%збекстан республикасы жо№ары

2-soraw. Bul da`wirdegi poeziyanin` mazmuni da, ideyasi da o`zgerdi. Endi jasap atirg`an da`wirdi orinsiz maqtaw emes, al xalqimizdin` basip o`tken jolindag`i tariyxiy adamlardi maqtanish etiw, olardin` obrazin do`retiw, sirt elge ketken adamlardin` ta`g`dirin su`wretlew ha`m sol tiykarda balalar ju`reginde Watang`a degen su`yipenshilik, uatandi ko`z qarashig`inday asiraw, uatan degen muhaddes tu`sinikti qa`liplestiriw siyaqli ideyalardi ortag`a qoyiw, elimizde basip atirg`an ekologiyaliq mashqalalar, olardin` turmisimizdag`i tiygizgen ta`siri menen balalardi ta`biyatti qorg`aw, o`simlikler ha`m haywanlar dun`yasin qa`sterlewge shaqiriw h.t.b. a`debiyatimizdin` asli bag`dari boldi.
I.Yusupovtin` 1995-jili shiqqan G`Begligin`di buzba senG` toplamindag`i qosiqlari O`zbekstan g`a`rezsizlik alg`annan keyin jazilg`an qosiqlar. Onin` qosiqlarinda zaman ha`m zamanlaslarinin` obrazlari jaratilg`an. Bizin` ha`zirgi da`wirimiz ha`m onin` na`pesi shayir qosiqlarinin` mazmunin quraydi. Shayirdin` ko`pshilik qosiqlari ha`zirgi waqitta ju`z berip atirg`an bazar qatnasig`ina o`tiw jag`daylari, o`tken da`wirdegi turmis penen ha`zirgi turmistin` bir-birinen parqi, usinday awir jag`daylarda shan`araqtag`i bala ta`rbiyasi, sotsialliq qiyinshiliqlar shayir qosiqlarinin` basli ideyasi bolip esaplanadi. Shayirdin` g`a`rezsizlik da`wirindegi shig`armalarinin` ko`pshiligi adamzattin` negizgi ma`selelerine arnalg`an. Onin` 1992- jili jariq ko`rgen I,II tom tan`lawli shig`armalari, G`Da`wir samallariG` kitaplarinda ekologiyaliq mashqalalar ken` so`z etiledi. Esirese, bul toplamg`a kirgen G`bul jer ele zor boladiG`, G`Aral elegiyalariG`, G`Kayta qiriwdin` balalarinaG`, G`Korabl`ler qoyimshilig`indag`i elesG`, G`SAg`alayaqG` qosiqlari adam janin ashitatug`in publitsistikaliq ruxta jazilg`an. Shayirdin` Aral ha`m A`mudar`ya menen baylanisli jazilg`an ekologiyaliq mashqala tuwdiratug`in qosiqlar oqiwshig`a emotsionalliq ta`sir jasaydi. Kosiklardag`i ko`rkem oy, u`ylesimli syujet, tartimli lirikaliq obraz balalardi tragediya maydanina jetelep, ol haqqinda teren` poetikaliq tu`sinikti payda etedi. Shayir:
Birewler - iyesi miyrimli ju`zdin`
Birewler iyesi toyimsiz ko`zdin`
Birewler quriwin tilep ten`izdin`.
Sonnan la`zzet alip suliwliq ko`rer.
Ja`ne de shayir usi apatshiliqtin` ayipkerin izlemekshi boladi. «Aral elegiyalari» qosig`inda shayir suwi qaytqan ten`izdin` bar da`rtlerin qag`az betine jayip saladi. Bul uliwma xaliq da`rti edi:
Suwi qumaytlang`an bir a`zim da`r`ya
Ruwhim arqali ag`ip baradi
Demikeen en` son`g`i baliqlar sonda
Esenkirep qalash qag`ip baradi
Burqip aqqan ilay suwda sayranlap
Da`r`yadan ten`izge bulqinip oynar
Erkin tu`ser edi, Joq endi ol uak
Suwi kesilgen son` nag`ip baradi.
Bul qatarlar arqali ana ta`biyatimiz, Aral ten`izimizdin` ashinarli halati bala keulinen orin alip, ayanish sezimin oyatadi.
Sol waqittag`i da`wir illetleri shayirdin` mina:
«Ta`biyattan miyrim ku`tpe, tartip al
Dep biz man`layshag`a jazip qoyg`anbiz.
Tin`nan jer ash, aq altindi artiq al
Dep ten`izdi qurtiwg`a da barg`anbiz»
degen qatarlarinan balalar ju`reginde ekologiyaliq apatashiliq-tin` baslaniwina ne sebep bolg`ani seziledi ha`m bul qa`telikti keleshekte qaytalamawg`a olarda basqasha sezim oyatadi. Elbette, bul tuwg`an jer ta`g`dirin oylag`an adamg`a ta`sir etedi.
Bunnan basqa da usi da`wirde balalarg`a arnalg`an balalar turmisi menen birza baylanistiratug`in G.Esemuratovanin` «Jiyren», A.A`lievtin` «Orinbasar», D.Aytmuratovtin` «Asqabaq ha`m sekerpara», «Uri ha`m qulp», K.Allambergenovtin` «Quslar qaytqan ku`n» h.t.b. shig`armalardi atap o`tsek boladi.
T.Qabulovtin` G`Pa`ndiw-na`siyatG` qosiqlar toplaminin` atinan ma`lim bolg`aninday bunda en` jaqsi didaktikaliq shig`armalar berilgen. Jaslarg`a qarag`anda jazilg`an bul qosiqlar o`zinin` mazmunin ta`sirliligi, ko`rkemligi, sheberligi menen u`lkenlerge de qozg`aw saladi. Onda ata-ananin` jaslarg`a degen en` jaqsi tilekleri su`wretlenedi. Ondag`i qosiqlarda teren` filosofiyaliq oy-pikirler bar. Misali:
O`mir degen aqqan da`r`ya aqiri.
Og`an bir pul jerdin` oyi, taqiri.
Sonin` ushin ha`r bir adam o`zinshe.
Da`r`ya bolip ag`iwina haqili.
Shayir jaslarg`a o`mirde jasawdin` ma`nisin bilay na`siyatlaydi.
Alsan` eger aqildi.
Bolsan` eger aqilli.
Bul o`mirden ba`rha`ma
Alasan` o`z haqin`di.
Bul qatarlarda balalardi jaqsiliqqa u`yretiwshi jan`a pikirler aytilg`an. Shayir balalarg`a du`n`ya jaqsilar menen qiziq ekenin uqtirmaqshi boladi. Dun`yada bolmag`anda du`n`yanin` qizig`i bolmas edi Shayirdin`
Adamg`a jaqsiliq qil.
Jaqsiliq xosh qiliqdur.
Saqlar ol usilwliqti.
Ja`ha`ndi jas qilip tur-degen qatarinan balalarg`a o`mirdin` jaqsi-jaman ta`replerin an`lawdi aytqan.
Shayirdin` balalarg`a arnalg`an diqqatqa ilayiq shig`armalarinin` biri «Ashko`zler» ertegi. Bul xaliq ertegi tiykarinda jazilg`an. Turmisliq a`hmiyeti ku`shli shig`arma. Bunday ag`ayinli ush jigit talap izlep taratirip altin toli la`gennin` u`stinen shig`adi. Bunnan son` ayginler tuwisqanliq ti da umitadi, olardin` dun`yag`a ko`z-qarasi o`zgeredi. Olar bir-birinen qutiliwdin` jolin izlestiredi. Olardin` arasina bir la`gen altin dushpanliq saladi. Inisi nan a`kelgende eki ag`asi:
Altin ushin arin satip, inisin
Eki ag`asi jayratipti solmanda - dep inisin o`ltirgenin su`wretleydi. Inisi sumliqti olardan o`tkerip, nannin` ishine uw salg`an eken, eki ag`asi nandi jep za`ha`rlenip o`ledi.
Ertektin` juwmag`inda ashko`zlik jaman a`det, onin` keyin apatqa alip baratug`inin shayir ideyasinda aniq sa`wlelengen. Eger tabilg`an altindi u`shewi bo`lisip alg`anda, u`shewi de jaqsi jasar edi. Biraq qizg`anshaqliq olardi joldan shig`arip, bir la`gen altin sebepli olar o`lip ketti ha`m hesh qaysisina buyirmay qaladi. Ata-babadan kiyatirg`an «Tegin dun`ya - ko`z shig`arar» degen naqil da usinday ha`reketlerden kelip shiqsa kerek.
Bul ertekti oqip otirip dun`ya qiziq, biraq oni qizig`ina berilip, tuwisqan-tuwg`annan ayrilip qalma, degen oy tuwadi.bul ertektin` o`mirshenliusinnan ibarat.
Shayir D.Aytmuratovtin` «Asqabaq ha`m Sekerpara» timsalinda asqabaq penen sekerparanin` bir-biri menen aytisi bala tine qolyastirilip, qiziq gu`rrin` etip berilgen. Sekerpara asqabaqqa sennen mazaliman, sen pisip tabaqqa tu`spesen` adamlar jemeydi, al meni qa`legen waqti jeydi dep maqtanadi. Biraqta ol so`zin tamamlag`an waqta shiq tu`sip, ol ekige ayrilip qaladi. Timsaldag`i waqiya to`mendegishe berilgen:
Qaysinday abroyg`a iye bolsan` da arada
O`zin`di ayriqsha sanama
So`ytip aldanip bolip ju`rme awara
Usap timsaldag`i sekerparag`a - dep juwmaq shig`aradi.
Al «Kulp ha`m uri» timsalinda bir uri shettengi bir u`yge urliqqa kelip oni qulpin a`ri-beri julqip asha almaydi. Aqiri seni soqannin` u`yi ku`ysin, ul-qizi baxitsiz bolisn dep g`arg`asa, qulpqa til pitip, meni soqqan sen, o`zin`di so`gip atirsan`, sen soqpag`anda men du`n`yag`a kelmes edim deydi. Bul shig`armada adamgershilik, tuwriliq, jaman illetlerden awlaq boliw siyaqli waqiyalar so`z bolip son`inda:
O`zin`nin` adamgershiligin`
O`zin`nin` jolin`di posh-posh dep
O`zin`nin` jaman qilig`in`
O`zinin` aldinan shig`adi kes-keslep degen pikir menen balalar oyina qozg`aw saladi.
Ga`rezsizlik a`debiyati ushin yag`niy balalarg`a arnalg`an ha`r qiyli temadag`i shig`armalar balalarg`a sawg`a retinde kishkene kitapsha ha`mde respublikaliq gazeta-jurnallarda ja`riyalanbaqta. Bul balalar ha`m olardin` ta`lim-ta`rbiyasi ushin u`lken ibrat mektebinin` biri bolip esaplanadi. Misali ushin aytatug`in bolsaq «Jetkinshek» gazetasi, «A`muda`r`ya» jurnalinin` «Balalarg`a sawg`a» betlerinde ko`p g`ana g`a`rezsizlik da`wiri ushin ta`n bolg`an shig`armalar ja`riyalanadi.
Ataqli balalar shayiri X.Saparov son`g`i waqitlari O`zbekstannan ken` en jayip atirg`an «Salamat a`wlad» da`stu`rine baylanisli o`zinin` bir qansha mazmunli shig`armalarin do`retti. Ma`selen, «Tazalig`in` bolmasa», «Menin` apam shipaker», «Sap denede-sap aqil», «Shipaker», «Qayaqtasan` ata-ana» h.t.b. qosiqlari bar. Shayir «Tazalig`in bolmasa» qosig`inda balalardi taza ju`riwge,ha`mme waqit o`z u`yin ha`m onin` a`tirapinda azada tutiwg`a, patasliqti sebebinen ha`r qiyli awiriwlardin` kelip shig`atug`inin, qullasi, «Tazaliq-den sawliqtin` girewi» ekenin uqtirmaqshi boladi.
Patas jerge shibin o`sh.
Ushirsanda ketpes hesh.
Pikrobin juqtirar tez.
Tazalig`in` bolmasa.
Awiriw kirip denege.
Basin qalar ba`lege.
Keliw qiyin kelege.
Tazalig`in` bolmasa.
Shayir «Sap denede-sap aqil» qosig`inda balalarg`a shipakerdin` tili menen aqil-ken`es aytadi.
Den sawlig`in` baylig`in`.
Ka`dirlep ku`t ha`r qashan
Sonda uatan, xalqin`nin`
Azamati bolasan`.
Ug`ip alin` ha`r bir jas.
Bular qoldan keledi.
Xesh qashan awirmas
Bolasan` sap denede
dep balalardi tazaliqqa,sport penen shug`illaniwg`a, taza ju`riwge, sonin` esesinesau-salamat a`wlad bolip jetilisetug`inin eskertedi.
Sonin` menen birge shipakerler haqqinda da balalar tilinen jazilg`an ta`rbiyaliq a`hmiyeti ku`shli bolg`an jaqsi shig`armalar bar. Onin` «Qayaqtasan` ata-ana» qosig`in ul-qizina ta`rtip bermey, ko`shede qang`ip ju`rsede, urliq etsede, itibar bermeytug`in ata-analarg`a arnap jazilg`an. Bul ata-analarg`a arnalg`an menen de buni oqig`an ha`r bir bala onnan ta`sirlenip o`zinin` ju`ris-turisi haqqinda oylanadi.
Ta`rtip bermey qiz ha`m ulg`a.
Tu`sse olar jaman jolg`a.
Ertengi ku`n tu`sse qolg`a
Qayaqtasan` ata-ana.
Bul qosiq ata-ana ushinda, bala ushinda belgili da`rejede ta`rbiyasi bar ko`rkem shig`arma.
Ga`rezsizlik da`wirindegi balalar a`debiyatinda o`zinin` shig`armalari menen ko`zge tu`sip kiyatirg`an balalar shayiri Du`ysenbay Da`wletbaev bolip esaplanadi. Ol o`z shig`armalarin didaktiqaliq yag`niy aqil-na`siyat formasinda do`retedi. Ayirim xalatlarda balalar tilinen baslang`an en` jaqsi qosiqlar do`retedi.
Shayir g`a`rezsizlik sharapatina baylanisli, elimizdin` g`a`rezsizlikke umtiliwi balalar ju`regine de qozg`aw salg`ani tuwrali, prezidentimiz I.A.Karimovqa bag`ishlap «Sizin` menen baxitlimiz» qosig`inda:
Keleshek islerin eldin` qolg`a alip.
Talpinip atirsan` ku`nde ku`sh salip.
A`ziyz prezidentimiz Islam Karimov
O`zbekstan jurtim baratir nurlanip.

Gu`llerdey isiqdur ko`zge sawlatin`

En`beklep gaz turg`an tanir a`wladin`
Qaraqalpaq, o`zbek,xalqinin` ko`semi
Eld baxti dep tasa bergey g`ayratin`.
Shayirdin` bala tilinen jazilg`an paxta haqqinda da shig`armasi bar. Bunda xalqimizdin` baylig`i –«aq altin»di maqtanish etken.
Danq, abroy sawlatimsan` aq paxta
Qaldirmayman jerde jalg`iz qanan`di
Qirmanin`di so`ytip ba`lent ko`terip
Quwantaman a`ziz - Uatan - Anamdi.
Al «Qaraqalpag`im» qosig`inda xalqimizdin` g`a`rezsizlikke eriskennen son` o`z aldina otaw tigip, erkin jasap atirg`ani, xaliq o`z tuwg`an jeri,ata makan menen maqtana alatug`inin, ul-qizlarin a`depli, ilim-bilimli, oqimisli, ko`rgenli insan etip ba`rbiyalaytug`inlig`i haqqinda so`z etiledi.
Misal:U`
Ul-qizin`di bilimli etip o`sirsen`,
Ken` ja`ha`nnin` ko`zine sen tu`sersen`
Ka`m a`wladti dana qilip pisirsen`
A`rmang`a jetersen` qaraqalpag`im - dep millet etkenimiz de u`lken isenimler menen ta`n alindi.
Shayir «Insan bol» qosig`inda balalarg`a ibrat bolarliqtay aqil-na`siyat beredi:
Ta`kabbir bolman`iz esin`di joyip.
Jarlini kemsipen` da`wletke toyip.
Kelse u`ylerine barin`di qoyip.
Siylay bil a`jayip insan bol ulim.

D.Da`wletbaevtin` qosiqlari g`a`rezsizlik ideyasi menen teren` suwg`arilg`an, balalar ushin en` jaqsi do`retiwshilik esaplanadi.

QADAG`ALAW SAWALLARI

1. T.Qabulovtin` balalarg`a arnalg`an tooplamlari
2.X.Saparovtin` ha`zirgi haqti do`retken balalar shig`armalari
3. «Jetkinshek» gazetasinda ja`riyalang`an ko`rkem shig`armalardi tallaw