Ózbekstan respublikasí joqarí HÁm orta

 
Termodinamika tiykarlarin izoproceslerde qollaw 
Termodinamika birinshi nizamina tómendegishe táriyp beriw múmkin: 
Sistemaǵa berilgen issiqliq muǵdari sistema ishki energiyasiniń ózgeriwine hám 
sistema sirtqi kúshti jeńiwi ushin islegen jumisina sarplanadi, yaǵniy 
𝑄 = 𝐴𝑈 + 𝐴 
(3,1) 
𝑑𝑄 = 𝑑𝑈 + 𝑑𝐴 
(3,2) 
Gaz kóleminiń ózgeriwinde islengen jumis termodinamik jumis dep ataladi 
hám ol tómendegi formula arqali táriyplenedi, yaǵniy 
𝑑𝐴 = 𝑃 ∙ 𝑑𝑉 
(3,3)
bul formula tek gazlar ushin ǵana emes, bálkim basqa elementler ushin ham orinli. 
Termodinamikaniń birinshi nizamin gaz proceslerine kirgizip, bul proceslerdiń 
harakteri haqqinda áhmiyetli juwmaqlar shiǵariw múmkin. 
(3,3) formulaǵa tiykar, termodinamikaniń birinshi nizamin tómendegi kórinis 
penen jaziw múmkin: 
𝑑𝑄 = 𝑑𝑈 + 𝑃 ∙ 𝑑𝑉
. 
 
 Bul ańlatpanı ideal gaz processlerine qollanayiq. 
1. Izotermik process (T = const). Bul processde gazdıń ishki energiyası ózgermeydi. 
Xaqiyqatindada, ishki energiya formulası tiykarınan 
𝑑𝑈 =
𝑚
3
𝜇
∙
𝑅
2
𝑑𝑇
dep jazıw múmkin, bunda dT - temperaturanıń ózgeriwi. T = const bolǵanda
dT = o, demak, dU = o boladi. Sonlıqtan, termodinamikaniń birinshi 
nızam 
tómendegi koriniste ańlatpalanadı, yaǵnıy : 
dQ = dA
Izotermik proceste sistemaǵa berilgan jilliliq muǵdariniń hámmesi jumıs 
orınlawǵa sarp etiledi. 
Izotermik processde orınlanǵan jumıs, yaǵnıy

---

19 
𝐴 = 𝑅𝑇𝑙𝑛
𝑉
2
𝑉
1
𝐴 = 𝑅𝑇𝑙𝑛
𝑃
1
𝑃
2
2. Izoxorik process (v = const). Izoxorik processda dv=o bolǵanı ushın, gaz sırtqı 
deneler ústinde (yamasa sırtqı kúshler gaz ústinde) hesh qanday jumıs atqarılmaydı, 
yaǵnıy 𝑑𝐴 = 𝑃 ∙ 𝑑𝑉 = 0 boladı.
Ol halda 
𝑑𝑄 = 𝑑𝑈 + 𝑃 ∙ 𝑑𝑉
 
teńlik tómendegi kóriniste jazıladı : 
𝑑𝑄 = 𝑑𝑈 
Sonday eken, izoxorik processlerde sistemaǵa sırtdan berilgen ıssılıq muǵdarı onıń 
tek ishki energiyasın asırıwǵa sarplanar eken. 
3. Izobarik process (p = const). Gazdıń izobarik processda atqarǵan jumıs 
 
𝑑𝐴 = 𝑃 ∙ 𝑑𝑉
formuladan anıqlanadı. Sonlıqtan, izobarik process ushın 
termodinamikanıń birinshi nızamı 𝑑𝑄 = 𝑑𝑈 + 𝑑𝐴
.
formula kóriniste ańlatpalanadı, 
yaǵnıy
𝑑𝑄 = 𝑑𝑈 + 𝑑𝐴 
Izobarik processde sistemaǵa uzatılǵan ıssılıq muǵdarı sistemanıń ishki 
energiyasınıń ózgeriwine hám jumıs orınlawına sarp etiw boladı. 
Sistema jaǵdayınıń ózgeriwi dawamında átirapındaǵı deneler menen sistema 
arasında ıssılıq almasınıwı júz bermese, bunday process adiabatik process dep 
ataladı. 
Adiabatik processde 
𝑑𝑄 = 𝑜 
boladi, sol sebepli termodinamikanıń birinshi 
nızamı tómendegi kóriniste boladı : 
𝑑𝑄 = −𝑑𝑈 
Ishki energiya jumıs orınlaw esabına ózgeredi. 
𝑑𝑄 = −𝑑𝑈 formuladaǵı minus belgi 
adiabatik keńeyiwde sistemanıń ishki energiyasınıń azayıwın (dU<0) kórsetedi - 
sistema óziniń ishki energiyası esabına jumıs atqaradı (dA>0). Adiabatik qısılıwda
bolsa sistemanıń ishki energiyası sırtqı kúshler atqarǵan jumıs (dA<0) esabına 
artadı. 

---

20 
Adiabatik processdi ámelge asırıw ushın process júz berip atırǵan sistemanı 
ıssılıqtı ulıwma ótkermeytuǵın qap penen oraw kerek. Tábiyatda ıssılıqtı ulıwma 
ótkermeytuǵın elementler joqlıǵı sebepli, sistemanı átiraptaǵi denelerden adiabatik 
izolyatsiyalap bolmaydı. Biraq adiabatik izolyatsiyalanǵan sistemalarǵa kúndelik 
turmısda isletiletuǵın Dyuar ıdıs - termos mısal boladı. Ídıstıń dúzilisi qos qabatlı 
juqa shıyshe diywaldan ibarat bolıp, diywallar arasında vakuum payda etilgen 
boladı, usınıń sebebinen diywallar bir-biri menen ıssılıq almasinmaydi. 
Gaz qısılǵanda ishki energiya artadı. Bul bolsa gazdıń temperaturası kóterilgenligin 
ańlatadı. Tez qısılǵanda hawanıń jılıwınan dizel dvigatellerinde paydalanıladı. 
Adiabatik process ushın gaz basımı menen kólemi arasında tómendegishe 
baylanısıw bar ekenligi anıqlanǵan: 
𝑃𝑉
𝛾
= 𝑐𝑜𝑛𝑠𝑡
bul jerde 
- turaqlı shama bolıp, ol adiabata kórsetkishi dep ataladı. 
𝑃𝑉
𝛾
= 𝑐𝑜𝑛𝑠𝑡 ańlatpa fransuz fizigi Puasson tárepinen anıqlanǵanı ushın onıń atı 
menen Puasson teńlemesi dep ataladı. 
P-V diagrammada adiabatik procesiniń grafik suwreti 1 súwretde kórsetilgen. 
3,1-súwret. 
Tábiyaatda adiabatik keńeyiwi nátiyjesinde gazdıń suwıwı Jer atmosferasında keń 
kólemde júz beredi. Isiǵan hawa joqarı kóterilip keńeyedi, sebebi joqarı kóterilgen 
tárepke atmosfera basımı azayıp baradı. Hawa bunday keńeygende kóp suwıydı. 
Nátiyjede kóterilgen suw puwi kondensatsiyalanip, bult payda boladı. 

---

21 
Janar maydıń ishki energiyasıniń mexanik energiyaǵa aylantıriwshı mashinalar 
ıssılıq mashinaları yamasa ıssılıq dvigatelleri dep ataladı. 
Zamanagóy texnikada ıssılıq dvigatelleri tiykarǵı orınlardan birinde turadı. 
Íssılıq dvigatelleri dúzılıw hám islew principlerine qaray puw mashinası, ishki janiw 
dvigateli, puw hám gaz turbinalari, reaktiv dvigatellerge bólinedi. Bul dvigatellerdiń 
hámmesinde janilǵi energiyası gaz (yamasa puw) energiyasına aylanadı, bul 
energiya bolsa mexanik energiyaǵa aylanıp jumıs atqarıladı. Íssılıq mashinalarında 
aylanba process dep atalatuǵın processlerde ishki energiyanıń mexanik energiyaǵa 
aylanıwı ámelge asadı. Sistema qatar jaǵdaylami ótiw nátiyjesinde óziniń dáslepki 
jaǵdayına qaytatuǵın process aylanba process dep ataladı.