa eki gruppachaga bólinedi. Tipik elementler menen baslanıwshı gruppashalar tiykarǵı (bas) gruppasha atı menen júritiledi. Úlken dáwirlerdiń toq qatarı elementleri menen baslanıwshı gruppashalar qosımsha (yonaki) gruppasha dep júritiledi.
Dáwirlik sistemada tipik metall hám metallmaslar tiyislishe I hám VII gruppalardıń tiykarǵı gruppachalarida jaylasqan, qalǵan hámme elementler olardaǵı metallik yamasa metallmaslik ózgesheligi kúshliligine qaray, shártli túrde, metall yamasa metallmaslar gápine kiritiledi.
Dáwirlik sistemada elementler ortasındaǵı uqsawlıq úsh jóneliste kórinetuǵın boladı.
1. Gorizontal jóneliste: bul uqsawlıq - úlken dáwir elementlerinde, lantanoid hám aktinoidlar gruppaına kirgen elementlerde ushraydı. Mısalı, misniń bazi ózgeshelikleri nikelnikiga uqsaydı.
2. Vertikal jóneliste: dáwirlik sistemanıń Vertikal túrde jaylasqan elementleri óz-ara bir- birine uqsaydı.
3. Qiyiq jóneliste: dáwirlik sistemada óz-ara qiyiq jaylasqan birpara elementler óz-ara uqsawlıq kórinetuǵın etedi, mısalı : Li menen Mg; Be menen Al; B menen Si ; Ti menen Nb lar bir-birlerine ximiyalıq ózgeshelikleri tárepinen uqsaydı.