Zokirjon salimov n e f t V a g a z n I q a y t a I s h L a s h j a r a y o n L a r I

Tayanch  so ‘z  va  iboralar

N eftkim yoviy  jarayonlar,  kim yoviy  reaksiyalar,  to 'y inm ag an 

uglevodorodlar, 

etilen, 

propilen, 

butilenlar, 

butadien, 

arom atik 

uglevodorodlar,  benzol,  toluol,  etilbenzol,  ksilollar,  izopropilbenzol,

katalitik 

riforming, 

katalitik 

kreking, 

izomerlash, 

gidrotozalash, 

gidrokreking, 

kokslash, 

piroliz, 

alkillash, 

vodorodsizlantirish, 

polim erlanish,  gom ogen  reaksiyalar,  geterogen  reaksiyalar,  oddiy 

kim yoviy  jarayonlar,  m urakkab  kim yoviy  jarayonlar,  m onom olekulali 

reaksiyalar,  bim olekulali  reaksiyalar,  uch  molekulali  reaksiyalar, 

katalizatorlar,  katalitik  reaksiyalar,  nokatalitik  reaksiyalar,  issiqlik 

effekti,  endoterm ik  reaksiyalar,  ekzoterm ik  reaksiyalar,  kim yoviy 

kinetika,  kim yoviy  reaksiya  tezligi,  reaktor  hajmi,  kontakt  yuzasi, 

o'zgartirish  darajasi,  reaksiya  tezligining  o'zgarm as  soni,  reaksiyaning 

tartibi, 

m ahsulotning 

chiqishi, 

hajm iy 

tezlik, 

m assaviy 

tezlik, 

faollashtirish  energiyasi,  qaytaruvchi  kim yoviy  reaksiya,  A rrenius 

tenglam asi,  Gess  qonuni,  kim yoviy  o'zgarish,  tashqi  diffuziya,  ichki 

diffuziya,  katalizatorning faol  m arkazlari.

M u sta q il  ish la sh   uchun sa v o lla r

20.1.  N eftkim yoviy  jarayonlarning  neft  va  gazni  qayta  ishlash 

texnologiyasidagi rolini qanday tushuntirish mumkin?

20.2.  Katalitik  riform ing  v a  katalitik  kreking jarayonlari  o 'rtasid a 

qanday umumiy va xususiy tom onlar mavjud?

20.3.  Izomerlash,  kokslash,  piroliz,  alkillash  va  polim erlanish 

jarayonlarining m ohiyatlari  nim adan  iborat?

20.4.  Gidrotozalash,  gidrokreking  va  vodorodsizlantirish  jaray o n ­

lari.  Ushbu  jarayonlarning  um um iy  prinsipini  qanday  tushuntirish 

mum kin?

20.5.  G am ogen  va  geterogen  reaksiyalarning  umumiy  va  xususiy 

tom onlarini qanday  izohlasa b o'lad i?

20.6. 

Katalitik 

va 

nokatalitik  jarayonlar. 

K atalizatorlardan 

foydalanish orqali qanday  ijobiy  holatlarga erishish  mumkin?

20.7.  Endoterm ik  va  ekzoterm ik  reaksiyalar.  Issiqlik  effektining 

m ohiyati qanday  izohlanadi?

20.8.  Kimyoviy  kinetika  tushunchasining  mohiyati  nimadan  iborat? 

Kimyoviy reaksiyaning tezligini qaysi tenglamalar orqali ifoda qilinadi?

20.9.  N eftni  qayta  ishlash  texnologiyasining  kimyoviy  jarayon- 

larida issiqlik effektining qiyijiatlari  qanday chegaralarda o'zgaradi?

20.10.  Qattiq  g'ovaksim on  katalizatorlarning  ishtiroki  bilan  olib 

boriladigan  kim yoviy  jarayonlarning  tezliklari  qaysi  bosqichlar  orqali 

aniqlanadi?

21.1.  R E A K T O R L A R N I  S IN F L A S H

Turli 

neftkim yoviy 

jarayonlarni 

am alga 

oshirish 

uchun 

moMjallangan  kim yoviy  reaktorlar  bir-biridan  konstruktiv  tuzilishi, 

oMchamlari,  tashqi  k o ‘rinishlari  jihatidan  farq  qiladi.  Biroq  ular 

o ‘rtasidagi  m avjud boMgan  farqlarni  hisobga olmagan  holda, reaktorlam i 

um um iy  sinflash  uchun  kerak  boMgan  belgilarni  ajratish  mumkin. 

B unday  holat  reaktorlar  haqidagi  m a’lumotlarni  tartibga  solish,  ulam ing 

ish  rejim larini  m atem atik  yoM  bilan  ifoda  etish  va  hisoblash  uslubini 

tanlashni  osonlashtiradi.

Kim yoviy  reaktorlam i  sinflash  va  ularning  ish  rejim larini  aniqlash 

uchun  quyidagi  prinsiplar  eng  k o ‘p  ishlatiladi:  1)  reaksion  m uhitning 

harakat  rejimi  (reaktordagi  gidrodinam ik  sharoit);  2)  reaktordagi  issiqlik 

alm ashinish  shart-sharoitlari;  3)  reaksion  aralashm aning  fazaviy  tarkibi;

4)  jarayonni  tashkil  etish  usuli;  5)  jarayon  ko‘rsatgichlarining  vaqt 

davom idagi o ‘zgarish xususiyati;  6) konstruktiv alomatlar.

R e a k to r la m i 

g id ro d in a m ik  

s h a ro it 

b o ‘y ich a 

sinflash. 

Gidrodinam ik  sharoitga  ko ‘ra  barcha  reaktorlam i  ikkita  guruhga boMish 

mumkin:  aralashtirish v a o ‘rin  alm ashinish reaktorlari.

A ralashtirish  reaktorlari -  m exanik aralashtirgichi yoki  sirkulatsion 

nasosi  boMgan  sigMmli  uskunalar.  0 ‘rin  alm ashinish  reaktorlari  -  

uzunroq kanalga ega boMgan quvursim on uskunalar.

Kimyoviy  reaktorlar  nazariyasida  odatda  oldin  ikkita  ideal 

uskunalar  (ideal  aralashtirishga  ega  boMgan  reaktorlar  va  ideal  o ‘rin 

alm ashinish  reaktorlari)  k o ‘rib chiqiladi.

Ideal  aralashtirish  paytida  uskunaning  hajmi  bo ‘yicha  reaksiyani 

tavsiflovchi  barcha  k o ‘rsatgichlam ing absolyut toMa baravarlashuvi yuz 

beradi.

Ideal  o ‘rin  alm ashinishda  esa  reagentlar  va  m ahsulotlam ing 

xohlagan m iqdori  reaktor orqali  qattiq  porshen sifatida siljiydi.

H aqiqiy  reaktorlar  maMum  bir  darajada  ideal  aralashtirish  yoki 

ideal  o ‘rin  alm ashinish  m odellariga  yaqinlashadi.  U shbu  nazariy 

m odellarga  tegishli  tuzatish  koeffitsiyentlarini  kiritish  orqali  ulardan 

haqiqiy  reaktorlam i  hisoblashda foydalaniladi.

R e a k to rla m i  issiqlik  a lm a sh in ish   s h a r tla r i  b o ‘yicha  sin flash .

Reaktorlarda  olib  boriladigan  kim yoviy  reaksiyalar  paytida  issiqlik 

effektlari  yuz  beradi.  Issiqlikning  ajralib  chiqishi  yoki  lining  yutilishi 

sababli  harorat  o'zgaradi,  oqibat  natijada  reaktor  ham da  atrof-m uhit 

o'rtasida  haroratlam ing  farqi,  ayrim   sharoitlarda  esa  reaktorning  ichida 

harorat 

gradienti 

paydo 

bo'ladi. 

H aroratlam ing 

farqi 

issiqlik 

almashinishning harakatlantiruvchi  kuchi  hisoblanadi.

Agar  atrof-m uhit  bilan  issiqlik  alm ashinish  yuz  bermasa,  bunday 

uskuna  adiabatik  reaktor deb  ataladi.  B unday  holatda kim yoviy  reaksiya 

natijasida  hosil  bo'lgan  yoki  yutilgan  issiqlik  reaksion  aralashm ani 

isitish yoki  sovitish  uchun sarflanadi.

Atrof-muhit  bilan  issiqlik  alm ashinish  orqali  reaktorda  bir  xil 

harorat  ushlab  turilsa,  bunday  uskuna  izotermik  reaktor  deb  yuritiladi. 

Reaktorning 

xohlagan 

bir 

nuqtasida 

ajralib 

chiqayotgan 

yoki 

yutilayotgan  issiqlik  tashqi  m uhit  bilan  yuz  berayotgan  issiqlik 

alm ashinish  ta’sirida  kom pensatsiya  qilinadi,  natijada  haroratning  bir 

xilligi ushlab turiladi.

Yuqori  issiqlik  effektiga  ega  b o 'lg an   reaksiya  paytida  reaktorda 

haroratning  katta  o'zgarishi  yuz  berishi  mumkin.  B unday  holatning 

oldini  olish  uchun  reaktorning  tashqi  m uhit  bilan  issiqlik  alm ashinishi, 

y a ’ni politropik jarayon am alga oshiriladi.

Oraliq  issiqlik  rejimli  reaktorlarda  kim yoviy  reaksiya  issiqlik 

effektining  bir  qismi  atrof-m uhit  bilan  bo'lg an   issiqlik  alm ashinishini 

kom pensatsiya  qilish  uchun,  qolgan  qismi  esa  reaksion  aralashm a 

haroratini  o'zgartirish uchun sarflanadi.

Avtotermik  reaktorlarda jarayonning  zarur  bo 'lg an   harorati,  tashqi 

m anbalar 

issiqligidan 

foydalanilm agan 

holatda, 

faqat 

kimyoviy 

jarayonning  issiqlik  effekti  hisobiga  ushlab  turiladi.  Ayniqsa,  katta 

hajm i i 

ishlab 

chiqarishlarda 

ishlatiladigan 

kim yoviy 

reaktorlar 

avtoterm ik  rejim  bilan  ishlashi  m aqsadga m uvofiq bo'ladi.

R eaksion  a ra la s h m a n in g   fazav iy   ta rk ib i  b o 'y ic h a   sinflash. 

Gom ogen  jarayonlarni  o'tkazish  uchun  m o'ljallangan  reaktorlar  ikki 

turga  bo'linadi:  gaz  fazali  reaksiyalar  uchun  uskunalar;  suyuq  fazali 

reaksiyalar  uchun  uskunalar.  G eterogen  jarayonlarni  am alga  oshirish 

uchun  m o'ljallangan  uskunalar  esa  bir  necha  xil  bo'ladi:  gaz-suyuqlik 

reaktorlari.  gaz-qattiq  modda,  suyuqlik-qattiq  m odda  sisteinalari  uchun 

reaktorlar  va  hokazo.  G eterogen-katalitik  jarayonlarni  am alga  oshirish 

uchun  m o'ljallangan reaktorlar alohida o 'rin n i  egallaydi.

R e a k to r la m i  ja ra y o n   ta sh k il  qilish   usuli  b o ‘y ich a  sin flash .

R eagentlam i  uskunaga  kiritish  v a  m ahsulotlarni  uskunadan  chiqarish 

usuliga  k o ‘ra,  reaktorlar  davriy,  uzluksiz va  yarim   uzluksiz  (yoki  yarim  

davriy) rejim ida ishlaydigan  uskunalarga boMinadi.

Davriy  ishlaydigan  reaktorda  barcha  bosqichlar  turli  vaqtlarda 

ketm a-ket  olib  boriladi.  B archa  reagentlar  reaksiyaning  boshlanishidan 

oldin  uskunaga kiritiladi, jarayon   tam om   boMganidan  so ‘ng,  m ahsulotlar 

aralashm asi  uskunadan  chiqariladi.  R eaksiya  davom iyligini  to ‘g ‘ridan- 

to ‘g ‘vi  oMchash  m um kin,  chunki  reaksiya  vaqti  reagentlam ing  reaksion 

hajm da  boMish  vaqti  bilan  bir  xildir.  Davriy  rejim da  ishlaydigan 

reaktorlardagi  texnologik  jaray onning  k o ‘rsatgichlari  vaqt  davom ida 

o ‘zgarib turadi.

U zluksiz 

ishlaydigan 

reaktorda 

yuz 

beradigan 

kim yoviy 

jarayon ning  barcha  bosqichlari  (reaksiyaga  uchrashishi  k o ‘zda  tutilgan 

m oddalarning 

uskunaga 

berilishi, 

kim yoviy 

reaksiya, 

tayyor 

m ahsulotning  reaktordan  chiqarilishi)  bir  vaqtda  parallel  ravishda  olib 

boriladi,  dem ak,  yuklash  va  tushirish  bosqichlari  uchun  sarflanadigan 

vaqtga  ehtiyoj  qolm aydi.  Shu  sababdan  uskunalar  uchun  yuqori 

unum dorlik  talab  qilinadigan  zam onaviy  neft-gazni  qayta  ishlash 

korxonalarida  olib  boriladigan  jarayonlar  uzluksiz  rejim da  ishlaydigan 

reaktorlarda olib  boriladi.

Yarim   uzluksiz  (yarim  davriy)  rejim da  ishlaydigan  reaktorda 

reagentlardan  bittasi  uskunaga  uzluksiz  rejim da  berib  turilsa,  ikkinchisi 

esa  davriy  ravishda  berib  turiladi.  B oshqacha  variantda  ham  boMishi 

m um kin:  reagentlar uskunaga davriy  berib turiladi, reaksiya m ahsulotlari 

esa uskunadan  uzluksiz ravishda chiqarib turiladi (yoki  teskarisi).

J a r a y o n   k o ‘rs a tg ic h la rin in g   v a q t  d a v o m id a   o ‘z g a rish   x u su ­

siy ati  b o ‘y ich a  sinflash.  Kimyoviy  reaktorning  ichidagi  xohlagan  bir 

nuqtani 

k o ‘rib 

chiqamiz. 

A gar 

ushbu 

nuqtadagi 

ko ‘tsatgichlar 

(reagentlar yoki  m ahsulotlar  konsentratsiyalari,  harorat,  tezlik va  boshqa 

k o ‘rsatgichlarning  qiym atlari)  kim yoviy  reaksiya  vaqtining  xohlagan 

m om entida  bir  xil  qiym atlarga  ega  boMsa,  bunday  sharoitda  reaktorning 

rejimi  tu rg ‘un  boMadi.  T u rg ‘un  rejim da  reaktordan  chiqayotgan  oqim  

koMsatgichlari  vaqtdan  bogMiq  boMmaydi.  O datda  reaktorga  kirishdagi 

koM satgichlarning  vaqt  davom idagi  bir  xilligi  natijasida  undan 

chiqishdagi  koM satgichlarning  ham  vaqt  davom ida  o ‘zgarm asligiga 

erishiladi.  T u rg ‘un  rejim  uzluksiz  ishlaydigan  reaktorlarda  hosil  boMishi 

mumkin.

Agar  erkin 

ravishda  tanlangan 

nuqtada 

kim yoviy  jarayon 

k o ‘rsatgichlarining  vaqt  davom ida  m a’lum  qonuniyat  bilan  o ‘zgarishi 

yuzaga  chiqmasa,  reaktorning  ishlash  rejim i  noturg‘un  boMadi.  Barcha 

davriy  ishlaydigan  reaktorlarda  noturg‘un jarayonlar yuz beradi.

T urg‘un  rejimda  ishlaydigan  reaktorlam i  m odellashtirish  oson, 

chunki  ular oddiy  tenglam alar  orqali  ifoda  qilinadi.  Bunday  reaktorlarda 

am alga 

oshiriladigan 

jarayonlarni 

esa 

avtom atlashtirish 

qulay. 

Jarayonning  noturg‘unligi  reaktorni  m atem atik  uslub  bilan  ifoda  qilish 

va  uni  boshqarishda  bir  oz  qiyinchilik  tu g ‘diradi.  Biroq  bunday 

reaktorlarning  ishini optimal  (maqbul)  holatga keltirish qiyin em as.

R e a k to rla m i 

k o n stru k tiv  

a lo m a tla rg a  

asosan 

sin flash. 

Kimyoviy  reaktorlar  bir-biridan  bir  qator  konstruktiv  alom atlar  b o ‘yicha 

farqlanadi,  chunki  bunday  ko‘rsatgichIar  uskunalari  hisoblash  va 

tayyorlashga  ta ’sir  k o ‘rsatadi.  U shbu  prinsipga  asosan  reaktorlar 

quyidagicha  sinflanadi:  idishsim on  reaktorlar  (avtoklavlar;  reaktorlar- 

kameralar;  silindrsim on  vertikal  va  gorizontal  konvertorlar  v a  hokazo); 

kolonnali  reaktorlar  (nasadka  va  tarelka  rusum idagi  kolonnalar- 

reaktorlar;  katalizatorning  qo‘z g ‘almas, 

harakatlanuvchi, 

m avhum  

qaynash  qatlami  boMgan  katalitik  reaktorlar;  polkali  reaktorlar);  issiqlik 

alm ashgich  rusum idagi  reaktorlar;  reaksion  pech  rusum idagi  reaktorlar 

(shaxtali,  polkali, kam erali, aylanuvchi  pechlar v a hokazo).

21.2.  R E A K T O R L A R N IN G   T U Z IL IS H I

Berilgan  neftkim yoviy  jarayonni  am alga  oshirish  uchun  zarur 

boMgan  reaktor  rusum ini  tanlashda  quyidagi  om illar  hisobga  olinadi: 

katalizatorni 

ishlatilishi, 

uning 

xossalari 

va 

sarfi;  jarayonning 

term odinam ik  holati  -   kim yoviy  reaksiyani  adiabatik,  izoterm ik  yoki 

politropik  sharoitda  olib  borilishi;  reaksiya  zonasida  berilgan  harorat 

rejim ini  ta ’m inlash 

uchun  qoM lanilinadigan 

issiqlik 

alm ashinish 

uslublari;  issiqlik  tashuvchi  agentlarning  xossalari;  jarayonni  amalga 

oshirish  rejimi (davriy yoki  uzluksiz).

N eft  va  gazni  qayta  ishlash  texnologiyasida  katalitik  jarayonlar 

uchun  adiabatik  reaktorlar,  etilenning  polim erlanishi  uchun  politropik 

rejim da  ishlaydigan  reaktorlar,  izobutanni  butilen  bilan  alkillashga 

mo.Mjallangan 

reaktorlar, 

katalitik  jarayonlar  uchun 

harakatchan 

nasadkali  reaktor  bloklari,  vakuum -distillyatlam i  qayta  ishlash  uchun 

changsim on  katalizatorli  reaktorlar,  katalitik  kreking  qurilm asi  uchun 

reaktor-regenerator bloklari va boshqalar keng ishlatiladi.

Sanoatda  ishlatiladigan  b a’zi  reaktorlar  bilan  tanishib  chiqam iz. 

M asalan,  xom ashyo  radial  (y a ’ni  radius  bo‘ylab)  harakat  qiladigan 

katalitik riform ing reaktori 21.1-rasm da k o ‘rsatilgan.

21.1-rasm.  X om ashyo radial harakat qiluvchi katalitik riform ing

reaktori:

1-x o m ash y o n in g  kirishi uchun shtuser; 2 -xo m ashy o taqsim lagichi;

3 -qo b iq ;  4-q u tich a;  5 -reaksiya  m ahsulotlari y ig ‘gichi;  6-katalizatom i 

tushirish uchun shtuser;  7 -reak siy a m ahsulotlarini tushirish uchun 

shtuser;  8-tayanch; 9-teiTnopara uchun  m ufta;  10-silindrsim on stakan;

11 -k o ‘p  zonali term opara.  Oqim lar:  I-xom ash yo ;  II-reaksiy a 

m ahsulotlari.

U shbu  reaktor  qobiq  (3)  va  elliptik 

k o ‘rinishidagi  yuqorigi  va 

pastki  tublardan  iborat  boMib,  uning  ichki  qismi  100  mm  qalinlikdagi 

torkret-beton  bilan  qoplangan.  R eaktorning  chekkasi  h o ‘ylab  60  ta 

vertikal  qutichalar  (4)  joylashtirilgan  b o ‘lib,  ulam ing  katalizatorga

qaratilgan  devorlari  perforatsiya  qilingan,  y a ’ni  qutichalar  devorlarida 

teshiklar  ochilgan.  Uskunaning  o ‘qi  b o ‘ylab  reaksiya  m ahsulotlarini 

tashqariga  chiqarib  turish  uchun  perforatsiya  qilingan  quvur  sifatida 

tayyorlangan  y ig ‘gich  (5)  joylashtirilgan.  Y ig‘uvchi  quvurning  tashqi 

tom oni,  katalizatorni  quvurga  kirib  ketm asligi  uchun,  katta  va  m ayda 

to ‘rlar  bilan  qoplangan.  Xomashyo  reaktorning  yuqori  tom onida 

joylashgan  taqsim lagich  (2)  ga  beriladi  va  barcha  perforatsiya  qilingan 

qutichalar  (4)  ga  kiradi,  so 'n gra  radial  y o ‘nalishda  katalizator 

qatlam idan  o ‘tib,  y ig ‘gich  (5)  da  to ‘planadi  va  uskunaning  pastki 

qism ida joylashgan shtuser (7) orqali  tashqariga chiqariladi.

K atalizator  qatlam ining  yuqori  qism ida  silindrsim on  stakan  (10) 

o ‘rnatilgan  b o ‘lib,  uskunani  ishlatish jarayonida  katalizator  qatlam ining 

c h o ‘kishi  y u z  bergan  paytda  ham  stakan  katalizator  qatlam iga  botib 

turgan  holatda  bo‘ladi,  bunday  sharoitda  m uhitning  katalizator  qatlam i 

ustidan  o ‘tishining  oldi  olinadi.  Katalizatorni  alm ashtirish  paytida  uni 

tushirish  uchun  uskunaning  pastki  tubida  qiya  shtuser  (6)  k o ‘zda 

tutilgan.  R eaktorning  ichidagi  haroratni  nazora;  -iilish  uchun  uchta  k o ‘p 

zonali  term oparalar  (11)  o ‘m atilgan.  Qobiq  devoridagi  haroratni 

term oparalar  yordam ida  nazorat  qilish  uchun  uning  yuzasiga  m uftalar 

(9)  payvandlangan.  R eaktorning  ichki  qism larini  k o ‘rib  chiqish,  montaj 

qilish  va  katalizatorni  yuklash  ishlari  xom ashyoni  kiritish  uchun  ko‘zda 

tutilgan  yuqorigi  diam etri  800  mm  bo ‘lgan  shtuser  (1)  orqali  am alga 

oshiriladi.

X om ashyo 

aksial  y o ‘nalish 

bilan 

harakat 

qiladigan 

dizel 

yonilg‘isini  gidrotozalash  reaktori  21.2-rasm da  ko ‘rsatilgan.  Ushbu 

reaktor  tashqi  tom onidan  izolatsiya qilingan  qobiq  (3)  dan  iborat  boMib, 

uning  ichiga  katalizatorning  ikkita  qatlam i  joylashtirilgan.  Xom ashyo 

katalizator  qatlam lari  orqali  tepadan  pastga  qarab  harakat  qiladi. 

Katalizatorning  har  bir  qatlamini  oqim ning  dinam ik  ta ’siridan  him oya 

qilish  uchun 

chinnidan  yasalgan  sharlar  qatlam idan  foydalanilgan. 

Reaktorning  yuqorigi  qism ida  patrubkalari  boMgan  taqsim lovchi  tarelka 

(1) 

o ‘rnatilgan 

boMib. 

uning 

tagiga 

filtrlovchi 

m oslam a 

(2) 

joylashtirilgan. 

Ushbu 

m oslam a  katalizator  qatlam iga  botirilgan 

silindrsim on  korzinalardan  iborat.  K orzinalar  chiviqdan  payvandlangan; 

ulam ing  yon  tom onlari  va  pastki  qism i  to ‘r  bilan 

qoplangan. 

K orzinalarning  yuqorigi  qismi  ochiq.  Korzinalarda  va  katalizatorning 

yuqorigi  qism ida  korroziya  mahsulotlari  va  m exanik  q o ‘shim chalar 

ushlab qolinadi.

21.2- rasm .  X om ashyo  aksial harakat qiluvchi  dizel yonilg'isini 

gidrotozalash reaktori:

I-taq sim lo v ch i tarelka; 2 -filtrlash m oslam asi;  3 -q o b iq ; 4-kolosnik 

panjarasi;  5—bug ‘ni kirtish uchun  kollektor; 6-chinnidan tayyorlangan 

sharlar;  7—tayanch halqasi;  8-tayanch;  9,11-k atalizato rn i tushirish 

uchun shtuserlar;  10,12-term oparalar.  Oqim lar:  I-xom ashyo;

II-reaksiya m ahsulotlari.

K atalizatorning  yuqorigi  qatlam i  ikki  qator  to ‘r  va  chinni  sharlar 

joylashtirilgan 

kolosnik  panjara  (4) 

yordam ida 

ushlab  turiladi. 

K atalizatorning  yuqorigi  va  pastki  qatlam lari  o ralig‘idagi  bo‘shliqda 

bug‘ni  kiritish  uchun  kollektor  (5)  bor.  R eaktorning  pastki  qism ida 

chinnidan  yasalgan  sharlar  qatlami  m avjud.  U shbu  qatlam ,  birinchidan, 

katalizatorning  pastki  qatlam i  uchun  tayanch  hisoblansa,  ikkinchidan, 

reaksiya  m ahsulotlarini  uskunadan  bir  m e’yorda  chiqarib  turishga 

xizm at  qiladi.  Yuqorigi  tubda  k o ‘p  zonali  term oparalar  (12)  ni  o ‘rnatish 

uchun  uchta  shtuser  bor.  Ushbu  term oparalar  yordam ida  katalizator 

qatlam idagi  harorat  maydonini  va  reaktorning  o ‘rta  qism idagi  haroratni 

nazorat  qilib  turish  mumkin.  Yuqorigi  qatlam dagi  katalizatorni  tushirish 

uchun  uskuna  devoridagi  shtuser  (11)  orqali,  pastki  qatlam dagi 

katalizatorni  tashqariga  chiqarish  uchun  esa  pastki  tubda  joylashgan 

shtuser  (9)  yordam ida  am alga  oshiriladi.  R eaktordagi  yuqorigi  va  pastki

katalizator qatlamlari  oraligMda tuynuk oMnatilgan.  Xizm at ko'rsatish  va 

ta'm irlash  uchun  qulaylik  yaratish  uchun  uskunaning  pastki  qism ida 

tutqichlar bor._________________________________________________

21.3-rasm.  Alkillash  uchun  turboaralashtirgichli  gorizontal  reaktor:

1-qobiq; 2-sirkulatsiya uchun quvur;  3-qaytaruvchi  to ‘siqlar;

4-quvurlar o ‘rami;  5—propellerli  aralashtirgich;  6-uzatm a.  Oqimlar: 

I-sovituvchi agent;  П-reaksiya m ahsulotlari;  III—kislota;  IV -xom ashyo.

Sulfat  kislotasi  bilan  alkillashga  moMjallangan  gorizontal  reaktor 

(yoki  kontaktor)  21.3-rasmda  koM-satilgan.  Dastlabki  xomashyo  va 

kislota  uskunaning  jadallashgan  holatda  aralashtirish  zonasiga  beriladi, 

chunki  bu  yerda  propellerli  aralashtirgich  (5)  o ‘matilgan.  So‘ngra 

xomashyo  va  kislota  aralashmasi  qobiq  (1)  va  sirkulatsion  quvur  (2) 

oraligMdagi  halqasimon  bo'shliqqa  kiradi  va  quvurlar  o ‘ramidagi  berk 

kontur  bo'yicha  sirkulatsiya  qiladi.  Ekzoterm ik  reaksiya  paytida  ajralib 

chiqayotgan  issiqlikni  yo‘qotish  uchun  sirkulatsion  quvur  ichiga  U- 

simon  issiqlik almashinish quvurlari  (4) joylashtirilgan.  Sovituvchi agent 

sifatida 

kislotadan 

ozod 

boMgan 

reaksiyaning 

bugManayotgan 

m ahsulotlaridan foydalaniladi.

«YuOP»  firmasiga  tegishli  harakatchan  katalizatorli  katalitik 

riforming  reaktorining  sxemasi  21.4-rasm da  keltirilgan.  Reaktor  bloki 

ketm a-ket  birlashtirilgan  to ‘rtta  reaktordan  iborat.  Ushbu  reaktorlarda 

gaz-xom ashyo  aralashmasi  radial  yo'nalishda  harakat  qiladi.  Reaktorlar 

bitta o ‘q  bo'ylab joylashgan  boMib,  yaxlit  konstruksiyani  tashkil  etadi  va 

bir-birlari  bilan  o'tkazish  quvurlari  sistemasi  bilan  bogMangan.  Yuqorigi 

reaktorning  ustiga  regeneratsiya  qilingan  katlizator  uchun  bunker 

joylashtirilgan.

Gaz-xom ashyo  aralashm asi  issiqlik  alm ashgichlar  sistemasi  va 

xom ashyoni  isitish  pechining  birinchi  bosqichidan  o ‘tib,  birinchi 

bosqich 

reaktoriga  kiradi, 

so'ngra 

ketma-ket 

pechning  tegishli 

seksiyalari  va  ikkinchi,  uchinchi  ham da to'rtinchi  reaktorlar  bloki  orqali