%збекстан республикасы жо№ары

Bibliografiya – eski grek tilindegi biblio – kitap hám grapho – jazaman degen sózlerden kelip shıǵıp, kitaplar haqqında maǵlıwmatlar degen mánisti bildiredi. Bibliografiyanıń tiykarǵı maqseti kórkem ádebiyat shıǵarmaların yamasa ádebiyat ilimi boyınsha shıqqan kitaplar, maqalalar hám olardıń avtorları, basılǵan ornı, jılı, qısqasha mazmunı tuwralı anıq maǵlıwmatlar beriw bolıp esaplanadı.
Qaraqalpaq ádebiyattanıw iliminde Q.Bayniyazov kórkem ádebiyat shıǵarmalarınıń, S.Axmetov qaraqalpaq ádebiyatshı alımları menen kritikleriniń hám olardıń miynetleriniń bibliografiyasın dúzip shıqtı.
Paleografiya áyyemgi grek tilindegi palaros – eski, áyyemgi hám grapho degen sózlerden kelip shıqqan. Paleografiya áyyemgi jazba esteliklerdi, olardıń jazılıw usılların, sırların, imlasın, materialların (qaǵaz, teri, tas hám t.b.), jazılǵan waqtın, ornın anıqlaytuǵın ilim. Paleografiya filologiya iliminiń bir tarawı bolıp qáliplesken, ádebiyattıń eski dáwirlerin izertlewde qollanıladı.
Ádebiyattanıw ilimi kórkem ádebiyattıń tariyxın, poetikasın, metodologiyasın úyreniw ushın filosofiya hám tariyx ilimleri menen de tıǵız baylanısadı. Sebebi, kórkem ádebiyattıń ózi, onıń bir kórinisi bolǵan milliy ádebiyat belgili bir tariyxıy sharayatlarda dóreydi, rawajlanadı. Al, ayırım filosofiyalıq ideyalar kórkem ádebiyatta kórkem obrazlar arqalı sáwleleniwi múmkin. Mısalı, ullı klassik shayırlar Omar Hayyam, Alisher Nawayı, Maqtımqulı, Ájiniyaz, Berdaqlar quda hám insan, jámiyet hám adam, ómir hám ólim sıyaqlı ózleriniń tereń filosofiyalıq ideyaların kórkem shıǵarmalarda bergen.
Kórkem ádebiyat ta kórkem ónerdiń bir túri bolıp esaplanadı hám óziniń ayrıqsha qásiyetlerine iye boladı. “Ádebiyat” ataması arab tilindegi “adab” sózinen alınǵan bolıp, sózlik mánisi boyınsha “jaqsı minez-qulq” degendi ańlatadı. Sonıń
menen birge “ádebiyat” ataması rus tilinde hám bir qatar Evropa tillerinde “literature” degen atama menen júritiledi. Ol latın tilindegi litera – hárip sózine, tura qaraqalpaq tilindegi lıq, lik suffikslerine sáykes kelip, orta ásirlerde tasqa basıw (litos-tas), kitap baspası, baspasóz degendi ańlatqan. Soń XVIII-XIX ásirlerde Evropada hám Rossiyada literatura ulıwma ádebiyat yamasa “kórkem ádebiyat” túsinigin ańlata baslaǵan, oǵan deyin kórkem ádebiyat túsinigin poeziya degen atama menen júrgizgen.
Orta ásir musılman Shıǵısı ellerinde de ilimiy, tariyxıy, didaktikalıq hám kórkem shıǵarmalardıń hámmesin jıynaqlap ádebiyat termini menen ataw dástúri kórinbeydi. Ol dáwirlerde poeziyalıq shıǵarmalardı nazm, sheyr dep ataǵan, prozalıq shıǵarmalardı nasr (dizilmegen, shashpa sóz degendi ańlatadı) dep júritken. Erte dáwirdegi qaraqalpaq kórkem sóz ónerinde poeziyalıq shıǵarmalardı jır dep ataǵan, prozalıq shıǵarmalardı qara sóz yamasa nasır dep ataǵan. Kórkem shıǵarmalardıń barlıq túrlerin, janrların ańlatatuǵın kórkem ádebiyat termini Orta Aziya xalıqlarınıń, sonıń ishinde qaraqalpaq xalqınıń ruwxıy turmısında XX ásirdiń baslarında qollanıla baslaǵan¹.
Ádebiyat degen atama keń mániske iye boladı. Ulıwma xatqa túsirilgen hám jámiyetlik mazmunǵa iye shıǵarmalardı ádebiyat degen termin menen júritedi. Ilim-izertlew tarawına tiyisli miynetlerdi ilimiy ádebiyat, huqıq, nızamǵa tiyisli miynetlerdi yuridikalıq ádebiyat, medicina tarawına tiyisli miynetlerdi medicinalıq ádebiyat dep ataydı. Kórkem sóz óneri arqalı dóregen shıǵarmalardı jıynaqlı bir termin menen kórkem ádebiyat dep júritedi. Kórkem ádebiyattı, kóbinese, qısqasha ǵana ádebiyat dep te ataydı.
Kórkem ádebiyat – jazba túrdegi kórkem sóz óneri. Sırtqı dúnyanı, jámiyetlik turmıstı, insannıń ruwxıy keshirmelerin obrazlar arqalı tanıwdıń bir túri. Haqıyqatında da, kórkem ádebiyat sóz óneri bolıp esaplanadı, jazıwshı-shayırlar kórkem sózdiń qúdireti menen súwret saladı, tek ǵana súwret salıp qoymastan,




¹ Ádebiyat hám ádebiyattanıw terminleri haqqında keńirek maǵlıwmatlardı qarańız: Бобоев T. Aдaбиѐтшунослик асослари. Tошкент, “Ўзбекистон”, 2002, 6-10-бб.
oǵan túrli estetikalıq sezimlerdi sińirip jan beredi, adam xarakterin, onıń ishki dúnyasın ashıp beredi. Ádebiyat ta jámiyetlik sananıń bir túri bolıp esaplanadı. Ol tábiyattı, turmıstı biliwge umtıladı hám olar tuwralı durıs túsiniklerdi kórkem obrazlar menen beredi. Sonıń ushın da, kórkem ádebiyattıń sociallıq, turmıslıq áhmiyeti úlken, ol adamdı tárbiyalaw xızmetin de atqaradı.
Kórkem ádebiyat XIX ásirde jasaǵan ullı rus sınshısı V.Belinskiydiń kórsetkenindey, kórkem ónerdiń (sániyattıń) basqa da túrlerinen óziniń jetekshilik qásiyeti hám qospalılıǵı menen parıq qıladı. Shınında da, sóz óneri kórkem ónerdiń basqa tarawlarına salıstırǵanda joqarı orında turadı. V.Belinskiydiń 1841-jılı jazılǵan “Poeziyanıń túrlerge bóliniwi” degen belgili maqalasında táriplewi boyınsha “Poeziya” (demek, kórkem ádebiyat) – kórkem ónerdiń eń joqarı túri. Kórkem ónerdiń basqa túrleri obraz jaratıwda paydalanatuǵın materiallardıń jaǵdayına qaray anaw ya mınaw dárejede sheklengen boladı… mısalı, skulptura (músinshilik) adam denesi formasınıń sulıwlıǵın beredi, adam kelbetin súwretlew arqalı onıń oy-pikirin, deneniń bir máwrittegi kórinisin, jaǵdayın bere aladı. Súwretshilik óneri de (jivopis) adamnıń ishki dúnyasın bere aladı, biraq ol da adam yamasa tábiyat kórinisiniń bir momentin ǵana kórsetiw menen sheklenedi. Muzıka, kóbinese, adamnıń jan terbelislerin beredi, biraq muzıkanıń bergen ideyaların seslerden ajıratıw múmkin emes, al sesler bolsa jan sezimlerdi oyatqanı menen aqıl-oyǵa anıq hesh nárse ayta almaydı. Al, poeziya (kórkem ádebiyat) adamnıń erkin tili menen jaratıladı. Poeziya – bul hawaz, bul súwret, bul anıq aytılǵan aqıl- oy. Sonlıqtan da, poeziya basqa barlıq ónerlerdiń elementlerin ózine qamtıydı”¹. Rasında da, sóz óneri basqa ónerlerdiń shıǵarmalarınıń jaratılıwında da jedel qatnasadı. Mısalı, pyesa saxnalastırılıwı ushın, eń dáslep, onıń ádebiy nusqası – dramalıq shıǵarma jarıqqa shıǵıwı kerek, kinofilm ekranlastırılıwı ushın onıń aldı menen scenariyi (ádebiy teksti) jazıladı yamasa nama (muzıka) jazılıwı ushın oǵan qosıq teksti tayar bolıwı shárt. Álbette, geyde kórkem ónerdiń basqa tarawları (muzıka, kino taǵı basqalar) ádebiy shıǵarmalardıń jazılıwına sebep bolıwı múmkin. Biraq kópshilik orınlarda kórkem sóz óneri kórkem ónerdiń ulıwma
¹ Белинский В. Г. Собр. соч. в 3-х томах. Том 3. Москва, ГИХЛ, 1948.
rawajlanıwına ayrıqsha sebepshi bolıp otıradı. Máselen, súwretshi jaqsı kórkem shıǵarmanı oqıp, onıń syujetinen yamasa ideyalıq mazmunınan ilhamlanıp ájayıp kartina dóretiwi múmkin, al kompozitor ájayıp simfoniya yamasa balet muzıkasın jazıwı múmkin. Solay etip, kórkem ádebiyat – qorshap turǵan ortalıqtı, turmıstı, jámiyetti, adamdı, onıń ishki dúnyasın, ruwxıy tolǵanısların kórkem obrazlar arqalı sáwlelendiretuǵın kórkem ónerdiń bir túri.
Kórkem ádebiyat rawajlanıwdıń uzaq tariyxıy jolların basıp ótken.
Adamzat oylawınıń, sonıń ishinde kórkem oylawınıń dáslepki basqıshı mifologiyada kórinedi. Mifologiya negizi “mif” sózinen jasalǵan atama. “Mif” grek sózi bolıp, onıń mánisi “sóz, áńgime” degendi bildiredi, ádebiyatta áyyem zamanlarda bolǵan yamasa bolmaǵan waqıyalar tuwralı jeterli dálili joq qıyalıy áńgimeler degen mazmunda qollanıladı. Júdá erte zamandaǵı adamlardıń pútkil álem, barlıqtıń, tábiyat qubılıslarınıń mánisin, payda bolıw sebeplerin túsinbegenliginiń nátiyjesinde sol qubılıslar háqqında ápsanalıq, legenda túrindegi batırlar, qudaylar tuwralı ózleriniń isenimin hám qıyalların bayan etken túsinikleri, kózqarasları miflerde berilgen. Bunday kózqaraslar, dúnyatanıwları ápsana, legenda, ańız hám áńgimeler túrinde uzaq waqıtlar adamlardıń yadında, ańında jasap kelgen. Sonıń ushın da, áyyemgi adamnıń dúnyatanıwı, kórkem oylawı tuwrıdan-tuwrı mifler menen baylanıslı. Hárqanday miftiń tiykarında konkret nárseler jatadı, biraq bul nárselerdiń atqaratuǵın funkciyası reallıqqa iye emes. Máselen, ushar at. Bul mifologiyalıq obrazda eki real predmet bar. Bular at penen qanat. Biraq bul eki real nárseniń birigip bir funkciyanı atqarıwı mifti júzege keltiredi. Qısqası, áyyemgi adamnıń álem, tábiyat qubılısları tuwralı túsinikleri, olardıń ańındaǵı fantaziyalar mifti payda etedi.
Kórkem sóz óneriniń keyingi basqıshı – xalıq awızeki ádebiyatı, yaǵnıy folklor. Jazıwdıń ele payda bolmaǵan dáwirinde kórkem shıǵarmalar awızeki dóretilgen hám atqarıwshılıq yamasa awızeki kórkem bayanlaw jolı menen tarqalǵan. Sonlıqtan, folklorlıq shıǵarmalar hár dáwirdiń talaplarına muwapıq ózgerip baradı. Usı jaǵdaylardı esapqa alıp, folklorlıq shıǵarmalardı ilimde jámáátlik (kollektivlik) dóretpeler dep ataydı.
Ádebiy shıǵarmalar jazba túrde, belgili bir adamnıń avtorlıǵında dóreydi. Olar basqa avtorlar tárepinen ózgertilmeydi. Rawajlanǵan ádebiyatta hárbir itibarlı jazıwshınıń jekke (individual) stili boladı.
Folklorlıq shıǵarmalarda obraz jasaw ápiwayı usıl menen iske asırıladı. Jazba ádebiyatta obraz jasaw biraz quramalasadı. Kórkem obrazǵa avtordıń jekke kózqarasları, jekke poziciyası sińdiriledi. Realistlik ádebiyatta, kóbinese, personajlardıń obrazları olardıń jekke xarakterleri arqalı jaratıladı. Shıǵarmalarda hárbir personajdıń basqalardı qaytalamaytuǵın jekke minez-qulqın, is-háreketlerin, ishki keshirmelerin, sóylew ózgesheligin, sırtqı portretin beriw arqalı xarakter jaratıladı. Usı xarakter personajdıń obrazın isenimli, kórkem etip kórsetedi. Xarakter jaratıw – bul jańa dáwir realistlik ádebiyatınıń jemisi.
Kórkem ádebiyattıń basqa kórkem ónerlerden baslı ayırmashılıqlarınıń biri – ol kórkem obrazdı til (sóz) arqalı jasaydı. Músinshi (skulptor) kórkem obraz jaratıwdıń materialı retinde tas, gips, mármer, bronza usaǵan materiallardı paydalanadı, súwretshi boyaw menen qıl qálemdi, kompozitor muzıka jaratıw ushın ne túrli seslerdi paydalanadı. Al, jazıwshı (shayır) obraz jaratıw ushın sózlerdi paydalanadı. Ol shıǵarmalarda waqıyanı sóz benen kórkemlep súwretleydi yamasa sóz benen ishki sezimlerdi, ruwxıy keshirmelerdi beredi. Demek, kórkem shıǵarma dóretiwdiń baslı shártleriniń biri – bul kórkem tildi tolıq meńgeriw, onı kórkem obraz jaratıw ushın sheberlik penen paydalana biliw.