Ӛзбекстан республикасы жоқары ҳӘм орта арнаўлы билим министирлиги бердақ атындағы Қарақалпақ Мәмлекетлик

 
 
 
Салыққа тартыўға кирисиў 
Кӛпшилик салықлар ҳәм салыққа тартыў пәнине басқа пәнлерди үйрениў 
арқалы кирип келеди. Соннан: 
- Бухгалтерия есабы; 
- Ҳуқуқый пәнлер; 
- Экономикалық пәнлер.
Арқалы салыққа тартыўды үйрениўге умтылады. 
 
Салықлардың пайда 
болыў ҳәм раўажланыў 
басқышлары
 
 
I дәўир 
 
II дәўир 
 
III дәўир 

---

1. Ҳәттеки уллы физик Алберт Энштейн сондай деген: 
««Дүньядағы түсиниўи қыйын болған нәрсе бул- дәрамат салығы»». 
2. Бүгунги күнге шекем салықлардың мазмунын белгилеп бериўши ҳәр 
түрли уриныўлар болған ҳәм тӛменде биз тәрепимизден олардың 
айырымларын келтирип ӛтемиз.
- Салық бул - мәмлекетти қоллап-қуўатлаў ушын халықтан, мал-
мүлклерден ҳәм товар айланысынан алынатуғын мәжбүрий тӛлем. 

---

3-тема. Салықлардың экономикалық мазмуны ҳәм принциплери 
Салықлардың 
улыўма белгилери
 
Салық түсиниги 
экономикалық 
категория 
сыпатында 
класслық
ҳүкимдар күш 
сыпатында 
жүзеге 
шығыўшы 
мәмлекеттиң 
пайда болыўы 
ҳәм оның 
хызметиниң 
даўам 
етиўшилиги 
менен тиккелей 
байланыслы. 
Салық түсиниги бул 
тар мәниде 
мәмлекет 
ықтыярына 
басқалардан 
мәжбүрий тәртипте 
ӛндирилетуғын пул 
түсимлерин 
аңлатады. Салықлар 
тиккелей 
мәмлекеттиң пайда 
болыўы менен 
байланыслы, яғный 
мәмлекет ӛзиниң 
жуўапкершилигине
кириўши 
ўазыйпаларды 
орынлаў ушын 
финанслық дерек 
сыпатында 
салықлардан 
пайдаланады 
Салықлардың 
әмел қылыўы бул 
объектив, себеби 
жәмийетти 
қураўшы 
индивидлердиң 
ҳәммеси де реал 
секторда 
(ӛндирислик 
тараўда) хызмет 
кӛрсетпейди. 
Жәмийетте 
басқалар 
тәрепинен 
мақулланбаған
яки шуғулланыў 
экономикалық 
нәтийжесиз 
болған тараўлар 
да бар, булар 
салықлардың 
объектив әмел 
қылыўын талап 
етеди. 
Салықлар 
мәжбүрий 
тӛлемлерди 
аңлатыўшы пул 
қатнасықларын
билдиреди. Бул 
қатнасықлар 
салық 
тӛлеўшилер 
менен оларды ӛз 
мүлкине 
айлантырыўшы 
мәмлекет 
ортасында 
болады. 

---

Салық
функциялары 
Салықтың 
фискал 
функциясы
Тәртипке 
салыў 
функциясы.
 
Хошаметлеў 
функциясы 
Салықтың 
қадағалаў 
функциясы.
 
Салықты 
есаплаў 
процесин 
ахборот менен 
тәмийнлеў 
функциясы 
Салықлардың 
тийкарғы 
функциясы - 
фискал функция 
есапланып 
(латынша 
фисcус сӛзинен 
алынған болып, 
қазна деген 
мәнини 
аңлатады), бул 
функцияның 
мазмуны соннан 
ибарат, 
салықлар 
жәрдеминде 
мәмлекеттиң 
финанс 
ресурслары 
пайда болады
ҳәмде 
мәмлекеттиң 
хызмет
кӛрсетиўи 
ушын 
материаллық 
шәраят 
жаратылады
. 
салықлардың екинши 
әҳмийетли функциясы 
олардың 
экономикадағы 
тәртипке 
салыўшылық 
роли 
есапланады, 
яғный 
мәмлекет 
салықлар 
арқалы 
товарлар, 
хызметлерди ӛндириў 
ҳәм 
сатыўдың 
экономикалық шәрт-
шәраятын 
тәртипке 
салады ҳәм буның 
менен халқ хожалығы 
тараўларының 
экономикалық 
хызметин 
әмелге 
асырыў ушын белгили 
«салық 
орталығын» 
жаратады. 
Усы 
функция 
арқалы 
салық 
экономика 
тараўларына 
тәсир 
кӛрсетеди, 
яғный 
белгили 
тараўда 
ӛндирис 
пәтлерин 
хошаметлейди 
яки 
жылаўлап 
турады, 
капиталдың 
бир 
тараўдан 
салық 
орталығы ең мақул 
болған басқа тараўға 
қойылыўын 
күшейттиреди
яки 
пәсейттиреди, сондай 
ақ халықтың тӛлеўге
қабылетли 
талабын 
кеңейттиреди 
яки
кемейттиреди.
Хошаметлеў 
функциясы салық 
системасының ең 
әҳмийетли 
функцияларынан
бири болып, 
ӛндиристи 
раўажландырыўға
, материаллық 
шийки зат 
ресурслары, 
сондай ақ 
финанслық ҳәм 
мийнет 
ресурслары, 
топланған мал-
мүлктен 
нәтийжели 
пайдаланыўға 
хошаметлеўши 
тәсир кӛрсетеди, 
яғный салық 
жүгин кемейтиў 
арқалы 
ӛндиристи 
раўажландырыўға
, финанслық 
жағдайды 
беккемлеўге ҳәм 
инвестиция 
хызметин
күшейтиўге 
үндейди. 
Салықлардың 
қадағалаў 
функциясы салық 
тӛлеўши 
тәрепинен 
усынылған, 
салыққа тартыў 
объекти, салыққа 
тартылатуғын 
база, 
жеңилликлер 
қусаған ҳәм 
басқада тийисли 
салық 
кӛрсеткишлерини
ң есап-
китапларын 
тексериўдей 
қурамалы 
процесстен 
ибарат. Салық 
есабы салық 
мекемелерине 
белгиленген 
салық есабы 
формалары 
арқалы
салық 
тӛлеўшилер 
ӛзлериниң салық 
мәжбүриятларын
қандай орынлап 
атырғанын 
жәнеде
нәтийжели 
қадағалаў
имканын 
береди.
Салықларды 
есаплаў процесин 
мағлыўмат пенен 
тәмийнлеў 
функциясы да 
үлкен әҳмийетке 
ийе болып, бул 
функция арқалы 
қәрежетлер 
кӛлеми ҳәм 
конкрет салықлар 
мәмлекеттиң 
қандай 
социаллық-
экономикалық 
функцияларын
орынлаўға 
сарпланғанлығы 
ҳаққында 
мағлыўмат берип 
турылыўы жүдә 
зәрүр. 

---

4-тема. Салық элементлери 
Салық элементлери ҳаққында гәп болғанда кӛбинесе әдебиятларда салыққа 
тартыў системасы ҳаққында сӛз жүритиледи. Сол орында салыққа тартыў 
системасы ҳаққында тоқталып ӛтетуғын болсақ, салыққа тартыў системасы 
салық системасына салыстырғанда тар түсиник болып, тийкарында салық 
системасына киреди. Салық системасы салыққа тийисли барлық 
қатнасықларды қамтып алса, салыққа тартыў системасы болса, усы 
қатнасықларды салықларды ӛндириў бойынша экономикалық-ҳуқуқый 
қатнасықларды ӛз ишине алады. 
Салыққа тартыў системасының тийкарғы буўыны есапланған салық 
элементлери салыққа тартыўда аңлатылатуғын түсиниклер болып, олар 
салық тӛлеўшилер ҳәм салықты ӛндириўши ортасындағы экономикалық-
ҳуқуқый қатнасықларда кӛринеди.
Салық теориясында салыққа тийисли қатнасықларды толық ҳәм 
тереңирек аңлаў ушын экономикалық категориялардың ҳәр бир киши 
топарлары белгили атамадағы ибаралар менен түсиндириледи. Салық 
элементлери де тап сондай салыққа тийисли экономикалық ҳәдийселерди 
түсиндириўге хызмет қылыўшы ӛз ишине салыққа байланыслы бир нешше 
терминди қамтыўшы бир пүтин түсиник. Салық элементлери түсиниги 
салыққа тартыў системасының әҳмийетли қурам бӛлеги болып, оның ӛзи де 
киши системаны қурайды, яғный жуўмақлап айтқанда салық элементлери де 
бир нешше экономикалық категориялардың пүтин ҳалдағы ҳәрекетин 
билдиреди. 
Салық субекти- болып салық қатнасықларын нызамлы түрде 
юридикалық күшке ийе болған норма ҳәм нормативлер тийкарында 
әмелге асырыўшы тәреплер яғный салық төлеў мәжбүрияты 
жүкленген юридикалық ҳәм физикалық тәреп болған салық 
төлеўшилер ҳәм салықты ӛндириў ўәкиллиги жүкленген 
мәмлекетлик 
салық 
хызмети 
шӛлкемлери 
яғный 
салық 
өндириўшилер есапланады.
Салық объекти – болып салық тӛлеўшиниң салық есапланатуғын ҳәм 
салыққа тартыў ушын тийкар бола алатуғын дәраматы, айланысы ҳәм мал-
мүлки түсиниледи. Салық объекти сыпатында пайда яки дәрамат, белгили 
товарлардың қуны, жер майданы, физикалық ҳәм юридикалық тәреплердиң 

---

мүлклери, табийий ресурслардан пайдаланыў муғдары ҳәм басқалар киреди. 
Салық объекти тийкарында жәмийеттеги бар болған материаллық ҳәм 
руўхый байлықлардың айырымларына нызам жолы менен олардан 
пайдаланыўшы, ийелик қылыўшы ҳәм қарамағына алыўшы салық 
субъектлериниң ҳуқуқларын салыққа тартыўды характерлайди. 
 
5-тема. Салық сиясаты ҳәм оның тийкарғы бағдарлары 
 
 
Салық 
сиясатының 
бағдарлары 
Mәмлекет 
кӛлеминде әмел 
қылыўшы 
салықлар ҳәм 
салықсыз 
тӛлемлерди 
нызамлы енгизиў 
Әмел қылып атырған 
салықлардың нәтийжели 
ислетилиўин тәмийнлеўши 
механизмди қәлиплестириў 
ҳәм жетилистириў, салыққа
тийисли нызамлар ҳәм басқа 
норматив ҳүжжетлерди 
жетилистирип барыў 
Салық сиясатын әмелге 
асырыўшы тийисли 
жуўапкерли 
шӛлкемлерди 
шӛлкемлестириў ҳәм 
олардың усы тараўдағы 
ўазыйпаларын 
белгилеў 
Салыққа тартыў 
системасын 
қәлиплестириўге 
қаратылған илимий 
изертлеўди әмелге 
асырыў ҳәм оларды 
енгизиў
 

---

6-тема. Ӛзбекстан Республикасы салық системасының теориялық 
тийкарлары 
 
Туўры салықлар 
Жанапай салықлар 
1. Юридикалық тәреплер пайдасынан 
(дәраматынан) алынатуғын салық 
2. Физикалық шахслар дәраматынан 
алынатуғын салық 
3. Абаданластырыў ҳәм социаллық
инфраструктураны раўажландырыў
салығы ҳәм басқалар. 
1. Қосымша қун салығы 
2. Акциз салығы 
3. Физикалық шахслардан транспорт 
қуралларына бензин, дизел жанылғысы 
ҳәм газден пайдаланғанлығы ушын 
алынатуғын салық 
4. Бажыхана тӛлемлери ҳәм басқалар. 
Ӛзбекстан Республикасы мәмлекет бюджети салықлы дәраматларының 
тийкарғы кӛрсеткишлари (2014-2016 жыллар) 
Кӛрсеткишлар 
2014 жыл 
2015 жыл 
2016 жыл 
(прогноз) 
млрд.сўм 
проце
нт 
млрд.сўм 
проце
нт 
млрд.сўм 
проце
нт 
Туўры салықлар 
7 790,4 
 25,83 
8 554,3 
23,64 
9338,5 
23,05 
Юридикалық тәреплерден 
алынатуғын дәрамат (пайда) 
салығы 
1 302,3 
4,32 
1 284,8 
3,55 
1266,0 
3,13 
Жәмийетлик аўқатланыў ҳәм 
саўда кәрханаларының жалпы 
дәраматынан алынатуғын салық
989,8 
3,28 
1 193,1 
3,30 
1383,2 
3,14 
Киши кәрханалар ҳәм 
микрофирмалардан алынатуғын 
бирден-бир салық 
911,6 
3,02 
1 067,1 
2,95 
1237,9 
3,06 
Физикалық тәреплерден 
алынатуғын дәрамат салығы 
3 313,9 
10,99 
3 648,8 
10,09 
4040,4 
9,97 
Исбилерменлик хызметиниң 
айырым түрлери бойынша 
алынатуғын фиксирленген салық 
505,0 
1,67 
617,0 
1,70 
742,5 
1,83 
Абаданластырыў ҳәм социаллық 
инфраструктураны 
раўажландырыў салығы 
767,8 
2,55 
743,5 
2,05 
668,5 
1,65