Ózbekstan Respublikası Halıq Bilimlendiriw Ministrligi Ájiniyaz atındaǵı Nókis Mámleketlik Pedagogikalıq İnstitutı

Jumıstıń aktuallıǵı: Mektep tálim-tarbiya máselesi mámleket hám jámiyet qadaǵalawında bolıwı tiykarǵı nızamda belgilep qoyılǵan. Sonıń menen birge bul keń jámiyetshilik, pútkil xalqımızdıń qatnasıwın hám qollap quwatlawın talap etetuǵın ulıwma milliy másele bolıp tabıladı.
Jumıstıń ob`ekti hám predmeti:Ulıwma orta bilim beretuǵın mektep oqıwshılarında ximiya pánine bolǵan qızıǵıwshılıqtı arttırıw, tálim qurallarınan paydalanıp úyretiw.
Jumıstıń maqseti: Hár túrli jańa pedagogikalıq texnologiyalardan paydalanıp ulıwma tálim beriwshi orta mekteplerdiń keyińi jıllar dawamındaǵı jaslardıń ximiya páninen bilim dárejelerin anıqlaw, jetilistiriw múmkinshiliklerin izertlew.
Jumısta belgileńen wazıypalar: - keleshek áwladlarımızdıń ximiyalıq tálim-tárbiya alıw qábiletin anıqlaw menen sheklenbesten, bul jumıstı jetilistiriw ushın geypara metodikalıq máselelerinde úyreniw.
- Ximiyaliq elementler dáwirlik sistemasi temasın oqıtıwda eksperiment hám jańa pedagogik texnologiyalardan paydalanıw metodikasın islep shıǵıw.

Tiykarǵı bólim
2.1. D. I. Mendeleyevdiń ómir hám ilimiy iskerligi.
Bunnan shama menen 150 jıl burın ataqlı orıs alımı Dmitriy Ivanovich Mendeleyev insaniyat tariyxındaǵı eń zárúrli jańa ashılıwlardan biri - ximiyalıq elementler dáwirlik kestesin jarattı. Búgin dúnyada uqsawı joq kesteniń jańalıq ashılǵanına bir yarım ásir tolıwı munasábeti menen Birlesken Milletler Shólkemi 2019 -jıldı “Ximiyalıq elementler dáwirlik kestesi xalıq aralıq jılı” dep járiyaladı.
Mendeleyevni kópshilik ximik alım, ximiyalıq elementler dáwirlik kestesiniń oylap shıǵarıwshısı retinde jaqsı teńiydi. Biraq tekǵana ximik, usınıń menen birge fizikalıq, geolog, ekonomist, meteorolog, oylap shıǵarıwshı hám taǵı kóplegen tarawlar bilgiri bolǵan Mendeleyev Rossiyanıń XIX ásir, bálki pútkil tariyxı dawamındaǵı eń belgili alımı esaplanadı.
Dmitriy Ivanovich Mendeleyev 1834- jıldıń 8-fevralında Tobolsk qala­chasida shańaraqta genje — on jetinshi perzent bolıp dúnyaǵa keldi. Balalıǵında júdá tentek bolǵan bolajaq alım túrli qılıqları menen qalasha daǵı adamlardı biyzar qılatuǵın edi. Mektepke de zor-zorǵa barar, hátte birinshi klassta eki jıl qalǵandı. Gimnaziyada bolsa ximiya páninen “uch” bahoga oqıǵan.
Mendeleyevlar shańaraǵı úlken bolıwına qaramay, qollanbadaǵı sıyaqlı kún keshirardi. Shańaraqboshi qala daǵı Tobol atındaǵı gimnaziya hám bilim jurtında direktor bolıp jumıslardı. Úy bekasi Mariya Dmitriyevna bolsa ayrıqsha sanalı hám ǵayratlı hayal bolǵan.
Shańaraq baslıǵınıń opatınan keyin jaǵday salmaqlilesdi. Ruwzıgerdiń barlıq uwayımı Mariya Dmitriyevnaniń jelkesine tústi. Hayal qalada kún kóriwge qiynalgach, perzentleri menen awılqa kóship bardı. Onda bir múddet inisiniń shıyshe islep shıǵaratuǵın zavodında isledi, biraq oradan bir jıl qoralı qoylar -topır zaVod birotala janıp ketti.
Mariya perzentleri, ásirese, balası Mitenkaniń tábiy pánlerge qábiletin payqagach, olardı universitette oqıtıw ushın Moskvaǵa ketiwge qarar etdi. Qapırıqitriy Mendeleyev Peterburgdagi pedagogika institutına oqıwǵa kirdi. Ol joqarı oqıw jurtına qabıl etilgeninen bir neshe hápte ótip, balalardıń basına salmaqli judolik tústi — analardıńları Mariya Dmitriyevna opat etdi. Mendeleyev yad­lariniń birinde ilmga bolǵan qızıqi­shini qollap -quwatlagani, jetkiliklishe bilim alıwı ushın bar kúsh-ǵayratın ayamagani ushın onasidan bir ómir minnatdor ekenin jazdı.
Mendeleye universitette oqıp júrgen gezleridayoq ılım menen shuǵıllana basladı. 1865-jılı “Suwdiń spirt menen birigiwi” temasında yoqlagan doktorlıq dissertatsiyası alım retindegi dáslepki salmaqlı qádemlerinen boldı. Keyinirek, ol sol temada kóplegen izertlewler alıp bardı.
Atınıń jáhánǵa teńitgan, “ximiyanıń tiykarı” bolǵan dáwirlik keste ústinde jumıs baslaǵanında Mendeleyevni bir másele - ximiyalıq elementlerdi qanday etip pútin sistemaǵa salıw múmkinligi tereń óylantirardi. Alımǵa ayırım elementler­niń qásiyetleri bir-birinkiga asa uqsaslıǵı málim edi. Jaysha, olardı gruppalarǵa birlestiriw qalǵandı. Biraq qanday qaǵıydalar tiykarında?
Mendeleyev bul soraw basın oǵritgan birinshi hám birden-bir kisi emesdi. Odan aldın da kóplegen ataqlı ximikler túrli elementlerdiń fizikalıq hám ximiyalıq qásiyetleri bir-birinkiga uqsaslıǵın belgilegen. Olar arasında shved alımı Lensen, ińliz ximikleri Nyulends hám Odliń, nemis ilimpazları Gmelin hám Meyer bolǵan. Olar hátte óz kestelerin dúziwgen, biraq olardıń hesh biri jetilisken bolmaǵan. Olarda kóplegen elementler shette qalıp ketken.
Mendeleyev jumıstı barlıq elementlerdi ózgeshelik hám atom salmaǵı menen birge bólek betlerge jazıp shıǵıwdan basladı. Keyin olardı túrli kombinatsiyalarǵa terip shıqtı. Biraq elementlerdiń kópi ele jańalıq ashilmagani sebepli, olardıń atom salmaǵı da málim emesdi. Soǵan qaramay, alım máseleniń sheshimin taptı. Ol elementlerdiń tiykarǵı kórsetkishi atom salmaǵı ekenin anıqladi. Soǵan kóre, ol aldın buǵan baylanıslı izertlew alıp barǵan basqa ilimpazlardan ayrıqsha, elementlerdi olardıń atom salmaǵı ósip barıwına kóre jaylastırdı hám ayrıqshalıqlar belgilen­gan waqıt aralıǵinda tákirarlańaniga gúwa boldı.
Mendeleyev jaratqan dáwirlik kesteniń tiykarǵı xızmeti sonda, ol jaǵdayda ele jańalıq ashilmagan elementlerdiń ózgesheligi de aldınan aytılǵandı. Yaǵnıy, elementtiń ózi joq, biraq onıń qásiyetleri málim hám kestede oǵan jay ajıratılǵan! Gáp sonda, ızlenuwshen alım elementlerdiń qásiyetleri hám atom salmaǵın úyreniw processinde oǵan málim bolmaǵan basqa elementler de bar ekenligi hám de olar qashanlar bolıp tabıladı jańalıq ashılıwına isenetuǵın edi. hám ol aqsha bolıp shıqtı. Oradan bir neshe jıllar ótip, ataqlı ximik­niń isin dawamlawshıları galiy, skandiy hám germaniy elementlerin jańalıq ashıwǵa eristi. Biraq Mendeleyev tábiyaatda olardan tısqarı taǵı segizta element­niń bar ekenin boljaw etkendi. Kestede de olardıń ornı mudam bolǵan.
Ximiyalıq elementler kestesiniń anıq jaratılıw sánesi málim emes. Alım kesteni tushida kórgeni menen baylanıslı gápler de qanshellilik haqıyqat yamasa ańız ekeni belgisiz. Tiykarınan, bul gapni Mendeleyevniń dosı, professor InostranseV oylap tapqan, degen shamalar bar. Onıń aytiwina qaraǵanda, burınları ataqlı ximik ol menen shay ichayotib, “Jaǵımlı tańlardıń birinde uyqusiz ótken kesheden keyin azmaz dem alıw ushın diVańa ótirib, kózim uyquga ketti. hám men tushimda dáwirlik keste úlgisin anıq kórdim”, degen. InostranseV bul waqıyanı óz studentlerine qayta -qayta aytıp beriwdi yoqtirardi. Tús hám keste haqqındaǵı gápler sol tárzde tarqalǵan. Buǵan baylanıslı Mendeleyevniń ózi “Bolǵanday men kesteni tushimda kórgen emiwmen. Bul júdá kúlkili-ǵoy! Óytkeni, men bul nızamdı jaratıw ústinde 20 jıl isledim!” degen edi. Biraq alımdıń házil-házil-dálkekke beyimligi bar ekenin esapqa alsaq, kesteni tushda kóriw haqqındaǵı ańız eki dostıń óz-ara házili ekeni itimaldan jıraq emes.
Mendeleyevniń ximiyalıq elementler dáwirlik kestesi jaratılǵanınan tap búgińe shekem tiykarǵı pán nızamı retinde tán alınadı. Ótken 150 jıl dawamında dáwirlik sistemanıń júzlegen úlgileri usınıldı. Biraq olardıń hesh biri Mendeleyev kestesi ornın bosolmadi.
Alım iskerligi haqqında gáp barǵanında, dáwirlik keste menen sheklenishniń ılajı joq. Ol kóplegen tarawlarda jańalıq jaratıp, ilim rawajlanıwına úlken úles qosdı. Bir orında háreketsiz otırıwdı sıra xoshlamaydigan bul insan túrli izertlewler, ekspediciyalarda aktiV qatnas. Bay ilimiy tájiriybesi járdeminde Uraldagi sanaattıń krizis jaǵdayın bahalab berip, bul strategiyalıq zárúrli aymaqǵa ekspediciya quradı. Nawqas bolıwına qaramay, ol jaǵdayda ózi de qatnastı. Keyin admiral Makarov menen dúnyadaǵı birinshi arktik muzyorar kemesi qurılısında qatnasıp, Arktikaga ekspediciya shólkemlestirdi hám birinshilerden bolıp Arqa teńiz jolin úyreniwdi baslap berdi.
Ol “Professordıń tek studentlerge sabaq ótip, ózi ilimiy izertlewler etpesligi, aldınǵa intilmasligi jámiyetke tekǵana paydasız, bálki zıyan hamdir”, dep esaplardı. Ózi de mudam teoriyanı ámeliyatqa qollanıw etiw ústinde bas qotirar, sol maqsette zaVod, fabrikalarǵa kóp barar edi. Izertlewleri nátiyjesinde neft qazib alıwdı úyrendi. Salmaqlıqtıń anıq teoriyasın jarattı. Ormanlardı saqlap qalıw, pataslanǵan aymaqlardı tazalaw boyınsha qatar ekologiyalıq joybarlar usınıs etdi. Demografiya, ekologiya, mámleketlerdiń rawajlanıwına tiyisli aktual maqalalar jazdı.
Mendeleyevniń eń úlken xızmet­laridan biri — hawa sharın jaratqanı boldı. Mudam atmosferanıń joqarı qatlamı, hawa rayı ózgerislerin úyreniwge háwesker alım hawada háreketlenetuǵın apparat jaratıw ushın bir neshe jıl omirin sarpladi. Sol gezleri hátte EVropada da hawa apparatları ele ommalashmagan, tek ǵana 1783-jılı fransuzlar — Jozef-Mishel hám Jak-Etenn Mońolfe, 1861—1863-jıllarda Ańliyalıq Jeyms Glesher atmosferada izertlew ótkeriw maqsetinde bir neshe ret hawaǵa kóterilgendi, tek. Mendeleyev atmosferanıń joqarı qatlamına kóteriliw ushın stratostat (stratosferada uchadigan aerostat) joybarın islep shıqtı. Biraq barlıq onıń bul ideyasın múmkinshiliksiz dep esaplab, hesh kim bul joybardı ámelge asırıw ushın aqsha beriwdi istamadi.
1887-jıldıń avgustında quyashdıń tolıq tutılıwı haqqında shumlı xabar tarqaldı. Ilimpazlar onı Germaniyadan tap Rossiyanıń arqa shegaraları bolǵan aymaqta kóriw múmkinligin xabarladı. Dúnya ahli bul ǵaroyib hádiyseni kóriwdi intizorlik menen kutayotgan bir waqıtta Mendeleyev óziniń dalahovli­sida awıl xojalıǵı jumısları menen bánt edi. Kútpegende oǵan Peterburgdan xat keldi. Táǵdir házilin qarańki, xatda imperatorga qarawlı orıs texnika jámiyeti onı alım retinde ózi jaratqan hawa sharında aspanǵa kóterilip, quyash tutılıwı hádiysesin ilimiy úyreniwge usınıs etkendi. Qápelimde xabardan bası aspanǵa jetken 53 jaslı ximik oylap ótirmay, tezlik penen jolǵa tústi.
Mendeleyev 1887-jıldıń jazında aqır-aqıbetde hawa sharında ushqısh Kovanko menen shama menen 100 km aralıqqa ushıwǵa eristi hám jáne de ataqlı bolıp ketti. Sharda eki kisi bolǵanı sebepli, ol bultlardan joqarıǵa kóterilolmagan bolsa -de, alım tariyxda birinshi bolıp aerostat járdeminde quyash tojini baqlawǵa eristi. Bul ushıwı ushın aeronaVtika xalıq aralıq komiteti Mendeleyevni medal menen táǵdirladi.
Mendeleyev burınları sanaat tıńshılıǵında da qatnasqan. 1890 -jılı alımǵa teńiz ministri Nikolay Chixachyov tútinsiz dári tayarlaw sırların tabıwda járdem beriwin sorap, shaqırıq etedi. Sebebi bunday dárin satıp alıw talay qımbatqa tushardi. Ullı ximik oǵan tapsırılǵan wazıypanı joqarı dárejede uddalab, dári islep shıǵarıw sırın taptı hám eki tútinsiz dári tayarlab berdi.
Mendeleyevniń kóplegen ǵaroyib qızıǵıwshılıqları bar edi. Ol bos waqıtları jomadon soǵıwdı yoqtirardi. Bul ónerdi ol Simferopoldagi Qirim urısı waqtında jabıq gimnaziyada oqıtıwshılıq etken waqıtları úyreńen. Biykar otırıwdı sıra xoshlamaydigan alım mudam ózine túrli shınıǵıwlar tapar, kóbinese kitaplardı muqabalap, kúndelik turmısda asqota­digan kishi buyımlar yasardi. Ol, ásirese, qaltalar soǵıw ıshqıpazı edi.
Bay pedagogikalıq tájiriybege iye ataqlı ximik túrli jıllarda Simferopol ul balalar gimnaziyasida, Rishel liceyinde, keyin Sankt-Peterburg uniVersitetinde tábiy pánlerden sabaq berdi. Alım 1500 den artıq ilimiy jumıslar qaldırdı. Ol tekǵana ilim belsendisi, bálki jeti perzenttiń ardaqlı ákesi de edi. Biraq olardıń barlıǵı túrli mámleketlerde jasaǵanı sebepli, Rossiyada Mendeleyev áwladları qalmaǵan.
Túrli tarawlar rawajlanıwına úlken úles qosqan ullı ximikke ne ushın Nobel sıylıqı berilmegeni elege shekemge shekem kópshilikti qızıqtiradi. Tiykarınan, Mende­leyeV atı bir neshe márte Nobel muko­fotiga usınıs etilgen, biraq onı alıw alımǵa násip etpedi. Birinshi gezek — 1905-jılı sıylıq nemis organikalıq ximiki Adolf Bayerga berildi. Oradan bir jıl ótip, sıylıqǵa taǵı Mendeleyev kandidati qoyıldı, biraq ShVetsiya patshalıǵı pánler akademiyası bul sapar onı ftorni jańalıq ashqan fransuz alımı Anri Muassańa beriwge qarar etdi. 1907-jılda bolsa sıylıq eki kisi — Italiyalıq ximik Stanislao Kanitstsaro hám Dmitriy IVanovich Mendeleyevga beriliwi haqqında gápler tarqaldı. Biraq baxtga qarsı, Mendeleyev 1907-jıldıń 2-fevralında 72 jasında opat etdi.
Tiykarınan, alımdıń jaratqan jańa ashılıw­lari, alıp barǵan izertlewleri, ilimiy izertlewleri hár qanday sıylıqtan ústinlew. Bir ǵana ximiyalıq elementler dáwirlik kestesiniń ózi-aq Dmitriy IVanovich Mendeleyev atınıń tariyx zerbaraqlarına máńgi muhrladi.