Ziyorat turizmida xalqaro inson resurslari menejmenti

2. Raqamli iqtisodiyot sharoitida ziyorat turizmini rivojlanish imkoniyatlari
Hozirgi kunda raqamli iqtisodiyot tushunchasi bir qator mamlakatlarning iqtisodiy nazariyasi va amaliyotida paydo bo‘ldi. Bu raqamli texnologiyalarning jadal rivojlanishi, axborot sohasida inqilob va iqtisodiyotning globallashuv jarayonlarini tezlashtirish bilan ajralib turdi.
Raqamli iqtisodiyotni rivojlanishining asosiy elementi sifatida elektron tijorat, internet-banking, elektron to‘lovlar, internet reklama va shu bilan birga, internet o‘yinlari ko‘rish mumkin.
Axborot texnologiyalarining rivojlanishi va tatbiq qilinishi evaziga kundalik hayotimizda juda ko‘plab qulayliklar paydo bo‘lmoqda. Deylik ovqatlanmoqchimiz, lekin uni tayyorlashni xohlamaymiz, muommo emas, internetdan uyga ovqat yyetkazib berish xizmati orqali xohlagan taomni onlayn buyurtma qilishimiz mumkin. Yoki do‘stimizga pul o‘tkazishimiz kerak, buning uchun ataylab bank yoki moliya muassasalariga borishga hojat yo‘q. Balki biz pulni mobil bank orqali o‘tkazishimiz mumkin. Shu kabi ko‘plab xizmat turlarini onlayn, ya’ni smartfon yoki kompyuter orqali amalga oshirishimiz mumkin.
Raqamli iqtisodiyot – bu xo‘jalik faoliyatini yuritish bo‘lib, bunda ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatishdagi asosiy omil raqamlar ko‘rinishidagi ma'lumotlar bo‘lib, katta hajmdagi axborotlarni qayta ishlash va shu qayta ishlash natijasini tahlil qilish yordamida har xil turdagi ishlab chiqarish, xizmat ko‘rsatish, texnologiyalar, qurilmalar, saqlash, mahsulotlarni yyetkazib berishda oldingi tizimdan samaraliroq yechimlar tatbiq qilishdir. Boshqacha qilib aytganda, raqamli iqtisodiyot bu onlayn xizmatlar ko‘rsatish, elektron to‘lovlarni amalga oshirish, internet savdo, kraudfanding va boshqa turdagi sohalarni raqamli kompyuter texnologiyalarini rivojlanishi bilan bog‘langan faoliyatdir.
Raqamli iqtisodiyot tushunchasi nisbatan uzoq bo‘lmagan vaqtda, 1995-yilda Massachusets Universiteti amerikalik olimi Nikolas Negroponte tomonidan aniqlab berilgan. Olim axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini intensiv rivojlanishi ortidan eski iqtisodiyotdan yangi iqtisodiyotga o‘tishda, qanday o‘zgarishlar ro‘y berishi mumkinligini aytib o‘tgan.
Raqamli iqtisodiyotning oddiy iqtisodiyotdan farqi nimada?
Masalan, xaridorga poyabzal kerak. Uni bozorga tushib, oʼzi bevosita tanlasa va naqd pulga sotib olsa, bu anʼanaviy iqtisoddir. Telegramdagi biron savdo boti orqali oʼziga maʼqul tovarni tanlab, tovar egasiga pulni elektron toʼlov tizimi orqali toʼlash va tovarni yyetkazib berish xizmati orqali olish – raqamli iqtisodiyot deyiladi. Bu masalaning eng sodda maishiy misolidir. Aslida, hammamiz allaqachon raqamli iqtisodiyot ichidamiz, uning qulayliklaridan foydalanamiz. Masalan, oyliklarimiz plastik kartalarga tushadi, elektron toʼlov orqali kommunal xizmatlar, telefon, internet va boshqa mahsulot va xizmatlarga toʼlov qilamiz, elektron tarzda soliq deklaratsiyasi topshiramiz, kartadan kartaga pul uzatamiz, uyga taom buyurtma qilamiz va hokazo.
Raqamli iqtisodiyot belgilari:
- yuqori darajada avtomatlashtirilganlik;
- elektron hujjat almashinuvi;
- buxgalterlik va boshqaruv tizimlarining elektron integratsiyalashuvi;
- maʼlumotlar elektron bazalari;
- CRM (mijozlar bilan oʼzaro munosabat tizimi) mavjudligi;
- korporativ tarmoqlar.
Qulayliklari:
- Toʼlovlar uchun xarajatlar kamayadi (masalan, bankka borish uchun yoʼl haqi va boshqa resurslar tejaladi).
- Tovarlar va xizmatlar haqida koʼproq va tezroq maʼlumot olinadi.
- Raqamli iqtisodiyotda dunyodagi tovar va xizmatlarning jahon bozoriga chiqish imkoniyatlari katta.
- Fidbek (isteʼmolchi fikri)ni hisobga olish tovar va xizmatlar sohasini jadal ravishda takomillashtiradi.
- Tezroq, sifatliroq, qulayroq.
Raqamli platformalarning rivojlanish sohasidagi yorqin misollardan biri sifatida “Alibaba” elektron savdo tizimiga ega boʼlgan Xitoy kompaniyasini keltirib oʼtish mumkin. Undan foydalanish tajribasi shuni koʼrsatadiki, maʼlumotlar toʼplash jarayonida iqtisodiyotning turli sektorlariga ekspansiya uchun oʼta raqobatli ustunliklar yaratiladi. “Alibaba” bu – oddiygina raqamli platforma emas, balki platformalar ekotizimidir.
Raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish bizga nima beradi?
Raqamli iqtisodiyot insonlarning turmush darajasini sezilarli darajada oshiradi, bu uning asosiy foydasidir. Raqamli iqtisodiyot korrupsiya va “qora iqtisodiyot” ning asosiy kushandasidir. Chunki, raqamlar hamma narsani muhrlaydi, xotirada saqlaydi, kerak paytda maʼlumotlarni tez taqdim etadi. Bunday sharoitda biron maʼlumotni yashirish, yashirin bitimlar tuzish, u yoki bu faoliyat haqida toʼliq axborot bermaslikning iloji yoʼq, kompyuter hammasini namoyon qilib qoʼyadi. Maʼlumotlar koʼpligi va tizimliligi yolgʼon va qingʼir ishlarga yoʼl bermaydi, chunki tizimni aldash imkonsiz. Natijada “iflos pullarni” “yuvish”, mablagʼlarni oʼgʼirlash, samarasiz va maqsadsiz sarflash, oshirib yo yashirib koʼrsatish imkoni qolmaydi. Bu esa iqtisodiyotga legal mablagʼlar oqimini oshiradi, soliqlar oʼz vaqtida va toʼgʼri toʼlanadi, byudjet taqsimoti ochiq boʼladi, ijtimoiy sohaga yoʼnaltirilgan mablagʼlar oʼgʼirlanmaydi, maktablar, kasalxonalar, yoʼllarga ajratilgan pullar toʼliq yetib boradi va hokazo.
Davlatning raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish yoʼlini tanlaganligi axborot texnologiyalari sohasida va umuman, elektron hujjatlar aylanmasi sohasida yangi yoʼnalishlar ochib beradi. “Raqamli texnologiyalar” tomon burilishga butun jahon internet tarmogʼi va sifatli aloqaning rivojlanishi sababchi boʼldi.
Raqamli iqtisodiyot o‘zining dastlabki kunlarida internetga ulanishga bog‘liqligi sababli ba'zan Internet iqtisodiyoti, yangi iqtisodiyot yoki veb-iqtisod deb ataldi.
Biroq, iqtisodchilar va biznes rahbarlarining ta'kidlashicha, raqamli iqtisodiyot internet iqtisodiyotiga qaraganda ancha rivojlangan va murakkab, bu bitta ta'rifga ko‘ra, Internetdan olingan iqtisodiy qiymatni anglatadi.
Raqamli iqtisodiyot uchinchi sanoat inqilobidan to‘rtinchi sanoat inqilobiga o‘tishni aks ettiradi . Uchinchi sanoat inqilobi, ba'zan raqamli inqilob deb ataladi, 20-asr oxirida analog elektron va mexanik qurilmalardan raqamli texnologiyalarga o‘tish bilan sodir bo‘lgan o‘zgarishlarni anglatadi. To‘rtinchi sanoat inqilobi raqamli inqilobga asoslanadi, chunki bugungi kunda texnologiyalar jismoniy va kiberdunyolarni bog‘lashda davom etmoqda.⁷
Raqamli iqtisodiyotning ahamiyati.
Garchi ba'zi tashkilotlar va shaxslar kompyuterda mavjud vazifalarni oddiygina bajarish uchun texnologiyalardan foydalanishsa-da, raqamli iqtisodiyot bundan ancha rivojlangan. Bu an'anaviy ravishda qo‘lda yoki analog qurilmalarda bajariladigan vazifalarni bajarish uchun kompyuterdan foydalanish emas.
Buning o‘rniga, raqamli iqtisodiyot tashkilotlar va shaxslarning ushbu vazifalarni avvalgidan ko‘ra yaxshiroq, tezroq va ko‘pincha boshqacha tarzda bajarish uchun texnologiyalardan foydalanish imkoniyati va zarurligini ta'kidlaydi.
Bundan tashqari, bu atama vazifalarni bajarish va o‘tmishda imkoni bo‘lmagan faoliyat bilan shug‘ullanish uchun texnologiyalardan foydalanish qobiliyatini aks ettiradi. Mavjud subyektlarni yaxshiroq amalga oshirish, ko‘proq bajarish, boshqacha bajarish va yangi narsalarni yaratish uchun bunday imkoniyatlar raqamli transformatsiyaning tegishli kontseptsiyasida o‘z aksini topadi.
Raqamli texnologiyalar.
Raqamli iqtisod raqamlashtirish va avtomatlashtirishdan ancha kengaydi. Buning o‘rniga, yangi paradigma bir nechta ilg‘or texnologiyalar va yangi texnologiya platformalaridan foydalanadi. Bu texnologiyalar va platformalarni oʻz ichiga oladi, lekin ular bilan cheklanmaydi: giperbog‘lanish, ashyolar interneti, katta maʼlumotlar, ilgʻor tahlillar, simsiz tarmoqlar, mobil qurilmalar va ijtimoiy mediani ham o‘z ichiga oladi.
Raqamli iqtisodiyot an'anaviy almashinuvlarni qayta ishlash va yangilarini yaratish uchun alohida va birgalikda ushbu texnologiyalardan foydalanadi.
Raqamli iqtisodiyotdagi tabriklorlar.
Ko‘plab tadbirkorlar raqamli iqtisodiyotni yorituvchi texnologiyalardan foydalanib, o‘tgan avlodlarda mavjud bo‘lmagan yangi kompaniyalar va yangi biznes modellarini yaratishdi.
Ushbu yangi kompaniyalar qatoriga “Uber” va “Lyft” sayohat platformalari kiradi. Uy ijarasi platformasiga “Airbnb”, “Netflix” va “Spotify” kabi talab bo‘yicha kontent xizmatlari kiradi.
Raqamli iqtisodiyotda ham muvaffaqiyatga erishish uchun an'anaviy kompaniyalarning ko‘plab misollari mavjud.
Masalan, chakana sotuvchilarni olaylik. Ko‘pgina chakana sotuvchilar dastlab onlayn savdoni ta'minlash uchun veb-saytlarni ishlab chiqdilar. Dunyo raqamli iqtisodga toʻliqroq oʻtayotganligi sababli, istiqbolli sotuvchilar endi turli kanallar orqali mijozlarga yetib borish va ularga xizmat koʻrsatish uchun texnologiyalardan foydalanmoqda. Ushbu chakana sotuvchilar xaridorlarni, ular internet orqali yoki shaxsan xarid qilishlarini aniqlash uchun onlayn savdo va mobil ilovalardan foydalanadilar. Ular har bir mijozning qiziqishlarini yaxshiroq tushunish uchun uning ko‘rish va sotish ma'lumotlarini to‘plashi va tahlil qilishi mumkin. Va ular ushbu ma'lumotlardan ijtimoiy tarmoqlar orqali mijozlar bilan bog‘lanish uchun foydalanishlari mumkin, bu esa yaxshi xizmat ko‘rsatish va oxir-oqibat yuqori savdo va brendga sodiqlik darajasini oshirish imkonini beradi.
Turli real dunyo va kibermakonlarda mijozlar tajribasini birlashtirish uchun texnologiyadan foydalanish g‘oyasi ko‘pincha, omnichannel yoki ko‘p kanalli yondashuv deb ataladi.
Raqamli transformatsiyaning yana bir misoli, 179 yoshli “Jon Deere” kompaniyasi, fermer xo‘jaligi uskunalarini ishlab chiqarishga asoslangan bo‘lib, u endi fermerlarga ishlab chiqarishni optimallashtirishga yordam beradigan ma'lumotlarga asoslangan platformalarni ham o‘z ichiga oladi.
“Daimler Trucks Shimoliy Amerika” va ayrim yuk mashinalari uchun masofaviy diagnostika xizmatini taqdim etuvchi “Detroit Connect Virtual Technician” kabi texnik xizmat ko‘rsatish talablarini aniq belgilash va yyetkazish uchun telematik yechimlarni taklif qiluvchi avtomobil ishlab chiqaruvchilari raqamli iqtisodiyotda raqobatlashish uchun zarur bo‘lgan raqamli transformatsiyani ham ko‘rsatadi.
Buzilish to‘lqinlari.
Raqamli iqtisodiyot buzilish to‘lqinlarini yaratdi. Yangi kompaniyalar va o‘zaro munosabatlarning yangi usullari paydo bo‘ldi. Biroq, o‘z faoliyatini o‘zgartirish uchun texnologiyalardan foydalana olmaydigan ko‘plab kompaniyalar va tarmoqlar sotuvlarning pasayishi, bozor ulushining pasayishi va hatto butunlay qulashiga duch keldi.
Raqamli texnologiyalarni qabul qilmagan blokbaster va boshqa kontent ijarasi do‘konlari o‘z faoliyatini tezda to‘xtatdi. Taksi sanoati endi “Uber” va “Lyft”dan foydalanishni osonlashtiradigan mijozlar uchun raqobatlashayapti. Raqamli formatlarga va onlayn almashish platformalariga o‘tmagan “Kodak” va boshqa kamera uskunalari kompaniyalari smartfonlar va ijtimoiy media platformalari kino va fotoalbomlarni almashtirganligi sababli o‘z mahsulot takliflarini keskin qisqartirdi.
Raqamli iqtisodiyotning kelajagi.
Kelgusi yillarda raqobat qilish uchun tashkilotlar - xoh ular tijoriy, xoh notijoriy korxonalar bo‘lsin, xoh xizmat ko‘rsatishga yo‘naltirilgan tuzilmalar, masalan, sog‘liqni saqlash tizimlari yoki notijorat va davlat institutlari bo‘lsin –innovatsiyalarga qodir bo‘lgan rahbarlar va xodimlarga muhtoj bo‘ladi.
Mavjud va potentsial mijozlar bilan yaxshiroq bog‘lanish va yanada samaraliroq bo‘lish uchun ular bugungi kunda rivojlanayotgan texnologiyalardan, masalan, IoT (Internet of Thing) va retseptiv tahlillardan foydalanishlari kerak.
Bundan tashqari, ular rivojlanayotgan texnologiyalarni qanday qilib eng yaxshi tarzda ishlab chiqish yoki ulardan foydalanishni o‘rganishga tayyor bo‘lishlari kerak yoki raqamli iqtisodiyot oldinga siljishi natijasida ortda qolish xavfi mavjud.
COVID-19 pandemiyasi raqamli transformatsiya jarayonini tezlashtirdi
va hukumatlarga javob berish zaruriyatini oshirdi. Raqamli ma'lumotlarning ko‘payishini global manfaatlar yo‘lida qanday boshqarish va undan foydalanish asosiy muammodir. Hisob-kitoblarga ko‘ra, 2022-yilda global internet-trafik 2016-yilgacha bo‘lgan barcha ko‘rsatkichlardan oshib ketadi.
Ma'lumotlar shaxsiy va ijtimoiy qiymat yaratish uchun asosiy strategik aktivga aylandi. Ushbu ma'lumotlardan qanday foydalanish bizning barqaror rivojlanish maqsadlarimizga erishish qobiliyatimizga katta ta'sir qiladi. Oldinga yurish uchun eng yaxshi yo‘l nima ekanligini aniqlash qiyin, ammo buni bilish zarur bo‘ladi. Ma'lumotlar ko‘p qirrali bo‘lib, ulardan foydalanish nafaqat savdo va iqtisodiy rivojlanishga, balki inson huquqlari, tinchlik va xavfsizlikka ham ta’sir qiladi. Davlatlar, nodavlat subyektlar yoki xususiy sektor tomonidan ma'lumotlarni suiste’mol qilish xavfini kamaytirish uchun choralar kerak.
Shu nuqtai nazardan, Birlashgan Millatlar Tashkilotining (BMT) Savdo va taraqqiyot bo‘yicha konferensiyasining Raqamli Iqtisodiyot hisobotini qo‘llab -quvvatlash asoslidir. Chunki unda transchegaraviy ma'lumotlar oqimining o‘sib borishi, ayniqsa rivojlanayotgan mamlakatlar uchun oqibatlari o‘rganiladi. U ko‘p tomonlama konsensus yaratish maqsadida xalqaro siyosat muhokamasini qayta ko‘rib chiqish
va kengaytirishni taklif qiladi.
Raqamli iqtisodiyot va ma'lumotlarni boshqarish uchun yangi yo‘lga kirish har qachongidan ham muhimroq. Hozirgi parchalangan ma'lumotlar landshafti raqamli texnologiyalardan to‘planishi mumkin bo‘lgan qiymatni qo‘lga kirita olmaslik xavfini tug‘diradi va bu maxfiylik buzilishi, kiberhujumlar va boshqa xavflar bilan bog‘liq jiddiy zararlar uchun ko‘proq joy yaratishi mumkin.
Hisobot xavf va tashvishlarni hal qilishda ma'lumotlar oqimidan olingan daromadlarni yanada adolatli taqsimlashni ta'minlash uchun ma'lumotlar va ma'lumotlar oqimlarini boshqarishga innovatsion yondashuvlarni talab qiladi. Global siyosatning yaxlit yondashuvi maʼlumotlarning koʻp va oʻzaro bogʻlangan oʻlchovlarini aks ettirishi hamda turli manfaatlar va ehtiyojlarni raqamli iqtisodiyotga tayyorlik boʻyicha orqada qolgan mamlakatlarni toʻliq jalb etgan holda inklyuziv va barqaror rivojlanishni qoʻllab-quvvatlaydigan tarzda muvozanatlashi kerak.
Mamlakatimizda ham ushbu sohaning rivojlanishiga, ayniqsa, turizm sohasida raqamli iqtisodiyot imkoniyatlaridan keng foydalanishga urg‘u berilmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021-yil 9-fevraldagi “O‘zbekiston Respublikasida ichki va ziyorat turizmni yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Farmonida ziyorat turizmini rivojlantirish bo‘yicha quyidagicha chora-tadbirlar ko‘rish nazarda tutilgan:

• 
  Tashrif buyuruvchilar uchun shart-sharoitlar yaratilishi rejalashtirilgan turizm salohiyati yuqori bo‘lgan madaniy meros obyektlari ro‘yxatini tuzish;
  
• 
  Ziyorat turizmi marshrutlarida foydalaniladigan madaniy meros obyektlarining 2021 – 2025-yillarda ustuvor ravishda restavratsiya qilish dasturini ishlab chiqish;
  
• 
  Uzoq xorij va qo‘shni respublikalardan xorijiy turistlarni qabul qilish va ularga qulay shart-sharoitlar yaratish bo‘yicha “Yo‘l xaritasi”ni chizish;
  
• 
  Xorijiy tillarga tarjima qilinadigan va targ‘iboti keng amalga oshiriladigan, allomalar va ziyoratgohlar to‘g‘risidagi filmlar ro‘yxatini tuzish;
  
• 
  O‘zbekiston bo‘ylab sayohat qilish xarajatlarining bir qismini O‘zbekiston Respublikasi respublika budjetidan qaytarish tartibi to‘g‘risidagi nizomni ishlab chiqish;
  
• 
  Subsidiyalanadigan avia va temir yo‘l qatnovi yo‘nalishlarini, avia chiptalar va mehmonxona xizmatlarini subsidiyalash miqdorini belgilash bo‘yicha maxsus komissiya tarkibini tuzish.
  

Bunda, Maxsus komissiyaga quyidagi vakolatlar joriy etildi:

• 
  yo‘lovchi tashuvchilar, turoperator (turagent) va boshqa manfaatdor vazirlik va idoralarning Maxsus komissiyaga kiritgan takliflariga asosan subsidiyalanadigan avia va temir yo‘l qatnovlar yo‘nalishlarini belgilash;
  
• 
  aviatashuvchilar, turoperator (turagent)lar, manfaatdor vazirlik
  va idoralarning Maxsus komissiyaga kiritgan takliflariga asosan avia chipta hamda joylashtirish vositalarining mehmonxona xizmatlari narxlarining subsidiyaladigan eng yuqori (cheklangan) darajasi (summasi)ni o‘rnatish;
  
• 
  subsidiyalanadigan avia va temir yo‘l qatnovlar yo‘nalishlarini bandligini ta’minlash bilan bog‘liq bo‘lgan nizolarni muzokaralar o‘tkazish yo‘li bilan tezkorlik bilan ko‘rib chiqish, hal etish bo‘yicha qarorlar qabul qilish.
  

Muvofiqlashtirish kengashining asosiy vazifalari etib quyidagilar belgilandi:

• 
  O‘zbekistonning ziyorat turizmi salohiyatini to‘liq o‘rganish, ma’lumotlarni tizimlashtirish, ziyoratgohlar, ulamolar va ularning ilmiy merosi haqida ilmiy asoslangan ma’lumotlarni shakllantirish;
  
• 
  turizmi bozoridagi real ehtiyojni markazlashgan tarzda tahlil qilish;
  
• 
  targ‘ibot ishlarini sifatli va puxta tashkil qilish;
  
• 
  media kontent, audiovizual mahsulotlar, maqola va broshyuralar uchun ilmiy asoslangan materiallarni ko‘rib chiqish va ma’qullash;
  
• 
  moddiy madaniy meros obyektlaridagi axborot tablolari, gidlar
  va ekskursiya yetakchilarining ekskursiya materiallari uchun sifatli materiallar shakllantirilishini muvofiqlashtirish;
  
• 
  turli konfessiyalarning moddiy madaniy meros obyektlari uchun ziyorat odobi bo‘yicha tavsiyalar tayyorlanishini tashkil qilish.