Ózbekstan respublikasí joqarí HÁm orta

Karno sikli. Karno sikli 2 izoterma hám 2 adiabatadan shólkemlesken. 
Sistemaǵa odaǵı T
1 
temperatura ıssılıq dáreginen q1 ıssılıq muǵdarı úzliksiz
keltirip turılıwı esabına ózgermes saqlanadı. Sistemada keshetuǵın process

---

23 
ózgermes (T=const) temperaturada uzatiladi. Qaldıq (jumıs atqarmaǵan) ıssılıq
muǵdarı q
2
sistemadan úzliksiz túrde sirtqi ortalıq -suwitqishqa shiǵarıladı. q
2
ıssılıq muǵdarı da T
2
=const temperaturada uzatıladı. Sol sebepli q
1
dıń belgisi oń, 
q
2
niki keri dep qabıl etilgen. 
Sistema jaǵdayı keskin ózgergende (gaz keńeygeninde yamasa qısılǵanında) sirtqi 
ortalıqtan ulıwma izolyatsiyalanǵan, yaǵnıy dq=0 boliwi shárt. Sol shárt atqarılsa, 
sistemada keshetuǵın process adiabatik process boladi. 
Diagrammadan málim, 1, 2 noqatlar araliǵinda sistemaǵa keltirilgen ıssılıq muǵdarı 
q
1
= ∫
2
1
∆q = ∫ ∆𝑈 + ∫ 𝑃𝑑𝑉 = 𝑅𝑇
1
𝑙𝑛
𝑉
2
𝑉
1
2
1
2
1
(4. 1) 
bolsada, sistema retinde ideal gaz alınǵanında, onıń izotermik processde ishki 
energiyasınıń ózgeriwi dU=U
1
-U
2
=0 bo‟ladi. Sol sebepli gazdıń atqarǵan jumısı
𝐴
1
= ∫ 𝑃𝑑𝑉 = 𝑅𝑇
1
∫
𝑑𝑉
𝑉
= 𝑅𝑇
1
𝑙𝑛
𝑉
2
𝑉
1
2
1
2
1
(4. 2) 
sistemaǵa kiritilgen q
1
ıssılıq muǵdarına teń boladi. 
Cikl diagrammasınıń 3, 4 noqatları araliǵinda sistemadan q ıssılıq muǵdarı sırtqı 
ortalıqqa ózgermes T
2
temperaturada shiǵarıladı. Bul jaǵdayda sistemanıń q
2
ıssılıǵı 
jumıs orınlawǵa sarplanadı : 
𝑞
2
= ∫ ∆𝑞 = 𝑅𝑇
2
𝑙𝑛
𝑉
4
𝑉
3
4
3
(4. 3) 
Orınlanǵan jumıs belgilerin anıqlaw maqsetinde sikldiń 4, 1 hám 2, 3 noqatları
araliǵinda keshetuǵın adiabatik q=0 processlerdi de qaray shıǵamız. 
4. 3- súwret. q sırtqı ortalıqqa shıǵarılǵan ıssılıq muǵdarı. 
q 
1
- sistemaǵa kiritilgen ıssılıq muǵdarı
Adiabatik processde sistema sırtqı ortalıq menen ıssılıq almaspaydı. Bul jaǵday 
ushın termodinamikanıń birinshi nızamın tómendegishe jazıw múmkin: 

---

24 
C
v
dT + Pdv =0 (4. 4) 
Jumıs moddasi retinde ideal gaz alınıp, sol gaz adiabatik siqilsa (4, 1 noqatlar), 
onıń ishki energiyası artadı. Sonday eken, gaz tásirinde jumıs atqarılsa, onıń ishki 
energiyası hám absalyut temperaturası artar eken. 
Ideal gaz jaǵday teńlemesinen T ni tabamız : 
 
𝑇 =
𝑃𝑉
𝑅
=
𝑃𝑉
𝐶
𝑝
−𝐶
𝑉
  (4. 5) 
Salıstırıw ushın (4. 4) teńlikti hadma-had C
v
dT ga bólemiz: 
𝑑𝑇
𝑇
+
𝑃
𝐶
𝑦
𝑇
𝑑𝑉 = 0 (4. 6 ) 
Basım ma`nisin (4. 5) den tawıp (4. 6 ) ga qoyip, iqshamlaymiz hám
𝐶
𝑝
𝐶
𝑦
= 𝑘 dep belgilep tómendegin payda etemiz: 
𝑑𝑇
𝑇
+ (𝑘 − 1)
𝑑𝑉
𝑉
= 0 (4. 7) 
(4. 7) teńlemeni integrallap hám potensirlep adiabatik process teńlemesin ónim
etemiz: 
Tv 
k-1 
= const (4. 8) 
Bul teńlemeni cikl ushın tómendegishe jazıw múmkin: 
a)
1
3
2
1
2
1
−
−
=
k
k
V
T
V
T
b)
1
4
2
1
1
1
−
−
=
k
k
V
T
V
T
(4. 9 ) 
(4. 9 ) teńlemeni hadma-had ózara bólip, tómendegi teńlikti alamız : 
4
3
1
2
V
V
V
V =
(4. 10 ) 
yamasa
4
3
1
2
ln
ln
V
V
V
V
=
(4. 11) 
Sikldiń paydalı jumıs koeffisienti (FIK) ni joqarıdaǵı teńlemelerden paydalanıp 
tómendegishe jazıw múmkin: 
Ańlatpaǵa termik FIK formulası delinedi. 
(4. 12) formulanı (4. 1), (4. 3), (4. 11) teńlemeler tiykarında sistemanıń absalyut
temperaturası arqalı tómendegishe ańlatıw múmkin: 

---

25 
1
2
1
T
T
t
−
=

(4. 13) 
Bul teńleme tek qaytar cikller ushın orinli bolıp tabıladı. 
Sonday eken, Karno sikliniń termodinamik FIK isletilip atırǵan ıssılıqtıń hossasina 
baylanisli bolmastan tek ıssılıq derekleri absalyut temperaturalarınıń tómen hám 
joqari klimatlarina baylanisli bolar eken. 
Termodinamika ekinshi nizaminiń mazmuni.
Termodinamikanıń ekinshi nizami ıssılıq dvigatelleri FIK dıń
1


bola almasliǵi 
tuwrisinda bolip, udayı tákirarlanatuǵın, birden-bir ıssılıq dereginen isleytuǵın 
máńgi (ekinshi tártipli) dvigateldi jaratıp bolmasliǵin tastıyıqlaydı. Bul nızam 
tiykarın Sadi Karno aytip ótken.