Ózbekstan respublikasí joqarí HÁm orta

Termodinamik sistema hám jumisshi dene. 
Íssılıq mashinalarında ıssılıqtı jumısqa aylandırıw jumısshı dene járdeminde ámelge 
asıriladı. Jumısshı dene gaz yamasa puw boliwi múmkin. 

---

9 
Ózara hám átirap ortalıq penen ıssılıq almasinatuǵin deneler kompleksine
termodinamik sistema dep ataladı. Energetikada elektr stansiyanı hámme 
mashinaları yamasa ıssılıq dvigateliniń bólek bólimleri hám ishinde gaz jaylasqan 
porshenli cilindrler termodinamik sistemaǵa mısal bola aladı. 
Úyrenilip atirǵan termodinamik sistemaǵa kirmeytuǵin hámme deneler átirap ortalıq 
dep ataladı. 
Termodinamik sistema - ashıq, jabıq, jalǵızlanǵan hám adiabatik boliwi múmkin..
1. 1-súwret. Termodinamik sistema
Eger sistema basqa sistemalar menen energiya almasa alsa ashıq termodinamik
sistema (gaz-turbina apparatı), energiya almasa almasa jabıq termodinamik sistema 
(ishki janiw dvigatelleri) dep júritiledi.
Eger sistema átirap ortalıq penen ózara tásir etpese jalǵızlanǵan termodinamik
sistema, eger sistema átirap ortalıq menen ıssılıq almaspasa adiabatik sistema dep 
júritiledi. 
Tiykarǵı termodinamik jaǵday parametrleri. Qálegen termodinamik sistema 
ushın bir qansha fizikalıq shamalardıń jiyindisi kórsetilgen boladi, usılar arqalı 
berilgen sistemanı basqa bir sistema menen ajıratıw hám de sistema daǵı ózgerislerdi 
tekseriw, sistemanı átirap ortalıq penen ózara tásir etiwin tekseriw múmkin boladi. 
Bunday shamalar jiyindisina sistemanıń jaǵdayı dep ataladı. 
Jumısshı deneniń fizikalıq jaǵdayın ańlatatuǵın shamalar jaǵday parametrleri dep 
ataladı. Jaǵday parametrlerine: ulimwa basım, uliwmaliq temperatura, salıstırma 
kólem, tıǵızlıq, ishki energiya, entalpiya, entropiya hám basqalar kiredi. Deneniń 
jaǵdayı ózgergende basım, temperatura hám salıstırma kólem keskin ózgerivsheń 
parametrler bolǵani ushın olardı termik parametrler dep ataladı. 

---

10 
Basım. Sirttiń birlik júzine tik tásir etiwshi kúshke basım dep ataladı. 
F
S
P =
 




=
2
m
N
Pa
(1. 1) 
1 N/m
2
- bul birlik Paskal (1 Pa) dep ataladı. 1 Pa onsha úlken bolmaǵani ushın
texnikada kPa hám MPa isletiledi. 
1 kPa (kilopaskal) = 10
3
Pa 
1 MPa (megapaskal) = 10
6
Pa. 
Bul birliklerden tısqarı 1 bar = 10
5
Pa - bul basım atmosfera basımına jaqın
bolǵan basım bolıp tabıladı. Basım ólshew birliklerinen taǵı biri 1 kg kúsh/sm
2
(kg k/sm
2
) yamasa basqa kórinisde tómendegishe jazıladı : kG/sm
2
, bul 1 kG/sm
2
=1 
at bul texnikalıq atmosfera dep ataladı. 
Basım ólshew birlikleri arasında tómendegishe baylanis bar: 
1 MPa = 10 bar = 10,2 at = 10
6
Pa 
1 at = 1 kg k/sm
2
= 10
4
mm suw úst.; 
1 atm = 101,325 kPa = 760 mm sım. úst. =10333 mm suw úst. 
Fizikalıq atmosfera (1 atm) 0
0
S temperaturada 760 mm sım. úst.-ge teń. 
Basım tómendegi túrlerge bólinedi: 
1. Atmosfera yamasa barometrik basım P
bar
- bul atmosfera hawasınıń basımı ; 
2. Artıqsha yamasa manometrik basım P
ort
(P
man
) - atmosfera basımınan joqarı
basım ; 
3. vakuum (siyrekleniw) P
vak
- bul atmosfera basımınan kishi basım bolıp tabıladı; 
4. Mutloq basım P
mut
- bul denege tásir etip atirǵan toliq basım bolıp tabıladı; 
Bulardan tek uliwma basım gaz yamasa suyıqlıqtıń jaǵday parametri bola aladı. 
Eger qandayda bir ıdısdaǵı basım atmosfera basımınan joqarı bolsa, ol jaǵdayda
P
mut
=P
bar
+P
ort
(1. 2) 
Eger kerisinshe, ıdıs daǵı basım atmosfera basımınan kishi bolsa, ol jaǵdayda: 
P
mut
=P
bar
- P
vak
(1. 3) 
Basımnıń túrli ólshew birlikleri arasındaǵı koefficientti tómendegi keste arqalı
kóriwimiz múmkin. 

---

11 
1. 1-keste 
BIrlikler 
Pa 
Bar 
Kg k/sm
2 
mm sim.úst mm suw.úst 
1 Pa 
1 
10
-5 
1.02·10
-5 
7,502410
-3
0.702 
1 bar 
10
5 
1 
1.02 
7,502410
-2 
1.02·10
4 
1 kg k/sm
2
9,8·10
4 
0,9806 
1 
735 
10
4 
1 mm sim.úst 133 
1,33·10
-3 
1.36·10
3 
1 
13.6 
1 mm suw.úst 9,8067 
9,80·10
-5 
10
-4 
7.35·10
-2 
1