%збекстан республикасы жо№ары

2-soraw. X.Saparovtin` «Jas usta» (N-1961-j) poemasi oqiwshilar turmisinan alip jazilg`an poema bolip tabiladi. Poema mektep oqiw joybarina kirgizilgen qol miyneti sabag`inin` a`hmiyetine, onin` jas o`spirimlerge beretug`in paydasina, balalardi miynetke ta`rbiyalaw ma`selelerine arnalg`an.
Mektep mug`a`llimi mektepte ustaxananin` ashilg`anin, onda o`ner u`yrenemen degen ha`mme oqiwshilarg`a barliq mu`mkinshilikler bar ekenin aytadi. Kol miyneti sabag`i balalarg`a tek qa`niygelik berip qoymastan, olar arqali balalardin` xaliqliq iske u`les qosatug`inin da tu`sindiredi.
«O`nerlinin` qoli altin,
Degen so`z bar xalqimixda,
O`ner bilsen` shig`ar dan`qim,
Qiziq o`mir aldimizda».
Poemada Sa`rsenbay degen oqiwshi ustashiliqa iqlas qoyip da`slep ha`r qiyli zatlardin` su`wretin sizip, u`lgiler sizip u`yrenedi. Onnan son` ag`ashlardi jonip, da`slepki orinliq sog`adi. Birinshi isi unamli bolip shig`adi. Bul Sa`rsenbaydi, mug`a`llimin, ata-anasin quwandiradi. Ol ag`asinan aqsha alip qural-jaraqlardi satip aladi. Ko`p na`rselerdi sog`iwdi a`rman etedi. Ol kishkene buyimlardan baslap stol, orinliq, kiyim ildirgish, kishkene arbasha h.t.b. mu`lklerdi sog`adi. Ekesi A`dil balasinin` ustashilig`ina su`ysinip maqtanish etedi. Sa`rsenbay oqiwshilardi jiynap balalar baqshasina ha`r tu`rli oyinshiqlar sog`ip beredi. Ta`rbiyashi Gu`lim kelip o`z minnedarshilig`in bildiredi. Sa`rsenbay baqshadag`i balalardin` kishkene yashikler de sog`adi. Onin` doslari Nurjan, Kaljan, Elemes degen oqiwshilar da usta boladi.
Poemadag`i tiykarg`i qaharman Sa`rsenbay, ol a`piwayi diyxan balasi. Ol o`ner u`yrenedi. Mektep diywali gazetasina «Ca`rsenbay-jas usta» degen at penen shig`adi.
Solay etip «Jas usta» poemasi balalardi ja`miyetlik aydali miynetke u`yretiwge, o`ner u`yreniwge ta`rbiyalawda u`lken a`hmiyetke iye.
3-soraw. X.Saparovtin` da`slepki «Na`lshe» (1959), «Jas usta», (1961) kitaplarinan keyingi «Qurqiltay», «Baxitli balaliq» (1966) kitaplarina kirgen qosiqlari ko`rkemlik jasinan shayirdin` sheberliginin` o`skenin da`lilleydi. Shayirdin` qaharmanlarinin` ha`mmesi derlik mektepke shekemgi balalar menen mektep jasindag`i oqiwshilar.
«Qilqiltay», «Baxitli balaliq» kitaplarina kirgen shig`armalari-nin` tematikasi ha`r tu`rli. Onda belgili adamlar uatan, mektep turmisi, ja`miyetlik paydali miynet temasi basli orindi iyeleydi. Sonday-aq mektepke shekemgi kishkene balalardin` jas o`zgesheligine sa`ykes a`dep ikramli boliwg`a shaqiratug`in, olarg`a ayirim qubilislardin` ishki sirlarin tanitatug`in, aynalisindag`i ta`biyattan qisqa, iqshamli tu`sinik beretug`in qosiqlar da orin aladi. Bul baqshadag`i balalarg`a oqip beriw ushin ta`rbiyashilarg`a aytarliqtay ja`rdem beredi.
Shayirdin` shig`armalarina ta`n o`zgesheliklerdin` biri - Watan temasi. watang`a sadiq boliw, onin` barliq ma`npa`a`tlerine sherikles boliw, onin` gu`lleniwi ushin kishkenelerdin` u`les qosiwi - shayir shig`armalarinin` negizin quraydi. Shayirdin` «Qaraqalpaqstinim», «Hamza abad jollari», «Usturt otlari», «Ostik biz bala baqshada» qosiqlarinda balalardin` Watan su`iwshilik, jan ku`yer, dosliq sezimleri joqari yosh penen jirlanadi.
«O`stik biz bala baqshada» qosig`inda shayirdin` bala aqshadag`i oyinin, dem aliwi, basqa da ku`ndelikli rejimdegi islerin turmis ushin alda bolatug`in miyne etiw menen baylanistiradi. Bulardin` ha`mmesi Watannin` keleshegi ushin bolatug`in uqtiradi. Al «Xamzaabad jollari» qosig`inda O`zbekstandag`i Xamzaabadti balalarg`a ta`sirleydi. Balalarda ta`bi-yatti su`yiw sezimin oyatadi. Bul jerde «birligi bekkem polattay» xaliqlar-din` jasaytug`inin aytip balalarg`a tuwisqan xaliqlardin` uatani ekenin tu`sindiredi. Onin` «Quslar menen sirlasiw» kitabinda u`lkemizde jasawshi quslar, menen haywanlar olardin` minez-quliqlari haqqinda jazadi. Bul qosiqlar quslardin` o`zinin` atinan jazilg`an. Bunda quslardi, haywanlardi o`zleri so`ylep kim ekenin tirishiligin aytip beredi. Balalar buni ju`da` qizig`ip oqiydi.
X.Saparov shig`armalarinin` ishinde mektep temasi ayriqsha orinda turadi. Oqiwshilardin` en` basli uaziypasi oqiw. Oqiwshilar a`dep ikramli sawatli, talapshan` ha`m sezimtal boliwi kerek degen ideyani ko`redi. «Bes aldim» qosig`inda oqiwshi uaziypasina jaqsi tu`sinedi. Uy tapsirmasin orinlap, esaptan «5» alip, o`z u`stinde isleydi. Al, «Mektebim» qosig`inda oqiwshinin` mektebin jaqsi ko`retug`inlig`in, oni gu`llentiw ushin do`geregine na`lsheler ekenin haqqinda jazilg`an.
Al, «Taza kitap, da`pterim» qosig`inda oqiwshinin` kitap ha`m da`pterin taza saqlawi, oni qa`dirleytug`inlig`i o`z tilinen jirlanadi.
Ken` jaziq suliw daladay
Sumkamdag`i da`pterim
Uqipsiz salaq baladay
Kir qilmayman betlerin
Shayirdin` «Qurqiltay» qosiqlar toplamina kirgen «Metall», «Pal ha`rresi», «U`yregim», «Aq qoyan», «Tawiq» qosiqlari mazmunli, kishkene ug`img`a qurilip, ondag`i waqiyalar balalardin` o`z tilinen jirlanadi. Bul qosiqlar kishi mektep jasindag`i balalardi miynetke u`yretiw ha`m ta`rbiyalawda u`lken a`hmiyetke iye.
Shayir shig`armalarinin` tematikasi ha`r qiyli bolip, balalardi a`dep-ikramliliqqa ta`rbiyalawshi, adamlarg`a kishkenelerdin` de g`amxorliq etetug`inlig`i haqqinda da temalar bar. Shayirdin` do`retpelerinde kishi jastag`ilar ushin ku`lki-siqaq ma`nisindegi qosiqlar bar. Misali «Baxitli balaliq» kitabina kirgen «Uyaliw», «Gu`belek», «Terek penen gu`rrin`» h.t.b. qosiqlari bar. «Uyaliw» qosig`inda bag`din` ishindegi gu`ldi bir balanin` u`zgenin ko`rip shayir oni ayiplaydi. Bala qising`aninan ka`tesin moyinlaydi.
X.Saparov qaraqalpaq balalar a`debiyatina en` jaqsi shig`armalar menen u`les qosqani ushin Berdaq atindag`i siyliqqa miyassar boldi.
TAYaNISh SO`ZLERI:
1. Fantastikaliq shig`arma - ilim ha`m texnikanin` son`g`i jetiskenlikleri ha`m boljawlarina su`yene otirip qiyal arqali jazilg`an shig`arma
2. Psixologizm - ko`rkem shig`armada qaharmanlardin` ishki ruwhiy dun`yasin olardin` a`dep-ikramliliq belgilerin aship beriw
3. qosiq - belgili bir uyqasqa ha`m irg`aqqa qurilg`an poetikaliq do`retpe
QADAG`ALAW SAWALLARI:
1. Shayirdin` «Jas usta» poemasindag`i miyne ta`rbiyasinin` ta`siri
2. Shayir shig`armalarinda watan temasi
3. Shayir shig`armalarinin` tematikaliq o`zgeshelikleri