%збекстан республикасы жо№ары

XIX a`sir aqiri XX a`sir basindag`i balalar a`debiyati.
Jobasi:
1. Da`wirdin` ja`miyetlik-siyasiy sipatlamasi.
2. Xaliq kitaplari.
3. Saribay shayir - timsal janrinin` tiykarin saliwshi.
4. Gu`lmurat, Annaqul, Sidiq do`retpeleri.
A`debiyatlar:
1. Qaraqalpaq a`debiyati tariyxi, N., 1978-jil.
2. Paxratdinov, X.O`temuratova, «XIX a`sirdin` aqiri XX a`sir basindag`i qaraqalpaq a`debiyati. N., 1994-jil.
1-soraw. XIX a`sir aqiri ha`m XX a`sir basindag`i qaraqalpaq a`debiyatinin` rawajlaniw jollari sol da`wirdegi siyasiy-ekonomikaliq jag`daylar menen tig`iz baylanisli boldi. Qaraqalpaq xalqi bul da`wirde de milliy azatliq ha`m g`a`rezsizlik ushin gu`resler alip bardi. Orta Aziya xaliqlarinin` turmisindag`i en` iri waqiyalardin` biri - olardin` Rossiyag`a qosiliwi bolip tabiladi. Qaraqalpaqlardin` Rossiyag`a qosiliwi olardi eziwshilikten azat etpedi. Patsha hu`kimeti mu`lkdar u`stem klasstin` - bay-feodallardin` ma`pin jaqladi. El basqariw solardin` qolinda boldi. Qaraqalpaq xalqi jasandi tu`rde ekige bo`lindi, biri A`miwda`r`yanin` sol ta`repindegi qaraqalpaqlar Xiywa xani qol astinda, ekinshisi Rossiya imperiyasi qol astinda boldi. Usi da`wirde xaliq u`sh ta`repleme - patsha Rossiyasi ha`kimlerinen, Xiywa xanlig`inan ha`m o`z feodallarinan ezildi.
Qaraqalpaqlardin` Rossiyag`a qosiliwinda xaliqtin` ja`miyetlik rawajlaniwinda a`hmiyetli jag`daylar ju`zege keldi, ekonomikaliq turmis jaqsilandi, zavod - fabrika o`ndirislik orinlar qurildi, transport jan`alandi, aqsha-tovar qatnasig`i o`sti. Xaliqtin` siyasiy turmisi o`zgerip, adamlar saylaw ha`m saylaniw huqiqina iye boldi. Xaliq arasina rus ma`deniyati tarqaldi. Rus ilimpazlari qaraqalpaq xalqinin` ma`deniyati ha`m a`debiyati menen tikkeley shug`illana basladi. Shig`isti izertlewshi N.A.Sevetsov V.V.Bartol`d, A.V.Kaulbars, V.V.Grigor`ev, 1883-jillari Orta Aziya xaliqlarinin` tariyxin, ma`deniyatin ha`m etnografiyasin izertledi. 1874-jili Xiywada litografiya ashilip, ha`r qiyli a`debiy kitaplar basildi. 1888-jil ha`m 1890-jil Tashkent ha`m Samarqandta baspaxanalar ashildi. I-ret 1874-jili To`rtku`lde baslang`ish rus mektebi ashildi. 1900-jili Shimbayda u`sh jilliq rus-tuzem uchilishesi ashildi.
Bul da`wirde xaliqtin` patsha hu`kimetine narazilig`i ku`sheyip, milliy azatliq gu`resleri tez-tez bolip turdi. 1887-1891-jillari Shabbaz ha`m Biybazarda diyxanlardin` quralli ko`terilisi, Shimbay uchastkasinin` Talliq bolisinda 1898-jili Qu`len bolisti qayta saylawg`a qarsi ko`terilis, 1901-jili Qon`iratta Astraxan qazaq polkinin` soldatlari menen to`beles ko`rinisleri haqiyqiy ko`rsetiledi. Bul da`wirdin` qaraqalpaq a`debiyatina ta`siri menen sa`wlesin Omardin` «Bar eken», Ayapbergennin` «Yaranlar», «Ta`riyp», A`bdiqa`dirdin` «Bolar», «Kerek» qosiqlarinan an`g`ariwg`a boladi. 1916-jildin` xaliq ko`terilisine baylanisli jazilg`an shig`armalar qatarina A`bdiqa`dirdin` «Megzer», Qazaqbay Xojaniyaz ulinin` «Bola basladi» ha`m Qudaybergennin` «Ma`rdikar» da`stanin kirgiziwge boladi. Usi da`wirdin` tikkeley ta`sirin beretug`in shig`armalar qatarina Sidiqtin` «Zaman», Omardin` «Ko`rindi», «Kemal», Ayapbergennin` «Suwshi ju`rmenler», «Sa`lem», Jan`abaydin` «Qazi iyshan», «Doslarim» qosiqlari usinday xarakterdegi shig`armalar qatarina jatadi. Qudaybergennin` «Ma`rdikar» da`staninda patsha hu`kimeti ha`m jergilikli ha`kimlerdin` paraxorliq isleri, a`sirese, paraxorliq ma`rdikar waqtinda ashiq, o`tkir bolg`ani su`wretlenedi. Ayapbergen 1916-jili jazg`an «Sa`lem» qosig`inda xaliqtin` qiyin turmisi menen tanistiradi. Qaziwshilardin` u`yine xat jazip aziq soratqanin su`wretleydi. Usinday ayanishli turmis fakti arqali shayir da`wirdin` sotsial du`zimin, xaliqtin` qarama-qarsiliqli ideyasin beredi.
Biz da`wir a`debiyatinin` xarakteristikasina toqtag`anda, onin` da`wir lebin ha`m da`wirdegi basli waziypalardi sa`wlelendiriwin demokratiyaliq a`debiyattin` dawam etiwi ha`m rawajlaniwi dep qaraymiz.