Ózbekstan Respublikası Halıq Bilimlendiriw Ministrligi Ájiniyaz atındaǵı Nókis Mámleketlik Pedagogikalıq İnstitutı

2.4. Dáwirlik sistemada element atomlariniń ózgesheliklerin ózgeriwi.
D. I. Mendeleyev ximiyalıq elementlerdiń kópshilik ózgeshelikleri sol elementlerdiń atom salmaǵına baylanıslı ekenligin taptı. D. I. Mendeleyev sol zamande málim bolǵan barlıq elementlerdi olardıń atom salmaqları artıp barıwı tártibinde bir qatarǵa qoyǵanında elementlerdiń ózgeshelikleri 7, 17 hám 31 elementten keyin keletuǵın elementlerde qaytarılishini, yaǵnıy dáwirliklıq bar ekenin kórdi. Mısalı, litiydan ftorga ótkende atom salmaqlıq artıp barıwı menen elementler hám olar birikpeleriniń ximiyalıq ózgeshelikleri málim nizamlıq menen ózgerip baradı. Litiy tipik metall ; odan keyin keletuǵın berilliyda metallik ózgeshelikler talay kúshsiz kórsetilgen. Berilliydan keyińi element - bar metallmaslik ózgesheliklerin kórinetuǵın etedi. Ugleroddan ftorga ótkende metallmaslik ózgeshelikleri kúshayadi, ftor eń tipik metallmas retinde tabılǵan element bolıp tabıladı, ftordan keyińi element - natriy (sol zamande neon xali málim emes edi) - óz ózgeshelikleri menen litiyga uqsaydı. Onıń oksidi Na2 O óz forması menen litiy oksid Li2 O ga uqsas bolıp tabıladı.
D. I. Mendeleyev ózi jańalıq ashqan dáwirlik nızamdı tómendegishe tariypladi: elementlerdiń ózgeshelikleri, sonıń menen birge olardıń birikpeleriniń forma hám ózgeshelikleri elementlerdiń atom salmaqlarına dáwirlik túrde baylanıslı boladı. D. I. Mendeleyev dáwirlik nızamdı jańalıq ashıwda elementlerdiń atom salmaqlıq bahalarına, fizikalıq hám ximiyalıq ózgesheliklerine itibar berdi. Ol barlıq elementler boysunatuǵın dáwirlik nızamdı jańalıq ashdı hám birpara elementler (mısalı, berilliy, lantan, indiy, titan, Vanadiy, erbiy, ceriy, uran, toriy) dıń sol waqıtta qabıl etilgen atom salmaqların 1. 5-2 ret ózgertiw, birpara elementlerdiń (kobalt, tellur, argonniń) jaylasıw rejimin ózgertiw kerekligini hám aqırında 11 elementtiń (fransiy, radiy, aktiniy, skandiy, galliy, germaniy, protaktiniy, poloniy, texnisiy, reniy, ástet) jańalıq ashılıwı kerekligini aldınan aytıp berdi. Olardan ush element (eka-bar, eka-alyuminiy hám eka-silisiy) dıń barlıq ximiyalıq hám fizikaViy ózgesheliklerin tolıq bayanladı. 15 jıl ishinde bul úsh element kashf etilip, D. I. Mendeleyevniń boljawı tasdiklandi. Yukoridagi ush elementke galliy (eka-alyuminiyge), skandiy (eka-barǵa ) hám germaniy (eka-silisiyga) atları berildi. D. I. Mendeleyev xar qaysı elementtiń tártip nomeri aqırındada úlken axamiyatga iye ekenligin kórsetdi.
Házirgi waqıtta dáwirlik sistemanı súwretlewdiń 500 den artıq 
Variantlari bar: bular dáwirlik nızamnıń túrli forma daǵı ańlatpası bolıp tabıladı.
D. l. Mendeleyev 1-mart 1869 -jılda usınıs etken elementler
sistemasiniń birinshi Variantı uzın forma daǵı Variant deyilar edi. 
Bul Variantda dáwirler bir qatarǵa jaylastırılǵan edi. 1870-jıl dekabrda
u dáwirlik sistemanıń ekinshi — qısqa forma daǵı Variantın basıp 
chiqardi. Bul Variantda dáwirler qatarlarǵa, gruppalar bolsa gruppacha
larga (bas hám yonaki) bólińen edi.
Dáwirlik sistemanıń ıqsham bolǵan qısqa forma daǵı Variantları kóp tarqalǵan. Lekin onıń zárúrli kemshiligi — uqsas
 bolmaǵan elementlerdiń bir gruppaǵa birlestirilgenligi, yaǵnıy bas hám yonaki gruppachalardagi elementler ózgeshelikleriniń bir-
biridan úlken parıq etiwi bolıp tabıladı. Bul elementler ózgeshelikleriniń dáwirlik
ligini málim dárejede,, xiralashtiradi“ hám sistemadan paydalanıwni
 qıyınlastıradı.
Lantanoidlar kesteniń tómeńi bólegine bólek jaylastırılǵan, 
ularniń sistemada jaylasıw izbe-izligi ketekshede juldızsha 
bilan kórsetilgen: La — Lu. Lantanoidlarniń ximiyalıq ózgeshelikleri
 bir-birine júdá uqsaydı. Mısalı, olardıń hámmesi reaksiyaǵa 
kirishuVchan metallar esaplanadı, suw menen reaksiyaǵa aralasıp
 gidroksid hám de Vodorod payda etedi. Bunnan lantanoidlarda gorizontal uqsawlıq kúshli kórsetilgen, degen juwmaq kelip shıǵadı.
7-dáwirde tártip nomerleri 90—103 bolǵan 14 element aktinoidlar shańaraǵın payda etedi. Olar da bólek — lantanoidlar astına 
joylashtirilgan, tiyisli ketekshede bolsa olardıń sistemada jayla
shish izbe-izligi eki juldızsha menen kórsetilgen: Ac — Lr Lekin lantanoidlardan parq etip, aktinoidlarda gorizontal analo
giya bos kórsetilgen. Olar birikpelerinde kóbinese hár qıylı oksidleniw dárejelerin kórinetuǵın etedi. Mısalı, aktiniyniń oksid
lanish dárejesi +3, uranniki +3, +4, +5 hám +6. Aktinoidlarniń 
yadrolari biyqarar bolǵanlıǵı sebepli olardıń ximiyalıq qasiyetla
rini úyreniw júdá quramalı jumıs bolıp tabıladı.
Dáwirlik sistemada Vertikal boyınsha segizta gruppa jaylasqan
 (rim nomerleri menen belgileńen). Gruppanıń tártip nomeri elementlerdiń birikpelerinde kórinetuǵın etetuǵın oksidleniw dara
jalari menen baylanıslı. Ádetde, eń joqarı oń oksidleniw dara
jasi gruppa nomerine teń. Ftor bunnan tısqarı — onıń oksidleniw dárejesi — 1 ge teń; mıs, gúmis, altın +1, +2 hám +3
 oksidleniw dárejelerin kórinetuǵın etedi; VIII gruppa elementlerinen tek osmiy, ruteniy hám ksenon +8 oksidleniw dárejesin
 kórinetuǵın etedi.
D. l. Mendeleyev elementler dáwirlik sistemasınıń uzın formasında
ham 7 dáwir hám 18 gruppa bar. Gruppalar A yamasa V harfli rim 
raqamlari menen nomerlenedi. Lantanoidlar da, aktinoidlar ham
shańaraqlar dep ataladı hám hesh qaysı gruppaǵa kiritilmaydi.