Ózbekstan respublikasi joqari hám orta arnawli bilimlendiriw ministrligi qaraqalpaq mámleketlik universiteti dizimge alındı: «Tastıyıqlayman»

Babash Ismailovtıń qulpıtasında
ǵı jazıw 
Mineziń bar edi jipekten mayda,
Endi bizge sendey janajan qayda 
Adamshılıq degen ullı sarayda
Qalıs xızmet etip turdıń da kettiń. 
Professor Dosjan Nasırovtıń qulpıtasında
ǵı jazıw. 
Ana tildiń arın arlap óttiń sen,
Dańqlı alımlıq dárejege jettiń sen.
Adam ediń arıslanday azamat,
Yal
ǵanshını erte taslap kettiń sen. 
Birinshi, ekinshi epitafiyalar shayir tárepinen bórttirip kórsetilgen. Bunday epitafiyalarda 
súwretlenip atır
ǵan ob’ekt kórkem obraz dárejesine kóterile aladı. Máselen, zıqna hám 
ǵıybatkesh obrazları usı tórt qatarda-aq tolıq túrinde biynelengen. Keyingi epitafiyalarda 
xalqımız
ǵa keńnen belgili, kóp xızmetler etken insanlarǵa húrmettiń úlgisin kóriwimizge boladı. 
Aytıwımız kerek, bul epitafiyalarda da sol insanlardıń obrazları belgili dárejede jasal
ǵan. 
Demek, epitafiyalar da lirikanıń bir forması sıpatında ásirler dawamında rawajlanıp kiyatır
ǵanı 
tosınnan emes. 
Lirikalıq dúrkinler lirikanıń ayrıqsha forması sıpatında belgili. Ilimiy teoriyalıq 
ádebiyatlarda lirikalıq sub’ekt, lirikalıq men, lirikalıq qaharman túsinikleri bar. Lirikalıq 
shı
ǵarmadaǵı oy-keshirmeler, tolǵanıslardıń iyesi – bul lirikalıq sub’ekt, sonlıqtan da lirikalıq 
sub’ekt ulıwmalıq xarakterge iye boladı. Lirikalıq sub’ekt tipologiyalıq jaqtan –bayanlawshı, 
lirikalıq «men», lirikalıq «bizler», lirikalıq qaharman, ózge qaharman sıyaqlı túrlerge bólinedi.
Dúrkindegi lirikalıq qaharmannıń tiplerin dúrkinge birikken jeke qosıqlardıń janrlıq, tematikalıq, 
problematikalıq ózgesheliklerine qaray ajıratıp anıqlaw
ǵa boladı. 
I.Yusupovtıń dóretiwshiliginde sapar nátiyjesinde tuwıl
ǵan qosıqları bar. Shayir tárepinen 
dúrkin ataması qollanılma
ǵanı menen olardı bir jerge jámlep bergen hám olar bir pútin 
shı
ǵarmaǵa aylanǵan. «Men súyemen qırǵızdıń Ala tawın», «Narın», «Alarsha» qosıqları 
shayirdıń qır
ǵız eline bolǵan saparınan tuwılǵan dóretpeler. Bul qosıqlardı dúrkin dep 
esaplawımızdın sebebi úsh qosıq ta avtordıń bir saparınan, bir waqıtta dóretilgen shı
ǵarmalar. 
Mazmunlıq jaqınlıq, tematikalıq birlik birin-biri tolıqtırıp turatu
ǵın ideyalar bul qosıqlardı bir 
dúrkinge jámlestiredi. Olarda qır
ǵız xalqınıń tariyxı, búgini, úrp-ádeti, tábiyatı, mádeniyatı sóz 
etiledi. «Men súyemen qır
ǵızdıń Ala tawın» qosıǵında xalıqtıń ótmishi, búgini sóz etilse, 
«Narın» shı
ǵarmasında kewli keń miynetkesh qırǵız xalqı, úrp-ádeti, qız-jigitleri shayirdı 
yoshlandıradı, al «Alarsha» qosı
ǵında qırǵızdıń bir taw dáryası haqqında ápsananı keltiredi. 
Demek hár qaysısı óz aldına dóretpe bol
ǵanı menen, olar bir ideyanı beredi, bir pútinlikti 
quraydı. 
Tar keshiwde qarsı alıp talay jawdı, 
Xalıq tawdan, taw xalıqtan pana tawdı, 
Qır
ǵızdı táǵdir taslap ketkende de, 
Qır
ǵız taslap ketpegen Ala tawdı. 

---

22 
Nesip aydap Narın
ǵa kelip qaldım, 
Kewlińdi, tuwısqanım, bilip qaldım, 
Basıńnan aq qalpaqtı al
ǵan waqta, 
Júzińnen qaraqalpaqtı kórip qaldım.
1
Eger de qosıqlar óz aldına toplamnıń hár jerinde turıp, yamasa jeke túrinde dóretilgende 
bunshelli tásirli bolmas edi. Demek, shayir Qır
ǵız eline sapar etip, alǵan tásirlerin qosıqlarına 
sıydırıw arqalı oqıwshı
ǵa sol el haqqında keńirek túsinik beredi, kóbirek tásirlendiredi. Shayirdıń 
qır
ǵız eli tuwralı dóretilgen basqa da qosıqları bar, biraq olardıń hámmesin sapar dúrkini dey 
almaymız. Sebebi sapar dúrkinine kirgen qosıqlarınıń mazmunı bir-birine jaqın, biri ekinshisin 
tolıqtırıp turıwı tiyis. 
I.Yusupovtıń «Sáwbet» atamasında
ǵı qosıǵı da Frunzede (házirgi Bishkek) jazılǵan. Biraq 
bul qosıq joqarıda
ǵı qosıqlar menen bir dúrkinge birlese almaydı. Birinshiden, olar bir waqıtta 
jazılma
ǵan, ekinshiden, mazmunı túrlishe. Eger dáslepki úsh qosıqta Qırǵız elinen tásirlenip, sol 
el haqqında jıllı sezimler, ma
ǵlıwmatlar berse, al «Sáwbet» qosıǵında bunı maqset etpeydi. 
Qosıqta filosofiya basımıraq, eki shayirdıń (ya
ǵnıy qosıq qırǵız shayirı Súyinbay Eralievqa 
arnal
ǵan.) sáwbeti, dártleri, lirikalıq qaharmannıń oy-tolǵanısları bar. 
Seniń tawlarıńda, 
Meniń dalamda 
Sen hám biz shayirdıń sońı emespiz, 
Zor shayirlar keler áyne zamanda 
Shayirdıń «Da
ǵıstan tawlarında», «Taw jolında», «Saqlań Gamzatovtı» qosıqlarında ishki 
birlik, izbe-izlilik, pikirdiń jal
ǵaslılıǵı anıq kórinedi. Dáslepki qosıǵı avar xalqınıń súyikli 
shayirı, dúnya xalıqlarına belgili Rasul 
Ǵamzatovtıń ómirlik joldası Patimatqa arnalıp jazılǵan. 
Qosıqta avar xalqınıń miymandoslı
ǵı, taw tábiyatı, ádebiyatı, mádeniyatı haqqında filosofiyalıq 
pikir jámlengen. Da
ǵıstan xalqınıń ózine tán milliy ózgesheligi, mentaliteti shayirdı 
tásirlendiredi. Álbette, sapar lirikalarında sol el haqqında tolı
ǵıraq jazıw ushın shayir olardı 
úyrenedi, izlenedi. 
Watanı shabandoz hám sulıwlardıń, 
Saz shertseń, «Lezginka» shı
ǵar atılıp, 
Kubachı bezegen múyiz jamlardıń, 
Sharabı más qılar ishpey atırıp.
2
Taw jolı, onda
ǵı ómir, tábiyatı, insanları shayirǵa ilham baǵıshlaydı, olardan filosofiyalıq 
pikir tuwıladı. Shininda da, taw shıńına shı
ǵıw batırlıq, mártlik, qızıǵarlı, sonıń menen birge 
mashaqat, azap, qáwipli. Insannıń ómir jolı da tap usınday. «Da
ǵıstan tawlarında» qosıǵı 
kompozitsiyalıq qurılısı ja
ǵınan da ózgeshe. Qosıq 2 bántten turatuǵın birneshe bólimnen ibarat. 
Hár bólimde taw elinen al
ǵan tásirleri hám onnan shıǵarılǵan filosofiyalıq juwmaq bar. 
Biyik taw
ǵa minseń, kewliń de biyik, 
Tómende qal
ǵanday barlıq táshwishler, 
Boy jazılıp, tóbeń bultlar
ǵa tiyip, 
Dım mayda tuyılar jerdegi isler. 
Jerdegi isti maydasınba sen biraq, 
Taw
ǵa mingen menen is pitpes tek te, 
Ǵamzatovlar tawdan jerge túsip-aq, 
Kóterilgen planetarlıq biyikke… (125-bet) 
Kishkene 
ǵana avar milletiniń atın dúnyaǵa jayǵan Rasul Ǵamzatov haqqındaǵı pikir 
shayirdıń «Taw jolında» qosı
ǵında jáne de dawam etedi. Al «Saqlań Ǵamzatovtı» qosıǵı 
dúrkinniń bánt basarı bolıp tur. 
1
Юсупов И. Таңламалы шығармалары: II том. – Нөкис: Қарақалпақстан, 1979. – Б. 76.
2
Юсупов И. Аласатлы дүнья бул. – Нөкис: Қарақалпақстан, 1987. – Б. 92. 

---

23 
Saqlań 
Ǵamzatovtı, 
Kim aytqan ózi 
Shayir xalqı bizde kóp dep o
ǵada. 
Qosıq qarday qaplasa da jer júzin, 
Bunday shayir kele bermes dúnya
ǵa (130-bet) 
I.Yusupovtıń sapar lirikalıq dúrkinleri kórkemliligi joqarı, ideyalıq-tematikalıq jaqtan 
birikken shı
ǵarmalar. Olarda shayirǵa tán bolǵan sezgirlik, izleniwshilik tán. Sol eldiń eń 
xarakterli belgilerin tawıp súwretley aladı. Hátteki, qosıqqa mas túsetu
ǵın leksikalıq birliklerin 
de qollanadı. Sonlıqtan da shayirdıń bunday shı
ǵarmaları hám kórkem hám oqıwshı sol el 
haqqında kóbirek ma
ǵlıwmat alatuǵın qosıq bolıp shıǵadı. 
Sonet qatań formalıq dúzilisti talap etetu
ǵın janr. Sonetler dúrkininiń dóreliwi bul 
qaraqalpaq ádebiyatınıń jemisi boldı. I.Yusupovtıń «Kewlimdegi keń dúnya» toplamına kirgen 
«Sorsha» sonetler dúrkini 13 sonetten ibarat. Dúrkinge ulıwmalastırıp «Sorsha» dep atama 
qoyıl
ǵan, al dúrkindegi hár bir sonet arab sifri menen nomerlengen. Demek, bul arqalı shayir bul 
dúrkinniń pútin bir shı
ǵarma ekenin kórsetip bergen. 
Dúrkindegi hár bir qosıq pútinniń bir bólegi bolıwı menen birge olar óz aldına 
ǵárezsiz 
dóretpe. Dúrkinniń birinshi soneti dúrkinniń ulıwma mánisin ańlatatu
ǵın oy-pikir menen 
baslanadı. 
Barlıq hám joqlıqtıń shegarası bul, 
Usı jerge kelip izler jo
ǵalar, 
«Mensiz dúnya joq» dep, asqın
ǵan kewil, 
Bunda sabasına qayta quyılar. 
Bunda kúlki tınar 
ǵumsha láblerden, 
Kózge jas juwırar, aqıl albırar, 
Dostıń sensiz úyge qaytar bul jerden, 
Ya ol sen qaytqanda ere almay qalar. 
Ólimnen hesh júyrik qashıp qutılmas 
Esaptan jańılmas, ol hesh utılmas 
Biraq ol qast etip qılsa da hámir, 
Tek te bir kúsh onıń aytqanın qılmas, 
Saw bolsın gúressheń sharshamas ómir! 
Bir shıbı
ǵı sınsa, mıń bolar sarras. 
Shayir birinshi bántte insannıń ómir jolınıń aqırı juwmaqlanatu
ǵın orın haqqında pikirin 
bildirip, ekinshi bántte usı pikirdi jáne de kúsheytip dawam etedi, úshinshi bántte ólim eń kúshli 
qúdiretli nárse ekenligin aytıp dáslepki pikirdi jal
ǵastıradı. Biraq eń sońǵı sheshiwshi bántte 
«ólim» túsinigine qarsı «ómir» sózine kórkemlik tús berip sheshim qabıl etedi. Tuwılıw, ónip-
ósiw, jasaw – bul ómir dialektikası. Sonettegi tórtlikler abab, abab, al úshlikler vvb, vbv bolıp 
uyqasqan. 
Shayir dúrkinniń ekinshi hám úshinshi sonetinde «hár bir insannıń ómirdegi tutqan ornı 
qanday edi?» degen sorawlar dógereginde pikir júrgizedi. Birinshi bántte «Seni soń
ǵı jolǵa 
uzatqan adam, Kózine almasa bir qátire jas», ekinshi bántinde usı pikirdi jáne de rawajlandırıp 
«Ólimiń dárt salmasa hesh bir kewilge, joqlamasa seniń ornıńdı ómir», úshinshi bántte «Ismiń 
tirilmese mısalı bir gúl, Jaqsıń ilinbese tilge sol gezde» dep pikir háwijge minedi hám soń
ǵı 
tórtinshi bántte mınaday sheshimge keledi. «Demek súrmegeniń jartıwlı ómir». 
Demek shayir dáslepki úsh bántte pikirdi dawam etip kelip, sheshimdi eń soń
ǵı, yaǵnıy 
sonettiń qulpı bol
ǵan tórtinshi bántte beredi. Shayir uyqas tańlawda onıń mazmunǵa qatnasına 
itibar beredi. Bul sonettiń uyqası dáslepki sonetten parq kıladı, abba, abba, vvb, vbv. Tórtinshi 
sonette shayir baxıt túsinigi adamnıń uzaq ómir kóriwi menen ólshenbeytu
ǵının, al kerisinshe, 
mazmunlı ómir súrip qatar-qurbıń menen teń qartayıp, teń ketiwinde dep túsinedi. 

---

24 
Shayir ayırım adamlardıń dańqparazlı
ǵı sebebinen qoyımshılıqta hádden zıyat biyik, 
sawlatlı maqbaralardıń salınıwına qarsı óz pikirin dúrkindegi besinshi sonette xalıqlıq Yumor 
menen beredi. Qaraqalpaq xalıq satirası hám Yumorınıń baslı personajı Ómirbektiń piyri ózine 
tiri gezinde salın
ǵan maqbaraǵa qarap: «Biziń jay pákize imarat bolıptı, endi ne kemis? dep 
onnan sora
ǵanda: «Endi kemisi tek ózińiz piyrim…» degen qatarlar arqalı júdá ıqsham bere 
al
ǵan. Mine, usınday dábdebepazlıqtı sınǵa alıw dúrkinniń 10-sonetinde de jaqsı berilgen. 
Shininda da, ólige húrmet onıń basına salın
ǵan sawlatlı gúmbez benen belgilenbeydi, al 
kerisinshe, insanlar tiri waqtında bir-birine húrmet kórsetiwi tiyis. Al dúrkinniń altınshı soneti 
teren ómir filosofiyasına qurıl
ǵan. Túsiniklirek bolıw ushın tekstti tolıq keltiremiz. 
Qulpı tasqa jaz
ǵan: Bul jatqan marhum 
Qırıq kún ómir súrgen. Sudya bol
ǵan … 
«Qáte okıp tur
ǵan shıǵarman bálkim?» 
Dep Áfendi sorar jolawshılardan 
«Qáte emes, bizde bar sonday dástúr: 
Ólerde hámmesin eske alarsań 
Ómirińdegi shadlı demlerdi bir-bir 
Ózińshe esaplap, shotqa salarsań. 
Ómirińe esaplar tek sol kúnlerdi…» 
Ayttı Áfendi: «Bul danalıq netken» dep 
Ná
ǵaybıl elińizde ólsem men endi, 
Sizden iltimasım, ayıp etpeń tek: 
Qábirime jazıń «Bay
ǵus Áfendi 
Dúnya
ǵa kelmey-aq ólip ketken» dep. 
Sonettiń kompozitsiyalıq dúzilisi, dialoglardıń beriliwi, hár bir sóylewshiniń sóziniń 
dawamı kelesi bántke kóshıriliwi qosıqqa poetikalıq kórkemlik júklegen. Birinshi bántte 
aytılajaq pikirge kirisiw jasaladı, ekinshi bántte dáslepki pikirge qosımsha túsinikler berilip, 
úshinshi bántte pikir rawajlanıw kulminatsiyasına jetedi. Tórtinshi bántte oy-pikir óz sheshimin 
tabadı. Filosofiyalıq pikir juwma
ǵı mınalardan ibarat, yaǵnıy hár bir adamnıń bul dúnyaǵa kelip 
ketkendegi ornı onıń eń jaqsı isleri, shadlı kúnleri, basqalar
ǵa qılǵan jaqsılıǵı menen ólshenedi. 
Dúrkindegi «Shınar, sen qalaysha bir jerde turıp, 
Úsh júz jıl jasaysań? Úyretshi ma
ǵan!» 
-dep baslanatu
ǵın sonetindegi pikirler tereń didaktikalıq mazmunǵa iye. Insannıń uzaq 
ómir súriwi ózine baylanıslı boladı eken. Ol ushın hár bir insan qálbinde jaqsılıq bolsa, dúnyadan 
tek gózzallıq izlese, páziyletli, adamgershilikli, bir-birewge múriwbetli bolsa, adam da uzaq 
jasawı múmkin, degen sheshimge keledi. Bunı Shınar obrazı arqalı sheber kórsete al
ǵan. Biraq 
insan jaratıl
ǵannan beri doslıq hám dushpanlıq túsinikleri bar. Bul ideyanı shayir kelesi 
to
ǵızınshı sonetinde sáwlelendirgen. Demek dúrkindegi sonetler bir-biri menen tıǵız baylanıslı, 
birindegi ideya ekinshisinde dawam etedi. Dúnyada kóp xalıqlar bar, bir anadan tuwıl
ǵanday 
doslıqta jasaydı, al bir topar adamlar bar keń jáhánge sıymay arazlasadı. Shayir bul qosı
ǵında 
paraxatshılıq, doslıq sıyaqlı ideyalardı ulı
ǵlaw kerekligin bildiredi. 
Dúrkinniń on birinshi hám on ekinshi sonetleri bir-biri menen tı
ǵız baylanıslı. Bunda jaqsı 
adam menen jaman adamnıń dúnyadan ótiwi, onnan adamlardıń hár qıylı tásirleniwi haqqında 
pikir júrgizedi. Eń soń
ǵı soneti dúrkinniń bánt basarı sıpatında juwmaqlawshı pikirdi beredi. 
Lirikalıq qaharman óziniń eń soń
ǵı saparǵa uzatılıp baratırǵandaǵı halattı beredi: 
Men, sóytip, ólippen, «Aqıyrı qayır 
YAqshı adam edi» dep jurt aparar. 
Solay etip, dúrkinniń birinshi soneti «Barlıq hám joqlıqtıń shegarası bul» dep baslanıp, 
soń
ǵı sonetlerinde insannıń barlıqtaǵı ómiri, islegen isleri, jaqsılıǵı, jamanlıǵı aytılıp, eń sońǵı 
barar jerine shekemgi basıp ótken jolı haqqında
ǵı oy-pikirlerin bildiredi. «Sonet ǵázzel sıyaqlı 

---

25 
qatań bánt hám uyqas sistemasına iye. Degen menen bunday katań kórkem forma ishki oy 
keshırmelerdi, tereń filosofiyalık pikirlerdi beriwdi toskınlıq ete almaydı.»
1
I.Yusupov dóretiwshiligine názer taslap, biz sonı sezdik, shayirdıń soń
ǵı toplamlarında 
qosıqlardı dúrkinlestirip beriw tendensiyası seziledi. Joqarıda
ǵı sonetler dúrkinine kirgen ayırım 
sonetleri shayirdıń basqa da toplamlarına kirgizilgen. Máselen, 1977-jılı baspadan shiqqan 
«Yosh» toplamında «Sonetler» dúrkini astında 6 soneti járiyalan
ǵan bolsa, al 1979-jılı shiqqan 
shayirdıń tańlamalı shı
ǵarmalarınıń 2-tomına «Sorsha» degen atama menen segiz soneti 
kirgizilgen. Bulardıń 6 soneti birdey bolıp, keyingi toplam
ǵa eki sonet jańadan kirgizilgen. Al 
«Kewildegi keń dúnya» toplamında
ǵı «Sorsha sonetleri»ne burınǵı járiyalanǵan sonetleri menen 
qosa jańadan 3 soneti qosılıp, hámmesi bir dúrkinge jámlengen. Sonday-aq «Shınar, sen qalaysha 
bir jerde turıp» dep baslanatu
ǵın qosıǵı shayirdıń ayırım toplamlarında jeke túrinde de berilgen
2
.
Degen menen tereń filosofiyalıq mazmun
ǵa iye bul sonettiń mazmunı dúrkin ishinde jáne de 
tolı
ǵıraq ashıladı. Dúrkindegi basqa qosıqlardıń mazmunın tolıqtıradı, olar menen tematikalıq, 
kórkem formalıq baylanısqa túsedi.
Demek, shayir qaraqalpaq poeziyasın jańa formalar menen bayıtıwda ayrıqsha kózge tústi. 
Shi
ǵis hám Batıs poeziyasına tán formalardı qaraqalpaq ádebiyatına alıp keliw – bul forma 
salasında mázi eksperimentler ótkeriw emes, al dúnya poeziyasınıń eń sulıw lirikalıq formaların 
qaraqalpaq oqıwshılarına saw
ǵa etiw de esaplanadı. Kórkem forma – bul mazmundı sulıw, 
estetikalıq tásirsheń etip jetkeriw usılı. Sonıń ushında dúnya ádebiyatında milliy ádebiyatqa jańa 
kórkem formalardı alıp kirgen dóretiwshilerdi «novator dóretiwshiler» dep ataydı. Usı 
kózqarastan alıp qara
ǵanda da I.Yusupov qaraqalpaq ádebiyatınıń novator shayirı. 
Sorawlar hám tapsırmalar: 
1. Lirikalıq kórkem formalar haqqında túsinik beriń. 
2. 
Ǵázzeldiń janrlıq ózgesheligi qanday? I.Yusupov ǵázzellerine talqı jasań. 
3. I.Yusupovtıń muxammes janrında jazıl
ǵan hám basqa da bes qatarlı qosıqlarına talqı 
jasań, olardıń ayırmashılı
ǵın aytıp beriń. 
4. Tórtlikler haqqında túsinik beriń. I.Yusupovtıń tórtlikleriniń kórkemlik ózinshelikleri 
qanday? 
5. Sonetlerdiń janrlıq ózinshelikleri qanday? Olardıń qanday túrlerin bilesiz? 
6. I.Yusupovtıń sonetlerine talqı jasań. 
7. I.Yusupovtıń oktavalarına kórkem talqı jasań. Oktavalardıń basqa 8 qatarlı 
qosıqlardan ayırmashılıqların aytıp beriń. 
8. I.Yusupovtıń elegiya, epitafiya, epigrammalarına kórkem talqı jasań. 
9. Lirikalıq dúrkinlerdiń janrlıq ózgeshelikleri haqqında aytıp beriń. Onıń jeke lirikalıq 
shı
ǵarmalardan ózinsheligi nede? 
10. I.Yusupovtıń lirikalıq dúrkinlerine talqı jasań.