%збекстан республикасы жо№ары

Kórkem punktuaciya. Kórkem ádebiyatta oy-pikirdi, ishki sezimlerdi tásirsheń hám tartımlı jetkeriwde kórkem fonetika, kórkem leksika, poetikalıq sintaksis penen birge kórkem punktuaciyanıń atqaratuǵın xızmeti óz aldına. Demek, irkilis belgileri kórkem shıǵarma tiliniń bir elementi bolıp tabıladı.
Ádebiyattanıwda kórkem shıǵarmanıń tili haqqında ilimiy-teoriyalıq pikirler rus filologları V.V.Vinogradov, L.I.Timofeev, V.E.Xalizev, V.B.Tomashevskiy

hám taǵı basqalardıń, ózbek ádebiyatshıları I.Sultan, T.Babaev, E.Xudayberdiev, H.Umurov, D.Quranov hám basqalardıń, qaraqalpaq ádebiyatshıları S.Axmetov, Q.Sultanov, K.Mámbetov, Q.Járimbetov hám taǵı basqalardıń miynetlerinde ushırasadı. Usılardıń ishinde irkilis belgileriniń kórkemlik xızmeti boyınsha itibarlı pikirler L.I.Timofeev, V.B.Tomashevskiy, H.Umurovlardıń miynetlerinde berilgen. Máselen, ózbek ilimpazı H.Umurov gápte bir ǵana útir belgisiniń qoyılıwı arqalı tekstte kórkemliktiń támiyinleniwin, al onıń qoyılmay alıp taslanıwı gáptiń intonaciyasınıń, ásirese, mánisiniń pútkilley ózgerip ketiwine ayrıqsha tásirin tiygizetuǵınlıǵın mısallar menen dálilleydi. Jáne bir ózbek izertlewshisi Q.Yolchiev óziniń internette járiyalaǵan maqalasında kóp noqat hám sızıqshanıń kórkemlik xızmetin tallawǵa ayrıqsha itibar beredi¹.
Al, ǵárezsizlik dáwirindegi qaraqalpaq ádebiyattanıwında irkilis belgileriniń kórkemlik xızmeti haqqında pikirler ilimpaz Q.Orazımbetovtıń házirgi qaraqalpaq lirikasındaǵı formalıq izlenislerge baǵıshlanǵan ilimiy miynetlerinde sáwlelengen. Atap aytqanda, ilimpaz B.Genjemuaratovtıń qosıqlarında irkilis belgileriniń, máselen, noqat belgisiniń shayırdıń ishki talabına baylanıslı dástúriy qosıq formasındaǵıday (hár qatardıń keynine) emes, al avtordıń niyetin ashıw maqsetinde prozalıq shıǵarmalardaǵıday óziniń tiyisli jerlerine qoyılǵanlıǵın jekke stillik izlenislerdiń biri sıpatında unamlı bahalaydı².
Qullası, kórkem shıǵarmada “mayda-shúyde” sıyaqlı túsiniklerge orın joq. Eń kishi bólekshe – mikroelement te shıǵarmada úlken áhmiyetke iye boladı, oǵan itibarsız bolǵan jazıwshı insanıylıqtan ayrılıwı, “xalıq oqıtıwshısı”, “sezimler tárbiyashısı” (Sh.Aytmatov) bolıwı múmkin bolmasa kerek³.
Solay etip, jazıwshı-shayırlar kórkem shıǵarmada irkilis belgilerin belgili bir maqsette (ideyanı kúsheytiw ushın), shıǵarma obrazlılıǵı ushın, kórkem teksttiń emocionallıǵın (tásirsheńligin) arttırıw ushın qollanadı.


¹ Йўлчиев Қ. Игнабарг шеър ва тиниш белгилари. // Ziyonet.uz.
² Oразымбетов Қ. Ҳәзирги қарақалпақ лирикасында кӛркемлик излениўшилик (80-жыллар). Нӛкис, “Билим”, 1992, 109-110-бб.
³ Умуров Ҳ. Адабиѐт назарияси. Тошкент, “Шарқ”, 2002, 138-бет.
Házirgi ádebiy processte talantlı shayır S.Ibragimovtıń lirikalıq shıǵarmalarında kórkemlikti támiyinlewde, avtordıń oylaǵan niyetin júzege shıǵarıwda kórkem punktuaciya ayrıqsha orındı iyeleydi. Avtordıń bizge “Dalalar” (1982), “Besinshi máwsim” (1986), “Jer menen aspannıń aralıǵında” (1990), “Tańlamalı qosıqlar” (2016) dep atalǵan poetikalıq toplamları belgili. Onıń bir ǵana «Jer menen aspannıń aralıǵında» toplamınıń ózinde 345 jerde sızıqshanıń qollanılǵanlıǵın kórsek boladı. Bul belgini shayırdıń dóretiwshiligine tán “avtorlıq punktuaciya” dep atasaq ta boladı. Sebebi, sızıqshanıń lingvistikalıq sıpatına keletuǵın bolsaq, ol tekstte qarsılaslıq mazmundaǵı, túsindirmeli mazmundaǵı, sebep mazmunındaǵı gáplerdi dúziwde qollanıladı. Jáne de ol aytajaq pikirdi tásirli hám ıqsham etip jetkerip beriw qásiyetine iye. Qaraqalpaq poeziyasında irkilis belgileri talantlı shayırlar Sh.Seyitov, S.Ibragimov, B.Genjemuratovlardıń poeziyasında jekke stillik xızmetlerde qollanılıwshı “avtorlıq punktuaciya” dárejesine erisken dep ayta alamız. Máselen, S.Ibragimov lirikasında sızıqsha belgisi avtordıń aytajaq ideyasın jetkerip beriwde eń áhmiyetli quralǵa aylanǵan:
Biraq men qarnı ash materialistpen, ertekke orın joq zamanǵa dárek – bilemen, xameleon degen kesirtke tirishilik ushın ekenin hálek.
Bul shuwmaqta avtordıń dáslepki eki qatarda bildirilgen pikirlerine sońǵı eki qatardaǵı pikirleri sebep sıpatında keltirilgen. Shayır bizdi qorshaǵan jámiyettegi ayırım unamsız qubılıslardı sızıqsha belgisi arqalı ashıp beredi. Ol haqqında oqıwshılarda pikir oyatadı.
Awzınan
qan kóbik burqırap qara nar
iyesiz, ámengersiz qańǵırıp baratır.
Qara nar jer dizerlep qulaǵan máhál ıńırandı bul dúnya –
jańǵırıp baratır
jańǵırıp baratır… Usı jańǵırıqta – biygúna lashlar.
Usı jańǵırıqta – dúnyanıń dárti.
Usı jańǵırıqtıń ózi de ja-ar-tı!..
(B.Genjemuratov).
Qosıqta irkilis belgilerine ayrıqsha kórkemlik wazıypa júklengen. Máselen, bul shıǵarmada kóp noqat, úndewli kóp noqat hám uzın sızıqshalar jiyi qollanılǵan hám shayırdıń emocional oy-pikirlerin beriwde kórkemlik xızmet atqarǵan. Ásirese, bul shıǵarmadaǵı «Usı jańǵırıqtıń ózi de ja-ar-tı!..» degen gáptiń astarın (podtekstin) túsiniw ushın úndewdiń kóp noqat belgisi menen qosarlanıp qollanılıwı hám “jartı” sóziniń seslik ózgeriske (“ ja-ar-tı”) ushırawı ayrıqsha kórkemlik funkciya atqarıp tur. Sonday-aq shayır qosıqta sızıqshalarǵa da ayrıqsha kompoziciyalıq wazıypa júkleydi. Sebebi, sızıqshanıń lingvistikalıq xızmetine keletuǵın bolsaq, ol qarsılaslıq mazmundaǵı, túsindirmeli mazmundaǵı, sebep mazmunındaǵı gáplerdi dúziwde qollanıladı. Jáne de ol aytajaq pikirdi ıqsham hám tásirsheń jetkerip beriwdiń bir usılı. B.Genjemuratovtıń joqarıdaǵı qosıǵında bolsa, sızıqsha belgisi túsindiriwshilik xızmette qollanılǵan hám avtordıń negizgi aytajaq ideyasın tereńlestiriwge xızmet etken.
Sh.Seyitov prozalıq shıǵarmalarında da irkilis belgilerine ayrıqsha wazıypa júkleydi. Máselen, onıń «Isine tirkelip tigilsin!...» (1986) povestinde nahaqtan qamalǵan miliciya xızmetkeri Ábilqasım Maxmudovtıń haqıyqatlıqtı qayta tiklew ushın tiyisli orınlarǵa jazǵan shaǵım arzasına «Isine tirkelip tigilsin!...» degen birgelkili, húkimli juwaplardıń kele beriwi tubalawshılıq dáwirindegi administrativlik-buyrıqpazlıq sistemanıń bir kórinisi bolıp tabıladı. Shıǵarmada usı ideyanı beriw ushın avtor úndew hám kóp noqat belgilerin orınlı paydalanadı. Ásirese, irkilis belgilerinen ónimli hám orınlı paydalanıw jaǵdayı jazıwshınıń
dóretiwshilik stiline aylanıp barǵanlıǵın onıń sońǵı romanlarınan da kóriwge boladı.
Ulıwma, házirgi qaraqalpaq ádebiyatında, ásirese, poeziyada irkilis belgilerinen kórkemlik xızmette paydalanıw talantlı shayırlar Sh.Seyitov, S.Ibragimov, B.Genjemuratovlardıń lirikasına tán stillik ózgesheliklerdiń biri bolıp, bul formalıq ayrıqshalıqlar usı kórkem sóz sheberleriniń poetikalıq pikirlew ózgesheliginen hám olardıń ishki dóretiwshilik talabınan tuwılǵan kórkemlik izlenisler bolıp tabıladı.