Ózbekstan respublikasí joqarí HÁm orta arnawlí bilimlendiriw ministrligi berdaq atíndaǵÍ qaraqalpaq mámleketlik universiteti qol jazba huqıqında udk : 94. Orazímbetova roza murzambetovna sh. SeyitovtíŃ «xalqabad»

Izertlewdiń tiykarǵı máseleleri hám gipotezasın 1) Sh.Seyitovtıń «Xalqabad» romanınıń leksikalıq quramınıń qaraqalpaq milliy tili ózgesheliklerin ózinde sáwlelendirgenligi; 2) shıǵarmada qollanılǵan kórkemlew quralları, stilistikalıq ózgeshelikler óziniń kórkemligi menen ajıralıp turıwı; 3) shıǵarmanıń basqa jazıwshılardıń shıǵarmalarına salıstırǵanda bay hám ráń-báreńligi menen ajıralıwı sıyaqlı máseleler quraydı.
Tema boyınsha qısqasha ádebiyatlar tallawı. Jazıwshı – bul ózi jasap atırǵan dáwirdiń aynası. Onıń shıǵarmaları sol dáwir kartinasın beretuǵın dóretpeler. Jazıwshı shıǵarmanı dóretiw ushın óziniń bar bilimin, ıqlasın, sanasın, tereń oyın sol dóretpeniń átirapında jámlestiredi. Xalıq tiliniń tiykarǵı nızamlılıqlarına súyengen halda shıǵarmalar dóretedi. Biziń qaraqalpaq xalqınıń XX ásirdegi ádebiyatımız tulǵaları I.Yusupov, T.Qayıpbergenov, Sh.Seyitov hám basqalar biri ekinshisin qaytalamaytuǵın sóz ustaları bolıp tabıladı. Olardıń shıǵarmaları – bizlerdiń sanamızdıń ruwxıy azıǵı. Sonlıqtan da wolardıń dóretken shıǵarmaların oqıw hám sın kóz qaras penen tallaw búgingi kúngi tilshi-ilimpazlarımızdıń alǵa qoyǵan máseleleriniń biri.
Qaraqalpaq ádebiyatı wákilleri shıǵarmalarınıń tilin izertlew eń dáslep XVIII-XIX ásirlerdegi klassik shayırlar tilin izertlewden baslandı. Eń dáslep E.Berdimuratovtıń Jiyen jıraw shıǵarmalarınıń tilin úyreniwge arnalǵan maqalası basılıp shıqtı.¹ Onda Jiyen jıraw shıǵarmalarınıń tillik ózgeshelikleri birinshi ret lingvistikalıq kóz qarastan izertlenip, ilimpaz Jiyen jırawdı qaraqalpaq jazba ádebiyatın baslawshı sıpatında bahalaydı.
Qaraqalpaq klassik shayırları Jiyen jıraw, Kúnxoja, Ájiniyaz, Berdaq hám Ótesh shıǵarmalarınıń tillik ózgeshelikleri D.Saytov tárepinen arnawlı izertlenip, ol bul temada 1971-jılı kandidatlıq dissertaciya jaqladı hám 1989-jılı monografiyasın kitapsha etip járiyaladı.¹ Sonday-aq ol Berdaq hám Ájiniyaz shıǵarmalarınıń sózligin dúzdi.²
D.Nasırovtıń doktorlıq dissertaciyasında klassik shayırlar shıǵarmalarınıń tillik ózgesheliklerin sóz etken bóliminde bul máselege de qısqasha toqtaǵan.³
D.Nasırov hám M.Ayımbetovlardıń «Berdaq tańlamalı shıǵarmalarınıń alfavitli jiyilik sózligi» degen kitabında shayırdıń shıǵarmalarında jumsalǵan sózler EEMde statistikalıq usıl menen esaplap shıǵılǵan hám Berdaqtıń 1987-jılǵı toplamında 10927 sóz jumsalǵanı kórsetilgen.⁴
D.Nasırov, O.Dospanov, A.Bekbergenov, D.Saytovlardıń avtorlıǵındaǵı 1995-jılı «Qaraqalpaq ádebiyatı klassikleri shıǵarmalarınıń tili» degen atamadaǵı miynet baspadan shıǵıp, bul miynette Jiyen jırawdan baslap, Ayapbergen shayırǵa shekemgi aralıqtaǵı shayırlardıń shıǵarmaları tiline talqı jasalǵan.⁵
Ájiniyaz Qosıbay ulı XIX ásir qaraqalpaq klassik shayırlarınıń ishinde óziniń tillik baylıǵı, shıǵarmaları tiliniń ayrıqsha ózgeshelikleri menen belgilenedi. Onıń shıǵarmaları tilin oqıtıw máseleleri, jeke tillik ózgeshelikleri tuwralı Á.Niyazovtıń bir qansha maqalaları baspasóz betlerinde járiyalandı.⁶ Sonday-aq, shayır tilindegi metaforalardıń qollanılıwı boyınsha A.Orazımbetov hám R.Sadıqovalardıń maqalası jarıq kórdi.⁷ Ájiniyaz shıǵarmalarınıń fonetikalıq hám morfologiyalıq ózgeshelikleri G.Qarlıbaeva tárepinen arnawlı izertlenip, ol bul temada 2002-jılı kandidatlıq dissertaciya jaqladı hám 2012-jılı monografiyasın kitapsha etip járiyaladı.¹
Berdaq – qaraqalpaq xalqınıń maqtanıshı. Onıń shıǵarmalarınıń tili ápiwayılıǵı, xalıqqa keń túsinikliligi menen ajıralıp turadı. Onıń shıǵarmalarınıń tilin kópshilikke tanıstırıwda hám izertlewde H.Hamidovtıń ornı ayırıqsha. H.Hamidovtıń Berdaq shıǵarmaları hám olardıń tili jóninde bir qansha arnawlı maqalaları jazıldı, sonday-aq 1974-jılı jazılǵan ocherkinde, 1985-jılı jazǵan qollanbasında, 1986-jılı jazǵan monografiyasında bul temaǵa ayırıqsha toqtap ótken.² Ásirese, onıń 1995-jılı «Рукописные наследие Бердаха» kitabınıń basılıp shıǵılıwı ullı shayırımızdıń jazǵan dóretpelerin arab álipbesindegi variantları menen keń jámiyetshiliktiń jaqınnan tanısıwında úlken áhmiyetke iye boldı. Onda shayırdıń «Shejire», «Xorezm» shıǵarmalarınıń fonetika-morfologiyalıq sıpatlaması, shıǵarmalarınıń transkripciyası, rus tiline awdarması, sózlik hám qoljazbalardıń fotokopiyaları berilgen.³
Berdaq shıǵarmaları tiliniń fonetikası, leksikası hám grammatikası Sh.Abdinazimov tárepinen arnawlı izertlenip, doktorlıq dissertaciya jaqladı.⁴ Onda shayır shıǵarmalarınıń tili Orxon-Enisey jazba estelikleri tiline hám házirgi qaraqalpaq tiline salıstırılıp úyrenilgen. Onıń izertlewleriniń juwmaqları bir qansha kitapshalar bolıp basılıp shıqtı.⁵
XIX ásirdegi klassik shayırlarımız tilindegi almasıqlar B.Ubaydullaev tárepinen arnawlı izertlenip, ol bul temada 2006-jılı kandidatlıq dissertaciya jaqladı hám 2012-jılı monografiyasın kitapsha etip járiyaladı.⁶
XX ásirdegi qaraqalpaq ádebiyatınıń wákilleriniń tillik ózgesheliklerin arnawlı tolıq qamtılǵan túrde izertlew, úyreniw boyınsha jumıslar bolmasa da, til biliminiń ayırım tarawları boyınsha islengen jumıslar kózge taslanadı.
M.Dáribaev shıǵarmaları tiliniń ózgeshelikleri boyınsha A.Bekbergenov hám T.Bekbergenovlardıń maqalası járiyalandı.¹
T.Jumamuratovtıń tilindegi metaforalardıń qollanılıwı, uluwma xalıqlıq hám jeke stillik metaforalar, olardıń ózgeshelikleri boyınsha E.Allanazarov kandidatlıq dissertaciyasın qorǵadı.²
XX ásir proza janrınıń bayteregi T.Qayıpbergenovtıń rus tiline awdarılǵan shıǵarmalarındaǵı milliylikti beriwdegi til elementleriniń ózgeshelikleri boyınsha D.Dospanovanıń maqalası járiyalandı.³
Ózbekstan Qaharmanı, xalqımızdıń súyikli shayırı I.Yusupov shıǵarmaları tilindegi kómekshi atawıshlardıń qollanılıwı boyınsha G.Mámbetnazarovanıń monografiyası baspasózde jarıq kórdi.⁴ Sonday-aq, shayır shıǵarmalarında kelbetliklerdiń stilistikalıq qollanılıw ózgeshelikleri boyınsha B.Yusupova 2001-jılı kandidatlıq dissertaciya qorǵadı.⁵
XX ásir qaraqalpaq ádebiyatına belgili úles qosqan, sol dáwir qaraqalpaq álipbesiniń jaratılıwına tiykar salǵan shayır, dramaturg S.Májitov shıǵarmalarınıń tillik ózgeshelikleri boyınsha B.Dilanov 2012-jılı kandidatlıq dissertaciyasın qorǵadı.⁶
Kórip ótkenimizdey, qaraqalpaq ádebiyatında qálem terbetip kiyatırǵan zamanlas shayır hám jazıwshılarımızdıń shıǵarmalarınıń tillik ózgeshelikleri tolıq bolmasa da ayırım túrde sóz etilgenin kóriwimizge boladı. Biraq biziń izertlew obyekti etip alǵan Sh.Seyitovtıń shıǵarmalarınıń tillik ózgeshelikleri maqala yamasa monografiya túrinde izertlewdiń obyektine aylanǵanın kórmeymiz. Usınnan-aq jazıwshı shıǵarmalarınıń, ásirese onıń «Xalqabad» romanınıń leksikasın izertlew búgingi kún qaraqalpaq til biliminiń aldında turǵan áhmiyetli wazıypalardıń biri ekenligin kórsetedi.