Ózbekstan Respublikası Halıq Bilimlendiriw Ministrligi Ájiniyaz atındaǵı Nókis Mámleketlik Pedagogikalıq İnstitutı

2.3. Dáwirlik sistema jáne onıń dúzilisi.
Dáwirlik sistemanıń birinshi Variantın 1869 jılda D. I. Mendeleyev tuzdi. D. I. Mendeleyev dúzgen bul sistemada 63 element bolıp, uqsas elementler gorizontal qatarlarǵa jaylasqan edi. Dáwirlik sistemanıń ekinshi Variantı 1871 jılda daǵaza etildi. Bul Variantda óz-ara uqsas elementler Vertikal qatarlarǵa jaylasqan. D. I. Mendeleyev bir Vertikal qatarǵa jaylasqan uqsas elementlerdi gruppa dep, xar qaysı ishkoriy metalldan galogeńe shekem bolǵan elementler qatarın dáwir dep atadi. D. I. Mendeleyev daslep usınıs kilgan dáwirlik sistemaǵa keyinirek anaǵurlım ózgerisler kiritilip, dáwirlik sistemanıń házirgi variantları tuzildi. Ol jetew dáwir hám segizta gruppadan ibarat.
Xozir dáwirlik sistemada 121 element bar. I, II hám III dáwirlerdiń xar biri tek bir ǵana qatardan dúzilgen bolıp, olardı kishi dáwirler, IV, V, VI, hám VII dáwirler úlken dáwirler dep ataladı. IV, V hám VI dáwirlerdiń xar qaysısı eki qatardan dúzilgen, VII dáwir tamamlanmagan daVr bolıp tabıladı. Birinshi dáwirden basqa xamma dáwirler ishkoriy metall menen baslanıp inert gaz menen tawsıladı.
Kishi dáwirlerde ishkoriy metall menen galogen arasına 5 element, úlken dáwirlerde 15 element (VI de 29 element) jaylasqan. Soǵan kóre úlken dáwirlerde bir elementten ekinshi elementke ótkende elementlerdiń ózgeshelikleri kishi dáwirdegilarga qaraǵanda bir muncha sustroq ózgeredi. Úlken dáwirler jup hám toq qatarlarǵa iye. Xar qaysı úlken dáwirde elementlerdiń ózgeshelikleri sıltıiy metalldan inert gazǵa ótken sayin málim nizamlıq menen ózgerip baradı, bunnan tısqarı elementlerdiń ózgeshelikleri xar bir jup qatar ishinde hám xar bir toq qatar ishinde xam málim túrde ózgeredi. Soǵan tıykarlanıp, úlken dáwirlerde qos dáwirliklıq kórinetuǵın boladı dep aytıladı. Mısalı, Be, Mg, Ca, Sr, Ba elementlerinen ibarat gruppasha Zn, Cd, Hg elementlerinen dúzilgen gruppaǵa uqsaydı. Xar ikkila gruppasha elementleriniń maksimal Valentligi ekige teń. Úlken dáwirlerdiń jup qatar elementleri tek metallar bolıp, metallik ózgesheligi shep tárepten ońǵa ótken sayin pasayadi. Toq qatarlarda shep tárepten ońǵa ótiw menen metallik ózgeshelikleri jáne de zaiflashib, metallmaslik ózgeshelikleri kúshayadi.
Dáwirlik sistemada 57- element lantan hám odan keyin 14 element lantanoidlar ayrıqsha jaǵdaynı iyeleydi. Bul 14 element uzlariniń ximiyalıq ózgeshelikleri menen lantańa hám bir-birlerine uqsaydı. Sol sebepli dáwirlik sistemada bul 15 elementke tek bir katek berilgen. VII dáwirde 89 -element hám 14 aktinoidlarga xam bir orın berilgen. II hám III dáwir elementlerin D. I. Mendeleyev tipik elementler dep ataǵan. Xar qaysı gruppa eki gruppachaga bólinedi. Tipik elementlerge iye gruppasha tiykarǵı gruppasha atı menen júritiledi. Toq qatarlardıń elementleri bolsa yonaki yamasa qosımsha gruppasha dep ataladı.
Tiykarǵı gruppasha elementleri ximiyalıq ózgeshelikleri jixatidan yonaki gruppasha elementlerinen parıq etedi. Bunı VII gruppa elementlerinde ayqın kóriw múmkin. Bul gruppanıń tiykarǵı gruppasha elementleri (Vodorod, ftor, brom, yad, ástet) aktiV metallmaslar bolıp, yonaki gruppasha elementleri (marganes, texnesiy, reniy)- xaqiqiy metallar bolıp tabıladı.
VIII gruppanıń tiykarǵı gruppashası inert gazlar, yonaki gruppashası 9 metall (temir, kobalt, nikel, ruteniy, radiy, máwsimdiy, osmiy, iridiy, platina) bolıp tabıladı. Xar qaysı gruppa nomeri sol gruppaǵa kiretuǵın elementlerdiń kislorodqa salıstırǵanda maksimal valentligini kórsetedi. Lekin mıs gruppachasida hám VIII, VII gruppa elementlerinde bul qaǵıydadan shetke shıǵıw qalları júz beredi; mısalı mıs bir hám eki valentli boladı, altındıń valentligi 3 ke jetedi; VIII gruppanıń qosımsha gruppasha elementlerinen tek osmiy hám iridiy 8 valentlik boladı ; VII gruppa elementi ftor tek bir valentli bóle aladı ; basqa galogenlerdiń kislorodqa salıstırǵanda valentligi jeti (yodda, xlorda) hám bes (bromda) bolıwı múmkin.
Tiykarǵı gruppasha elementleri vodorodqa salıstırǵanda xam valentlik kórinetuǵın etedi. IV, V, VI hám VII gruppa elementleri gazsimon (yamasa uchuVchan) gidridlar payda etedi. Elementlerdiń vodorodqa salıstırǵanda valentligi IV gruppadan VII gruppaǵa ótken tárepke 4 ten 1 ge shekem pasayadi, olardıń kislorodqa salıstırǵanda valentliklari bolsa 4 ten 7 ge shekem artadı. Xar qaysı gruppada metallmasniń kislorodqa salıstırǵanda valentligi menen vodorodqa salıstırǵanda valentligi jiyindisi 8 ge teń bolıp tabıladı.
Xar bir gruppa ishinde atom salmaqlıq artpaqtası menen elementlerdiń metallik ózgeshelikleri kúsheyip baradı. Sonday eken, elementlerdiń ózgeshelikleri (atom salmaǵı, valentliklari, ximiyalıq birikpeleriniń tiykar yamasa kislota xarakterine ıyelewi hám xakazolar) dáwirlik sistemada hám dáwir ishinde xam, gruppa ishinde málim nizamlıq menen uzgaradi. Sonlıqtan xar qaysı element dáwirlik sistemada uz urniga iye jáne bul urın uz gezeginde málim ózgeshelikler kompleksin ańlatadı hám tártip nomer menen xarakterlenedi. Usınıń sebepinen, eger qandayda bir elementtiń dáwirlik sistemada tutqan urni málim bulsa, onıń ózgeshelikleri haqqında tolıq pikir júrgizip, olardı tuwrı aytıp beriw múmkin.