Ӛзбекстан республикасы жоқары ҩӘм орта арнаўлы билимлендириў министрлиги әжинияз атындағы нӛкис

Адабиѐтлар 
1. Ўзбекистон Республикаси мактабгача таълим тизимини 2030 йилгача 
ривожлантириш концепциясини тасдиқлаш тўғрисида ПҚ-4312-сонли Ўзбекистон 
Республикаси Президентининг Қарори. Электрон манба: 
www.Lex.uz
  
2. Президент 
Шавкат 
Мирзиѐевнинг 
Ўзбекистон 
Республикаси 
Мустақиллигининг йигирма саккиз йиллигига бағишланган тантанали маросимдаги 
нутқидан. Электрон манзил: 
http://www.uzlidep.uz/news-of-uzbekistan/7118
  
3. Грошева И.В. ва бошқ. ―Илк қадам‖ Мактабгача таълим муассасасининг 
Давлат 
ўқув 
дастури. 
Т., 
2018. 
- 
63 
б. 
Электрон 
манба: 
http://kutubxona.adu.uz/kutubxona/3ilkqadamozbek240818pdf.pdf
  
4. ―Ўзбекистон Республикасининг илк ва мактабгача ѐшдаги болалар 
ривожланишига қўйиладиган давлат талаблари‖ тўғрисида Ўзбекистон Республикаси 
мактабгача таълим вазирининг 3032-сон буйруғи. 03.07.2018. (Қонун ҳужжатлари 
маълумотлари миллий базаси, 04.07.2018 й., 10/18/3032/1450-сон). 
5. ―Мактабгача таълим ва тарбиянинг давлат стандартини тасдиқлаш тўғрисида‖ 
Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2020 йил 22 декабрдаги 802-сон 
Қарори. Электрон манба: 
www.Lex.uz
  

---

222 
AKADEMIK JUMANAZAR BAZARBAEVTIŃ INSAN KÁMILLIGIN 
QÁLIPLESTIRIWDEGI MASHQALA HÁM SHIMLERI HAQQINDA PIKIRLERI 
 
P.M.Joldasbaev – NMPI, doktarantı
 
Ázel-ázelden bizge belgili qaysı elde yaki mámlektte bolsın ilimge, mánáwiyatqa hám 
tárbiyaǵa itibar kúshli bolsa sol eldiń rawajlanıw jolı júda joqarı dárejede bolǵan bunı bir 
qansha tarıyxıy mısallarda kórsekte boladı. Mine usınday danalıq pikirlerden kelip shıǵıp 
elımızdiń húrmetli prezidenti Shavkat Miramanovich Mirziyoyev 2020-jılı 24-yanvar sánesinde 
Oliy májliske qılǵan múrajetinde, Ilim joq jerde artqa qalıwshılıq, jawızlıq hám álbette durıs 
joldan adasıw boladı. Shıǵıs danıshpanları aytqanınday ―Eń úlken baylıq-bul aqıl-oy hám ilim, 
eń úlken miyras-bul jaqsı tárbiya, eń úlken kambaǵalshılıq-bul sawatsızlıq bolıp esaplanadı!‖. 
Sol sebeplı hámmemız ushın zamanagoy bilimlerdi ózlestırıw shın mánide máripat hám joqarı 
mádeniyat iyesi bolıwımız úzliksiz turmıslıq talapqa aylanıwı kerek degen edi [1:1]. 
Ótkenlerdi húrmetlew, olardiń bay mádeniy miyrasların úyreniw hám áwlattan áwlatqa 
jetkiziw biziń aldimizda turǵan ádiwli waziypalardıń biri bolıp sanaladı.
Kórnekli ustaz, ataqli filosof, ilimdi sheber shólkemlestiriwshi Jumazar Bazarbaev 
aramizda bolǵaninda búgin 87-jasqa tolǵan bolar edi. Atteń sum ajel onı aramizdan alip ketti.
Birinshi prezidentimiz I.A.Karimov aytqaninday ―Tariyxsiz keleshek joq‖ ustazlardin 
miynetlerin uyreniw olardi úgit nasiyatlaw jas áwlatqa jetkeriw, jaslardı watan súyiwshilik
ruxinda tárbiyalawda, ustazimizdiń bizge qaldirip ketken miynetleri úlken miyras sipatinda 
úyreniliwi zaman talabı bolıp qalmaqta.
Akademik Bazarbaevtıń orta aziya sotsial filosofiyaliq, tábiyiy ilimiy oylar tariyxin, jahan 
mádeniyatıniń ǵaziynesin oǵan úles qosqan aldınǵı wákilleriniń dóretiwshiliginiń tiykarın 
salǵan alım. Ol Qaraqalpaq klassik shayirlarıniń kóz qarasların izzertlep filosofiyalıq oylarǵa oy 
qosqanı malim. Ájiniyaz shayırdıń dunyaǵa kóz qarasları haqqında filosofiyalıq osherk 
(Tashkent 2019-jil) miynetinde adamnıń ullı qadiriyat, adamzattıń qadirliligi máselesi 
jamiyetlik filosofiyalıq oylardıń tiykarǵı jónelisleriniń biri. Óytkeni ol hár bir filosofiyalıq oydıń 
dilbarlıqtıń danalıqtıń negizi retinde dálillengen. Adamdı súyiw, adamdı qorǵaw insan mápi, 
tatıwlıq, doslıq paraxatshılıq sıyaqlı túsinikler qádirden qásterden húrmetten kelip shıqqan. 
Sebebi Ájiniyaz Qosıbay ulı aytqanınday, ―Bul dunyanıń kórki adam balası‖, barlıq doslıqtıń 
deregi, miyirbanlıq uytqısı dunyanıń hámirshısı hám turaqlılıqtıń saqlawshısı, adamnıń qadirin 
biliw ol qádirdi nasiyatlaw hámme baxalıqlardanda abzal hám qayrlı [2;54]. Ustazımızdıń bul 
bahalı pikirleri búgingi kúnde jaslardı kámil insanlar etip tárbiyalawda adamzattıń qanshama 
dárejede qadırli hám ullı jámiyetti ózgertiwshi kúsh ekeniniń ayqın dálili esaplanadı. 
Jumanazar Bazarbaevtıń Qırmızı Dawletova menen birge 1992-jılı baspadan shıǵarılǵan 
―Adeptanıw‖ kitabi tolıǵı menen kámil insan tárbiyasına baǵıshlanǵan desek qátelespeymiz. 
Qollanbada biz ne ushın ádep tanıwdı úyrenemiz atlı maqalasında Adamzat óziniń tariyxınıń 
barlıq barısında eki baslı máselege: adamlar qalay jasawı kerek, olar neni islewi kerek (neni 
islemewi kerek) degen máseleniń dógereginde jumıs isledi. Ol jumıs –tárbiya jumısı bolıp 
jaqsılıq hám jamanlıq ne? Adamzattıń óz-ara mámilesi qanday bolıwı kerek, óz isinde qanday 
idealardi, oylardı basshılıqqa alıwı kerek, degen másele usı tárbiya durıs bolmasa onda insan 
jaqsılıq hám jamanlıq arasındaǵı talasta qalıp, gey para sebepler arqalı ya ol tárepke ya bul 
tárepke ótip ketedi dep kórsetedi [3;9] adeplilik násilden násilge berilmeydi ―uriniń balası urı 
boladı, bóriniń balası bóri boladı‖ degen maqallardı pútkilley durıs dep aytıqǵa bolmaydı. 
Sebebi insan kim bolsada tárbiyadan ortalıqtan ǵarezli boladı. Insanniń ózi birden ádepli bolıp 
qalmaydı buǵan onıń tárbiyalanǵan shańaraǵı, ósip tárbiyalanǵan ortalıǵı dógeregindegi 
adamlar, jamáát, mektep óz tásirin kórsetedi. Ádeptanıw kitabi tolıǵı menen kámil insandı 
tárbiyalawda oqıtıwshılar hám ata-analar ushın haqiyqiy qollanba desek qátelespegen bolamiz. 

---

223 
Kitapta jaqsı sóz, iyman, insáp, qánáát, napsi, táwbe, hadal hám xaram, kishi peyillik, 
álpayımlıq, haq kewillik, sabırlılıq, saxiylıq, ar namis, hám taǵıda basqa temalar búgingi kún 
jasların kámil insan etip tárbiyalawda qollanılatuǵın tiykarǵı túsinikler keń mazmunda ashıp 
berilgen.
Sondayaq bul kitapta kámil insannıń qáliplesiwinde miynettiń róli keń ashıp berilgen. 
Sebebi hár bir insan óz miyneti menen gózzal. Psixologiyada adamnıń shaxs sıpatında 
qáliplesiwinde miynettiń ornı ayrıqsha atap kórsetiledi. Sebebi miynet islep bilmegen adam 
shaxıs sıpatında tán alınbaydı. Miynettiń tiykarınan oyın miyneti, fizikalıq miynet, aqlıy miynet 
túrlerine bóliw qabul etilgen. Miynettiń búl ush formasıda birin-biri tolıqtirip, birin-biri bayıtıp 
otıradı. Haqıyqattanda insan óz miynetiniń natiyjesinen zawıqlanadı ruwxiy bayiydı, miynet 
protsesinde jańalıqlar ashadı, Oylap tabiwlar payda boladi, bir sóz benen aytqanda inovaсiyalar 
júzege keledi. Sondayaq bul miynette tábiyattı húrmetlew azadalıq watandı súyiw xalıq penen 
dos bolıw, ata-ananı qádirlew, miyman doslıq, awqatlanıw ádebi, muxabbat ádeplilik tóresi, 
kiyew bolıw ádebi, kelin bolıw ádebi, máseleleri keń ashıp berilgen. Bul temalardıń hár biri 
jaslarımızdıń kámil insan bolıp tárbiyalanıwında shártli túrde úyreniliwi kerek máselelerdi sóz 
etedi.
Jumazar Bazarbaevtıń bul miynetinde ádepliliktıń tiykarı dástúrler, úrip ádetler, salt - 
dástúrler sáneler, jamiyettegi sotsiallıq qatnasıqlardıń túrlerin mádeniyattıń dárejesin kórsetiw 
menen birge adamlardı jámiyetlik qadaǵalawdiń hám biriktiriwdıń ahmiyetli formasında 
kórsetedi. 
Haqıyqatında da dástúrlerimiz, úrip adetlerımız xalqımızdıń jıllar dawamında qaliplesken 
tıykarǵı mádeniy baylıǵımız bolıp tabıladı áne sol tıykarında jaslarǵa tálim-tárbiya beriw 
watanǵa súyispenshilik ruwxında tárbiyalaw búgingi kúnniń ahmiyetli mashqalası bolıp 
esaplanadı. Ilımpazdıń aytqan pikirlerinen kelip shıǵıp manawiy tárbiya negizinde jaslarımızdı 
tárbiyanıń basqada túrleri menen baylanıstırıp olarǵa aqlıy, estetikalıq, miynet hámde ádep 
ikramlılıq tárbiyasında alıp barıwımızǵa boladı. Hosh dástur degenimiz ne ózi hám onıń jaslar 
tárbiyasında ornı qanday? Dástúr degenimiz tiykarınan latınsha ―Jetkeriw‖ degendi ańlatıp 
awlattan awlatqa jetkeriletuǵın hám tárıyxıy rawajlanıw tıykarında qálıplesetuǵın úrip ádet, 
uluwmalıq tártip, ádep ikrallılıq norması bolıp esaplanadı. Jaqsı dástúr ómir jarasıǵı hám sonıń 
menen birge adamzat mádeniyatına hár bir xalıqtıń qosatuǵın úlesıde bolıp tabıladı. Dásturdiń 
eń ahmiyetlı uluwma xizmeti adamlar arasındaǵı rawajlanıwshı hám ózgerıwshı turaqlılıqtıń 
ózin táminlew bolıp tabıladı.
Bunda dástúr socıallıq birlıkti qaliplestiriwdiń quralı hám tiykarı nızamı sıyaqlı bolıp 
kórinedı. Bunıń anıq mısallarınıń biri ruwlıq birigiwler olardıń awizbirshiligin hám jámleniwin 
saqlawǵa urınıwshılıq. ―Kimniń jerin jaylasań sonıń jırın jırlaysań‖ degen naqilda usıǵan 
baylanıslı. Shınında da dástúr jámlestıredı, aralastıradı, qáliplestiredi. Sonıń menen qatar 
dástúrdiń jamiyetshiligi geyde tikkeley emes al qıyalıy sırtınan qosıp qoyıw jaǵdayındada 
bolıwı múmkin.
Dásturdiń informatsıyalıq xizmetide bolıp olar sociallıq informaciyanıń jıynalıw saqlanıw 
hám ekinshi birewlerge beriliwiniń ózgeshe quralı retinde xizmet atqaradı. Dásturlerde 
informaciyalar nıǵızlanıp, jámiyettiń esinde saqlanadı hám ásirlerge ketedı. Usıgan baylanıslı 
adamlar ózleriniń tuwılıwınan baslap qatnasıqların hár sapar qayta dúzeberiw zarúrliginen azat 
boladı bul maǵluwmatlar arqalı olar ata-babadan qalǵan materyallıq hám ruwxiy 
mádeniyatlardı boyına sıńiredi. Sonlıqtan Qaraqalpaqlarda: ―Ata salǵan jol bar, ene pishken ton 
bar‖ degen naqıl maqaldı jas awlatlardıń ata-anadan miyras etip alıwınıń ózi dásturlık ekenligin 
kórsetedı. Jaslardıń dástúrge ıxtıyatlıq penen qatnası yaǵnıy onı túsıniwi dásturdı buzıp 
adamlardıń kewline tiyip alamawı aytarlıqtay qádir qımbatlılıqqa iye bolıp onday jaslardı 

---

224 
―Kórgenli‖ dep baxalap, al dásturge sıymaytuǵın islerdi islegen adamlardı ―Kórgensiz‖ dep 
esaplap jámaáttiń pikirinshe awır ayıptı taǵadı [3;15]. 
Ilımpazdıń joqarıda aytqan pikirlerinen kelip shıǵıp házirgi kúnde jámiyetimizde ushrasıp 
atırǵan zamanagóy dásturler dep atalatuǵın ayrım turpayı xalqımız tárepinen oylap tabilip 
atirǵan, atap aytqanda toy merekelerdegi oyınshılardıń adamlardıń aldına shıǵıp, ásirese jası 
úlkenlerdiń aldına shıǵıp pul jiynawı, jaslar seyilinde kelinshektiń ayaq kiyimin urlawı hán oni 
qiz jengelerine satıwı, jaslar toyinda kiyew balani joraları tárepinen joqarıǵa qaray ilaqtiriwlar 
kópshilik jaǵdayda unamsiz aqibetler menen juwmaqlanǵanlıǵınıń guwası bolǵanbız.
Unamsız dásturler jámiyette xalıq arasında óziniń tárbiyalıq hám ádep-ikramlılıq 
wazıypalarına iye bolmaǵanlıǵı sebepli xalıq arasınan dástúr sıpatında óz ornın tappastan 
joǵalıp ketiwi haqiyqatlıq esaplanadı.
Dástúrler tiykarında jas áwlat tárbiyasın keń kólemde shólkemlestiriw múmkinshilikleri 
bar. Akademik Jumanazar Bazarbaevtıń ―Ádeptanıw‖ kitabi tárbiyalıq islerdi ámelge asırıwda 
úlken múmkinshiliklerge iye. Ustazimizdıń ómir jolın onıń dóretken miynetlerin elede keńirek 
úyrenip kámil insan tárbiyasında paydalanıwdıń nátiyjeliligin asırıwımız kerek dep oylaymız. 
Bul islerdi ámelge asırıwda bilimlendiriw mákemelerinde ótkeriletuǵın ruwxıylıq 
tádbirlerinde ustazımızdıń miynetlerin úgit nasiyatlaw jumısların ámelge asırıwda dóngelek stol 
átrapinda sáwbetlesiwler, onıń shákirtleri menen ushrasıwlar, ilimiy miynetlerin úyreniw 
boyınsha seminarlar sholkemlestirilse, maqsetke muwapıq boladı. Bul isler jaslarımızdı kámil 
insan etip tárbiyalawda óziniń unamlı nátiyjesin beriwine isenemiz. 
Jánede húrmetli ustazim pedagogika ilimleri kandidati, docent Arzi Pazilov tárepinen 
Akademik Jumanazar Bazarbaev haqqinda ―Danalıqqa eltiwshi pidayı alım‖ atli kitabi 
baspadan jarıq kórdi. Bul kitapta ustazim Jumanazar Bazarbaevtıń xalqımız ushın ilim joldinda 
islegen ádiwli miynetleri pedagogikalıq xizmetleri keńnen bayan etilgen [4]. 
Juwmaqlap aytqanda ustazimiz akademik Jumanazart Bazarbaevtıń miynetlerindegi kamil 
insan tárbiyası haqqındaǵı biybaxa pikirlerin qollanıw arqalı jámiyetimizde jaslar tárbiyasında 
kámillikke erisiwimizdiń mashqalasina sheshim tabıwımız múmkin dep oylayman. Sebebi bul 
miynetlerdegi tiykarǵı kórinis bolǵan ruwxiy tárbiya kamillikke erisiwdiń tiykarǵı qurali desem 
qatelespeymen.