%збекстан республикасы жо№ары

Qosıq bántleri haqqında túsinik

Qosıq qatarlarınıń belgili bir juwmaqlanǵan, tamamlanǵan oy-pikirdi yamasa sezimlerdi beretuǵın toparına bánt delinedi yamasa strofa dep ataladı. Bántlerdiń
ózine tiyisli qurılısı bar. Bántler eki qatardan yamasa 4, 5, 6, 8 qatardan ibarat bolıwı múmkin. Eski túrkiy jırlarda belgili baslı bánt formaları bolmaǵan. Jırlar shubırtpa qatarlar menen berilgen. Tek XIX ásirdegi qaraqalpaq poeziyasında bánttiń formaların kóremiz. Ulıwma, Shıǵıs poeziyasında, sonıń ishinde túrkiy poeziyada bántler tómendegi qatar ólshemlerinen ibarat:
Ekilikler, yaǵnıy eki qatardan turatuǵın qosıq bántleri. Eski kitabıy poeziyada ǵázzel janrı eki qatarlı bántler menen, yaǵnıy báyitler menen jazıladı. Uyqas tártibi AA, BA, VA, h.t.b. Shıǵıs poeziyasınıń másnewiy túri de eki qatarlı bántler menen jazıladı. Uyqas túri aa, bb, vv. Ǵázzellerdegi eki qatarlı bántlerdi báyitler dep júritedi.
Rubayılar tórt qatardan turadı. Biraq usı tórt qatar bánttiń ózi ǵárezsiz óz betinshe shıǵarma bolıp esaplanadı. Sonday-aq murabbalar da tórt qatarlı qosıqlar menen jazıladı.
XIX ásirdegi qaraqalpaq poeziyası burınǵı jır úlgisinen ózgerip, kóbinese, tórt qatarlı bántlerden ibarat qosıq qurılısına ótedi. Biraq olardı murabbalar dep shártli túrde aytıw múmkin, sebebi, murabba 4 qatarlı bántler bolıwı menen, kóbinese, aruz ólsheminde jazıladı. XIX ásir qaraqalpaq poeziyasında, sonday-aq bes qatarlı bántlerden ibarat qosıq formaları payda boldı. Bunı xalıq tilinde muxalles dep ataydı, ol ádebiyattanıwda muxammesler dep ataladı. Muxammesler Ájiniyaz poeziyasında ushırasadı. Shıǵıs poeziyasında altılıqlar, segizlikler, hátteki, onlıqlar ushırasadı. XX ásir qaraqalpaq poeziyasında bántlerdiń Evropa poeziyasınan ózlestirilgen túrleri ushırasadı. Mısalı, sekstinalar altı qatarlı, oktavalar segiz qatarlı bántlerden ibarat, sonetler on tórt qatarlı bántlerden ibarat qosıqlar.
Uyqaslar. Uyqaslar qosıqtı seslik jaqtan bezegende úlken áhmiyetke iye. Xalıqaralıq terminologiya menen rifma dep ataladı. Áyyemgi grek tilinde úylesimli, uyqaslı degen mánisti ańlatadı. Ózbek ádebiyatında uyqas qofiya dep ataladı.
Uyqas qosıq bántin (strofasın) shólkemlestiriwde rol oynaydı, ol, kóbinese, qosıq qatarlarınıń sońında uqsas, geyde birdey seslik qaytalawlar arqalı qollanıladı.
Kimseler hádden zor boldı,
Birazlar shınnan xor boldı, Lashınǵa qurǵan tor boldı, Tordı hesh kim buzǵan emes.
Mısalda qatarlardıń sońǵı sózleri seslik jaqtan uyqasıp keledi. Uyqas qosıqtıń ırǵaǵın kúsheytedi, intonaciyalıq qásiyetin kóteredi, emocionallıq tásirsheńligin arttıradı, oqıwdı jeńilletedi, jaǵımlı etedi. Klassikalıq poeziyada uyqasqa ayrıqsha itibar berilgen, al sońǵı dáwir poeziyasında uyqaslardıń túrleri ózgerip, bayıp ketti. Uyqaslar birneshe túrlerge bólinedi. Olardı shártli túrde tómendegishe jiklewge boladı. Jup uyqaslar – bunda eki qatardıń aqırı uyqasıp keledi.
Bir xosh sezim kiyatırǵanda baslanıp, -A Bir-birewdi súye almappız jasqanıp. -A Biz bilmeppiz ol muhabbat ekenin, -B Táǵdir bizdi ayra salıp keterin. -B
Jup uyqaslar AA, BB, VV formasında ushırasadı.