%збекстан республикасы жо№ары

6-soraw. O`teshtin` u`git-na`siyat qosiqlarinda turmistan aling`an o`z ta`jiriybeleri aniq ko`rinedi. Bul qosiqlarinin` tiykarinda unamli, unamsiz, qorqaq-batir, aqilli-aqilsiz adamlar arasindag`i gu`res so`z boladi. Ja`ne de adamgershiliktin` normalari belgilenip, ha`r qanday adamdi a`dep-ikramli, hadal, hu`jdanli boliwg`a shaqiradi. Shayirdin` bunday qosiqlarina «Bolar», «Qariz alma», «Ur», «Sa`wmeymen» shig`armalari kiredi. Misali:
Jaqsi menen ju`rsen` uzaq jollarg`a,
O`lgenshe qa`dirdan ha`mdamin` bolar,
Jaman menen shiqsan` uzaq jollarg`a,
Ja`biriw-japag`a ko`mekshi bolar.
Shayirdin` bul qosig`i u`lken didaktikaliq ma`nige iye bolip bul Maqtimquli, A`jiniyaz shayirlar ta`sirinde jazilg`an. Bunda haqiyqiy insan ushin en` za`ru`r ag`la qa`siyetler so`z etiledi. Shayirdin` didaktikaliq qosiqlari arasina «Qariz alma» qosig`i u`git-na`siyatliq xarakterge iye. Bunda xaliqtin` ashliqta jasawi, usi sebepli baylardan qariz alip, olarg`a g`a`rezli bolip qaliwi qosiqta ta`sirli aship ko`rsetilgen. Misali:
Xang`a barsan` ariz jaman,
Mollag`a barsan` pariz jaman,
Bayg`a barsan` qariz jaman,
U`shewinen qariz alma.
Bunda adamlarg`a tek g`ana qariz almawdi uqtiriw emes, adamlardi pa`k, taza boliwg`a shaqiriw siyaqli ideyalar da bar. O`teshtin` «Sa`wmeymen» qosig`inda du`n`yadag`i ten`sizlik, jaqsi menen jaman, a`dalatli ha`m a`dalatsiz, baxitli menen baxitsiz arasindag`i keskin pariqti ko`rsetip, bulardin` ekinshi toparlarin ne ushin xoshlamaytug`inin ashiq aytadi.
O`tesh shig`armalarinda hayal-qizlar tematikasi basli orindi iyeleydi. Shayir o`zi jasag`an zamandag`i qizlardin` bas erkinliginin` joq ekenligin o`z shig`armalarinda jirlaydi. Onin` «Gu`lziyba», «Qizlar», «Hayran etti» shig`armalari bar. O`tesh qizlarg`a baxitli zamannin` keliwin a`rman etedi:
Qiz ka`malg`a kelip da`wranlar su`rse,
Du`n`yada shad bolip ra`ha`tin ko`rse,
Kewli su`ygenine wa`desin berse,
A`rmani joq bul du`n`yada qizlardin`.
Shayir «Qizlar» qosig`inda da`wir qizlarinin` go`zzallig`in, a`dep-ikramlilig`in, aqillilig`in sheber su`wretleydi. Biraq olardin` sol da`wirdegi o`miri qis siyaqli suwiq. Qizlar o`mirge go`zzalliq bag`ishlawshilar bolg`ani ushin olardin` o`miri jaz siyaqli qulpirip turiwin qa`lep shayir juwmaq shig`aradi:
Zaman kelse baxit keler qizlarg`a,
Qia ku`nleri aylanadi jazlarg`a,
dep baxitli zamandi an`saydi. Shayirdin` «Gu`lziyba» qosig`i ta`riyp xarakterinde jazilg`an bolip, onda Gu`lziybanin` go`zzallig`i bayanlang`an. Gu`lziybanin` kelbetin ta`riyplewde Shig`is klassik shig`armalarinan ta`sirlenip, ha`tte, shig`is da`stanlari «Baxram-Gu`landam», «Farhad-Shiyrin», «La`yli-Ma`jnu`n», «Hu`rliqa-Hamra» ha`m t.b. da`stanlardag`i obrazlar menen salistirg`an. Ja`ne de da`stanlarg`a ta`n ten`ewler menen berilgen:
Ku`ygelek kibi ko`zleri,
Shiyrinnen sheker so`zleri,
Hu`r kibi ba`ha`r ju`zleri,
Gu`lziyba qiz gu`l yan`lidi.
Shayir bunda tek Gu`lziybanin` sirtqi go`zzallig`in ta`riyplegen.
Hayal-qizlardin` ishki sezimleri, olardin` du`n`yag`a ko`z-qarasin belgilewde shayirdin` «Hayran etti» poemasi basli orinda turadi.
Poemada Nuratdiyin degen molla Ayim degen jarli kisi menen aqlay quda boladi. Nuratdiyinnin` hayali Ka`rim atli ulli, Ayimnin` hayali qizli boladi. Biraqta balalari bir-birine u`ylespeytug`in da`rejede qarama-qarsiliqqa iye. Ayimnin` qizi suliw ha`m aqilli. Nuratdiyinnin` balasi og`an qarama-qarsi su`wretlenedi:
Ko`zlerin ko`rsen` uraday,
Awzin ko`rsen` jiraday,
Qulaqlari sipiraday,
Ha`r ba`lege megzes etti.
Eski da`stu`r boyinsha ekewin qospaqshi boladi. Biraq qiz bul ha`diyselerge shidap tura almaydi. Ol bunday jarimes penen jasag`annan o`lgen abzal dep, tu`nde ku`yewine qanjar urip o`ltiredi, son`inan o`zine de uradi. Bunday ha`diyseler XIX a`sirde xaliq arasinda jiyi bolip turg`an.
Tayanish so`zleri:
1. Satira - (grekshe) turmistag`i unamsiz na`rselerdi keskin tu`rde qaralap, a`shkaralap ko`rsetiwshi ko`rkem su`wretlew qurali.
2. Yumor - (latinsha «da`lkek») turmistag`i geypara qolaysiz momentlerdi ku`lki arqali su`wretlew usili.
Qadag`alaw sorawlari:
1. Shayirdin` yumor-satiralarinda obrazlardin` jasaliwi.
2. «Hayran etti» poemasinin` syujeti.
3. «Da`rkar» qosig`inin` ta`rbiyaliq a`hmiyeti.