%збекстан республикасы жо№ары

Problema (másele) – bul jańasha kóterilgen áhmiyetli turmıslıq, jámiyetlik, tariyxıy, sonday-aq jekke adam táǵdirine baylanıslı máseleler. Problema − bul hárbir dáwir ádebiyatınıń yamasa jekke shıǵarmanıń tariyxıy, sociallıq jaǵdaylardan kelip shıǵıp kóteretuǵın áhmiyetli máselesi.
Ideya – kórkem shıǵarmada avtordıń ózi súwretlep atırǵan waqıyalarǵa, adamlarǵa bolǵan kózqarasları, olarǵa bergen bahaları, basqasha aytqanda, ideya − shıǵarmada kóterilgen máselelerdiń, jaratılǵan obrazlardıń, xarakterlerdiń, súwretlengen waqıyalardıń nátiyjelerinen kelip shıǵatuǵın juwmaqlar, obrazlı oy- pikirler. Mısalı, “Maman biy ápsanası” romanında jazıwshınıń ideyası XVIII ásirdegi qaraqalpaqlardıń jámiyetlik turmısın súwretlew arqalı olardıń xalıq sıpatında qáliplesiw, milliy ózligin saqlaw, dúnya xalıqları arasında teń jasaw, onıń millet sıpatında rawajlanıw hám milliy ǵárezsizlikke erisiw máseleleri bolıp esaplanadı.
Eger de shıǵarmada jetilisken kórkem forma bolmasa (tartımlı syujet, kompoziciya, kórkem til h.t.b.), jazıwshınıń aytajaq jaqsı oy-pikirleri, ideyaları qurǵaq bayanlaw, qurǵaq maǵlıwmatnama dárejesinde qalıp qoyadı. Bul jóninde Belinskiy bılay jazadı: “Qosıq − qanday ájayıp oy-pikirlerge tolı bola bersin, dáwirdiń qanday ótkir máselelerin kótere bersin, eger de ol poeziya menen (kórkem forma menen) suwǵarılmasa, onda bul qosıqta ájayıp oy-pikirler de, ótkir máseleler de bolıwı múmkin emes, ondaǵı táwir degen nárselerdiń barlıǵı, iske aspaytuǵın jaqsı niyetlerden ǵana ibarat bolıp qaladı”. Demek, shıǵarmanıń
mazmunın beriw ushın jazıwshınıń tek ǵana tereń oy-pikir hám ideyalardıń iyesi bolıp qalıwı jetkiliksiz, jazıwshı tereń oy-pikirdi kórkemlep beretuǵın, kórkem pikirley alatuǵın, yaǵnıy kórkem obraz jarata alatuǵın talantqa iye bolıwı tiyis. Olay bolmasa jazıwshı óz pikirin tuwra aytatuǵın jurnalist, publicist yamasa ilimpazdan ayırması bolmay qaladı. Solay etip, kórkem forma shıǵarmanıń problemasın, temasın, ideyalıq mazmunın sáwlelendiriw ushın, olardı oqıwshıǵa tartımlı etip jetkeriw ushın xızmet etedi. Olay bolsa kórkem shıǵarmada tereń mazmun menen kórkem forma birligi saqlanıwı shárt, usı eki shárttiń, yaǵnıy mazmun menen formanıń teń saqlanıwı ǵana haqıyqıy kórkem shıǵarmanı dóretedi. Belinskiy forma menen mazmun tuwralı bılay jazadı: “Forma mazmunnıń kórinisi bolǵanlıqtan mazmun menen sonshelli dárejede ajıralmas baylanıslı, formanı mazmunnan ajıratıw, mazmundı joq etiw degen sóz hám kerisinshe, mazmundı formadan ajıratıw formanı joq etiw degen sóz”¹.
Kórkem formanıń quram bólekleri mınalardan ibarat: syujet, yaǵnıy súwretlenetuǵın waqıyalar, kompoziciya, yaǵnıy shıǵarmanıń qurılısın túrlendiretuǵın, quramalastıratuǵın kórkem usıl, janrlar (jazıwshınıń ideyasın beriw obrazlardıń qanday janrda súwretlegenligine de baylanıslı). Kórkem formanıń eń áhmiyetli bólegi – bul kórkem til. Kórkem ádebiyatta til waqıyalardı, oy-pikirlerdi, ideyalardı tek ǵana qurǵaq bayanlaw quralı emes, al olardı oqıwshıǵa obrazlı túrde kórkemlep jetkeriw quralı.

1. 
   Yusupov “Shógirme” qosıǵında qaraqalpaq xalqınıń uzaq ótmishine, tariyxına kóz jiberedi, onıń xalıqlıq kelbeti, táǵdiri, dúnya jámiyetshiliginde ornı tuwralı tereń oy-pikir júritedi. Bular shıǵarmanıń mazmunı bolıp esaplanadı. Biraq onda shayırdıń oy-pikiri qurǵaq bayanlanbaydı, al kórkemlep beriledi. Shayır kórkem formanıń elementi bolǵan simvolikalıq obrazdı tabıslı isletedi. Bul qosıqta shógirme qaraqalpaq xalqınıń simvollıq obrazı bolıp kórinedi. Shayırdıń baslı máqseti milliy bas kiyim shógirmeni súwretlew emes, al sol shógirme obrazı arqalı
   

¹ Белинский В.Г. Собр. соч. в 3-х томах. Том 3. Москва, ГИХЛ, 1948, стр. 38.
qaraqalpaq xalqınıń tariyxın, milliy xarakterin, onıń xalıqlıq táǵdirin beriw bolıp tabıladı.
Kúniń bar ma jazda kúye túspegen, Órde tursań ıǵıńnan jel espegen, Óttiń talay telpek dirildespeden, Tariyxlardı kórip ótken shógirme.
Qaraqalpaqlardıń ózligin, milliy ǵárezsizligin saqlaw ushın alıp barǵan gúresleri, olardıń tariyxındaǵı awır hám sınaqlı kúnler “telpek dirildespe” obrazına sheberlik penen jámlengen.