Ózbekstan respublikasí joqarí HÁm orta

 

---

6 
Termodinamika túsinigi. 
Jilliliq texnikası uliwma texnik fundamental pánlerden biri bolip, texnikada
ıssılıqtı payda etiw usılların, ıssılıqtı energiyanıń basqa túrine aylandırıw
usılların, ıssılıqtı uzatıw usılların hám ıssılıqtı isletiliwin úyretedi. 
Jilliliq texnikası bakalavrlar tayarlawda arnawlı pánlerdi úyreniw ushın
energetikalıq tálimattiń tiykari bolip xızmet etedi. Sanaattıń metallurgiya, 
mashinasazliq, taw-kán jumısı, awıl xojaligi hám basqa tarawlarda ıssılıqtı beriw
hám ajiralıp shıǵıwı, ıssılıq almasinuwi, mashina, apparatlarda júz beretuǵin
ıssılıq processleri hám de elektr energiya hám ıssılıqtan ónimli paydalanıw zárúrli
áhmiyetke iye. Jilliliq texnika páni joqarı maman hám básekige shıdamlı kadrlar
tárbiyalap tayarlawda tiykarǵı orin tutadı. Bul pán studentlerdi ilimge qızıqtırıw, 
nızamlardı texnikada qollaniwi, processlerdi esaplaw, jilliliq kúsh apparatların
optimal jaǵdayların anıqlaw ushın járdem beredi. 
Jilliliq texnikası páni úsh bólimnen ibarat: 
1. Texnikalıq termodinamika
2. Jilliliq uzatılıwı
3. Jilliliq energetikalıq apparatları
Termodinamika sózi grekshe sózden alınǵan bolip «termos»- jilliliq, 
«dinamikos»- kúsh degen mánini ańlatadı. 
Texnikalıq termodinamika ıssılıq effektleri menen júz beretuǵin túrli
processlerde energiyanıń bir túrden ekinshi túrge, yaǵniy ıssılıqtı jumısqa hám 
jumıstı ıssılıqqa aylanıwın úyrenetuǵin pán. Texnikalıq termodinamika pán retinde
M.V. Lomonosov (1746 j.) tárepinen energiyanıń aylanıw hám saqlanıw nızamınıń 
ashılıwı, onıń «Jilliliq hám suwıqlıq sebepleri» (1747 j.) degen jumısında ıssı 
elementlar mikrobólekshelerdiń háreketdeligin tastıyıqlaw, (1765 j.) rus mexanigi I. 
I. Polzunov tárepinen birinshi universal puw mashinasınıń jańalıq ashılıwı 
nátiyjesinde universal porshenli dvigatelleriniń sızılması jaratılıwı hám 
termodinamikanıń ekinshi nızamınıń jaratılıwı nátiyjelerinde rawajlandi. 
Termodinamikanıń rawajlanıwına R. Mayer (1872 j.), D. Joul (1843-1846 j.), 

---

7 
E. X. Lens (1844 j.), S. Karno (1824 j.), R. Klazius (1854 j.) hám V.Tomson (1856 
j.) óz jumısları menen úlken úles qosqan. Termodinamikanıń ekinshi nızamınıń
jaratılıwı dvigatellerdiń paydalı jumıs koeffisientin asırıw jollari kórsetedi. 
Jilliliq apparatların proektlestiriw hám qurıw ushın onıń wazıypasın, islew
usılın hám onda bolatuǵin ıssılıq uzatıw processlerin biliw kerek. Íssılıq úsh
qıylı usılda : ıssılıq ótkiziwsheńlik, konveksiya hám nurlanıw usılında uzatıladı. Hár 
bir texnologiyalıq processlerdiń atqarılıwında ıssılıq energetikalıq apparatları 
qollaniladi. Íssılıq energetikalıq apparatları energiyanı bir túrden ekinshi túrge 
aylantırıp beredi. Anıq máseleler esaplawda, ańlatpalardı keltirip shıǵıwda hám olar 
arasındaǵı boylanislardi anıqlawda matematika pániniń orni úlken bolıp tabıladı. 
Denelerdi, hádiyselerdi hám processlerdi úyreniwde, analiz qılıwda fizika hám 
ximiya páni boyinsha bilimlerdi talap etedi. 
Íssılıq texnikası páninen alınǵan bilimler azat hám abad watan, erkin hám
jetkilikli turmıs qurıwda, Ǵárezsiz Respublikamizdi gúlleniwi ushın intelektual 
dárejesi keń, etika -ádepli bárkámal insan tárbiyalawda óz úlesin qosadi.