Ózbekstan respublikasi joqari hám orta arnawli bilimlendiriw ministrligi qaraqalpaq mámleketlik universiteti dizimge alındı: «Tastıyıqlayman»
Download 1.59 Mb. Pdf ko'rish
|
Ibrayimtanıw (lekciya) @kitapxana 2021
- Bu sahifa navigatsiya:
- 4-tema. I.Yusupovtıń epikalıq, liro-epikalıq shı ǵarmalarınıń kórkemlik, janrlıq ózgesheligi
|
1 Каримов Н. Шеърий шакллар ва услубий йуналишлар // Ўзбек адабиётида жанрлар типологияси ва услублар ранг-баранглиги. – Тошкент: Фан, 1983. – Б.123 2 Юсупов И. Аласатлы дүнья бул. – Нөкис: Қарақалпақстан, 1987. – Б. 74. 26 4-tema. I.Yusupovtıń epikalıq, liro-epikalıq shı ǵarmalarınıń kórkemlik, janrlıq ózgesheligi Jobası: 1. I.Yusupovtıń poemalarınıń janrlıq ózinshelikleri 2. Shayirdıń dáslepki poemalarınan baslap xronologiyalıq tártipte janrlıq ózinsheliklerin anıqlaw 3. Shayir poemalarına kórkem talqı I.Yusupovtıń poemaların formalıq jaqtan epikalıq, liro-epikalıq, liro-dramalıq, romantikalıq, tariyxıy, erteklik, miflik-allegoriyalıq poemaları dep bir neshe túrge bólip qaraw ǵa boladı. Mısalı, onıń «Joldas mu ǵallim», «Akatsiya gúllegen jerde», «Shetkeridegi xata», «Watan topıra ǵı» poemaları epikalıq poemalar, «Aktrisanıń ıǵbalı» poeması liro-dramalıq, «Dala ármanları» poeması liro-romantikalıq, «Tumaris», «Qaraqalpaq haqqında sóz» poemaları tariyxıy, «Gilemshi hayal haqqında haqıyqatlıq», «Búlbil uyası», «Mámelek oy» poemaları liro- epikalıq, «Eski fontan ertegi», «Máńgi bulaq», «Poseydonnıń ǵázebi» poemaları miflik- allegoriyalıq sıpatları menen ajıralıp turadı. Shayir poemalarına xronologiyalıq jaqtan alıp qaraytu ǵın bolsaq, onıń «Joldas muǵallim» (1949) poeması epikalıq poeziyada ǵı tuńǵısh tabıslı qádemi bolıp tabıladı. Poemada XX ásirdiń 20-30-jıllarında ǵı qaraqalpaq awıllarında alıp barılıp atırǵan aǵartıwshılıq, bilimlendiriw hám tárbiya islerindegi jańa dáwir, jańa jámiyet mu ǵalliminiń ustazlıq iskerliklerin kórsetiw baslı ba ǵdar esaplanadı. Poemada bul ideya jańa zaman muǵallimi Oraz obrazı arqalı ashıp beriledi. Bas qaharman Orazdıń xalıqtı bilimlendiriw ushın alıp bar ǵan gúresleri epikalıq jobada keń túrde sóz etiledi. Poema turmıs haqıyqatlı ǵın súwretlew usılınıń jetilisiwi, realistlik sıpatınıń tereńlesiwi ja ǵınan 50-jıllarda dóregen qaraqalpaq poemalarına qaraǵanda bir qansha jetiskenlikleri menen kózge taslanadı. Avtor poema syujetine tiykar bol ǵan waqıyalardı súwretlewde haqıyqıy turmısqa bir qansha jaqınlasadı hám usı mazmun ǵa say forma da tabadı. Q.Mámbetovtıń kórsetiwinshe, bul poemada súwretlewdiń «realizm usılı menen birge romantizmniń de ayırım elementleri kózge túsedi. Biraq, realizm jetekshi metod sıpatında poemanıń formasın hám mazmunın qáliplestiredi» 32q . Shayirdıń 1952-jılı jazıl ǵan «Akatsiya gúllegen jerde» poeması óziniń zamanagóylik sıpatınıń basımlı ǵı, jıllı lirizm, qaharman obrazın jasawdaǵı konkretliligi menen ózgeshelenip turadı. Poema ekinshi jer júzlik urıstan keyin «qıyra ǵan xalıq xojalıǵın qayta tiklew» degen atama menen tariyxqa kirgen dáwirdiń ózine tán ózgesheliklerin sáwlelendirgen. Onda usı ózgerislerdiń ayqın mısalı sıpatında Qaraqalpaqstanda urıstan keyingi jıllarda salın ǵan birden-bir sanaat orayı Taxiyatas qalasınıń qurılısı, onı qurıwda ǵı milletler ara doslıq hám tuwısqanlıqtıń birligi, járdemge kelgen jaslardıń pidákerlik miynetleri sóz etiledi. Poemanıń tiykar ǵı syujetlik jelisi qum qoynında ǵı tas quyınnıń jaǵasında ósken bir túp akatsiyanıń tariyxına qızıǵıp qalǵan lirikalıq qaharmannıń shopan túrkmen ǵarrı menen bolǵan sóylesiwinen baslanadı. Shopan ǵarrınıń gúrrińi oqıwshını shıǵarmanıń bas qaharmanı Tanyanıń «tariyxı» menen tanıstıradı. Poema waqıyasına Tanya aralasqan usı jerden baslap poema epikalıq sıpat iyeley baslaydı. Shı ǵarmada syujetlik jelistiń barlıq basqıshları, xarakterdiń rawajlanıw tariyxı, qaharmanlar psixologiyasında ǵı ishki dramatizm, qaharmanlar obrazınıń daralıq hám ulıwmalıq sıpatları ayqın kózge taslanadı. Bul sıpatlardı óz boyında alıp júriwi ja ǵınan toǵay xanshası rus qızı Tanya menen to ǵayshılıq isiniń mamanı Anton ǵarrınıń obrazı ádewir isenimli kórkem etip jaratılǵan. Shı ǵarmanıń bas qaharmanı Tanya óz isin shın júrekten súygen miynetkesh, házilkesh, jańalıqqa janı qumar, oyın-zawıqtı da shep kórmeytu ǵın, jámátti, dosların húrmet etip biletuǵın haq kókirek, bawırman, zamanagóy qız. Sol ushın da onıń kópshilikke bas bol ǵan pidákerlik miyneti óz jemisin berip, burın ǵı qumlıq dalada jańa qala qáddin tiklep, onıń aynalasında quyashqa qaray jap-jasıl japıraqların jay ǵan akatsiya terekleri ósedi. 32 Мәмбетов Қ. И.Юсупов поэмалары. -Нөкис: НМПИ киши типографиясы, 2005. 31-б. 27 Professor S.Axmetovtıń kórsetiwinshe, avtor miynettiń nátiyjesin emes, ol onıń qız ǵın jónelisin kórsetedi, sonlıqtan da, qaharman janlı hárekette kórinedi. Oqıwshınıń kóz aldında oy- órisi ósip otıradı. Biz onıń hár bir qádemi menen quwanamız, o ǵan tilekles bolamız 33w . Poemada quw dalada gúllegen akatsiya detalı arqalı xalıqlar doslı ǵınıń jemisi simvollastırıp kórsetiledi: Download 1.59 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|