%збекстан республикасы жо№ары

Tema: M.Seytniyazovtin` qaraqalpaq balalar a`debiyatindag`i orni
Jobasi:
1. M.Seytniyazovtin` do`retiwshiliginde balalar obrazinin` jasaliwi haqqinda
2. Shayir shig`armalarinin` ta`rbiyaliq a`hmiyeti
A`DEBIYaTLAR
1. Qaraqalpaq a`debiyati N., 1979j
2. I.Qurbanbaev. Karaqalpaq balalar a`debiyati N., 1992j
3. T.Ma`mbetniyazov Qaraqalpaq balalar poeziyasi ha`m onin` mashqalalari N., 1992
1-soraw. Shayir M.Seytniyazov 1934-jili tuwilg`an. Ol studentlik jillarinda 1950-1954-jillari balalarg`a arnalg`an da`slepki qosiqlarin jaza basladi. Shayirdin` ha`ziigi da`wirge shekemgi onlag`an qosiqlari toplami shiqti ha`m shig`armalarinin` ko`pshiligi tuwisqan xaliqlardin` tillerine awdarildi. Onin` tun`g`ish toplami «Ka`rim matros» dep atalip 1955-jili baspadan shiqti. Bunnan son 1957-jili «Jumbaqlar» 1958 «Na`psiqaw pishiq», 1962 «Tolqitqan oylar» kitaplari baspadan shiqti. Bul kitaplardag`i shig`armalardin` ha`mmesi derlik balalarg`a arnalg`an bolip esaplanadi.
Shayirdin` balalarg`a arnalg`an poeziyasinin` tematikasi ha`r qiyli bolip keledi. Shig`armalari balalar tilinen Watandi, xaliqti, miynetti jirlawdan, balalardin` oqiwg`a, ja`miyetlik paydali islerge qatnasinan, olar arasindag`i adamgershilikke talpiniw siyaqli jaqsi pa`ziyletlerdi qa`liplestiriwden ibarat. Onin` balalar qosiqlari mektepke shekemgi, kishi ha`m orta jasindag`i oqiwshilarg`a arnalg`an.
Shayirdin` «Ka`rim matros» qosig`inda mektepke shekemgi balalar mekemelerinde ta`rbiyalang`an balalardin` oyin-zawig`i, sayaxatqa shig`iwi, qiziqli o`miri tuwrali jaziladi. Bala baqshada ta`rbiyalanip atirg`an alti jasar Ka`rim basqalar oylamag`an oyindi oylap tabadi. Bug`an ta`rbiyashinin` xabari sebep bolip, ol balalarg`a ko`l boyina qidiramiz deydi. Ka`rim ko`lge qidirsaq ne isleymiz dep oylanadi. Solay etip olar ko`lge sayaxatqa shig`adi. Olar ko`l boyina kelip ha`r qiyli isler menen ba`nt boladi. Biraq Ka`rim basqa na`rse menen ba`nt bolip, ko`lde ju`zip, jolawshilardi tasiytug`in paraxod boladi. Bul qosiqta to`mendegishe berilgen:
Paraxod saz, jag`ada tur
Ka`rim turip qiyqiwladi
Zatin`izdi a`kelin`ler
Paraxod ketip qaladi.

Bes barjali paraxodtin`

Mine ishi zatqa toldi
- Men matros bolaman dep,
Ka`rim irg`ip mingen boldi.
Ka`rimnen ko`lge sayaxatqa barardag`i oylap tapqan qiziq oyini usi edi. Oylag`ani iske asip, balalar menen birge bul oyindi dawam etti.
Ka`rim matrostin` usinday ilgir zeyni balalarg`a u`lgi boldi. Sonliqtan ol balalar arasinda Ka`rim matros dep ataldi.
Bunnan shayir ha`r bir bala, ha`r bir adam jaqsi islerdi oylap, o`mirge, keleshekke umtilip jasaw kerek degen ideyani ortag`a qoyadi. «Ka`rim matros» shig`armasinin` tili jen`il, qiziq waqiyani, mektepke shekemgi mekemelerdin` ta`rbiyashilardin` balalarg`a oqip beriwine qolay, balalardin` oylaw da`rejesin arttiratug`in shig`armalardan esaplanadi.
Shayirdin` «Birinshi jil» qosig`inda birinshi klassti pitke-rip, ekinshi klassqa oqiwg`a kelgen balanin` ko`p na`rse u`yretken mug`a`-llimine hu`rmet izzetinin` artqanlig`in su`wretleydi.
Shayirdin` quslar tuwrali jazilg`an «G`azdin` palapani» qosig`inda Baltabay degen balanin` da`r`yag`a iqqan g`azdin` palapani-nin` zorg`a uslap alg`anin, o`zinin` de suwg`a mantig`a jazlag`anin su`wretleydi. Bul arqali shayir Baltabaydin` g`azdin` palapanin bag`iwi ha`m sol arqali balalardi quslardi ta`rbiyalawg`a qiziqtiriwi so`z etiledi. Al, «Murattin` uzaqshasi» qosig`inda Murat degen balanin` saqlag`an uzaqshanin` jan`ajilda elkag`a qonip balalardi tan qaldirg`ani aniq isenimli da`rejede su`wretlengen.
Misali:
Qanday jaqsi bizin` elde
Taza jildin` tamashasi
Qiziq ettti elkamizdi
Murattin` bul uzaqshasi.
Shayirdin` bunnan basqada balalardin` qiyallarin, oylap tabiwshilig`in rawajlandiriwshi «R» ha`ribi ha`m «Sara ha`m Sa`wle» qosiqlari bolip, bunda balalardin` tilin ha`rip aytiwg`a u`yretiw, olar arasindag`i dosliq siyaqli ma`seleler so`z boladi.
Shayirdin` «Na`psiqaw pishiq ha`m balalar» kitabi oqiwshilar ushin qiziqli shig`armalar menen toli bolyap bunda na`psiqaw pishiqtin` basinan o`tkenleri qiziqli etip su`wretlenedi. Usi kitapta ja`ne de «Tu`lkinin` balasi», «Qoyan», «Sho`jeler», «Oyinshiq», «Ha`kkeler», «Su`wretke tu`sken bala», «Eki kitap», «Iynelik», «Muzda» h.t.b. balalarg`a arnalg`an qosiqlar bar.kishkene mektep jasindag`i oqiwshilar ushin «Tu`lkinin` balasi», «Sabirdin` a`deti», «Etik», «A`depsiz» qosiqlari bar. Bunda balalardin` ayirim naduris ha`reketleri astlari ma`nide ha`zil ha`m siqaq etip ku`lkige alindi. Shayir shig`armalarindag`i qosiqlar da olardin` naduris ha`reketlerin a`shkaralawg`a arnalg`an. Sonliqtan da olar balalar kewlinen shiqqanday shig`armalar bolip esaplanadi.