Zokirjon salimov n e f t V a g a z n I q a y t a I s h L a s h j a r a y o n L a r I

(19.6) 

tenglam adagi  D  ning  o ‘m ig a  uning 

(17.5) 

tenglam adagi 

qiymati  bilan alm ashtirib, quyidagi tenglam ani  olamiz:

Y uqoridagi tenglam alarda M  ning o ‘lchov birligi kg/m 2-s.

U m um an  olganda,  eritm adan  chegara  qatlam ga  o ‘tgan  m oddaning 

m iqdori M  ni  (k g  hisobida) quyidagi tenglam a orqali aniqlash m um kin:

^ = C T (C -C Jf>  

^ 1 9 8 ^

l-fj

bu  yerda,  F  -   kristallam ing  yuzasi,  m2;  x  -   jarayonning  vaqti,  s;

-  m uhitning qovushoqligi,  Pa-s; T  -  eritm aning absolyut harorati,  K.

(19.8)  tenglam adan  tahlil  qilib,  quyidagi  xulosalarga  erishish 

mumkin:

1.  K ristallanish  yuzasi  qancha  k o ‘p  boMsa,  vaqt  birligi  ichida 

eritm adan  qattiq  fazaga  shuncha  k o ‘p  m odda  o ‘tadi.  Kristallar  qancha 

kichik  boMsa,  ularning  massa  birligiga  to ‘g ‘ri  kelgan  yuzasi  shuncha 

ko‘p  boMadi.  Shu  sababdan  kristallam ing  oMchami  kichik  boMganda 

qattiq  fazaning  m assasi  ortib boradi.

2.  K ristallanishning  tezligiga  eritm aning  harorati  katta  ta ’sir 

ko ‘rsatadi.  H aroratlam ing  ortishi  bilan  eritm aning  qovushoqligi  va 

diffuzion  chegara  qatlam ning  qalinligi  kam ayadi,  oqibat  natijada 

kristallanish tezligi  ortadi.

3.  Jarayonning  harakatlantiruvchi  kuchi  (C  -  C m)  ham  kristallanish 

tezligiga  ancha  ta ’sir  k o ‘rsatadi.  С  va  C m  konsentratsiyalari  o ‘rtasidagi 

ayirm a  qancha  katta  boMsa,  kristallanish  jarayoni  shuncha  tez  boradi. 

Biroq  eritm aning  o ‘ta  to ‘yinish  koeffitsiyenti  ancha  katta  boMsa,  yangi 

kristallanish  m arkazlari  paydo  boMadi,  bunday  holat  m aqsadga  m uvofiq 

boMmaydi.

4. 

A g ar  kristallanish  aralashtirib  turilsa,  jarayonning  tezligi 

ortadi,  chunki  bunday  sharoitda diffuzion  chegara qatlam ning qalinligi  r 

kam ayadi.

19.4.  K R IS T A L L IZ A T O R L A R N IN G   T U Z IL IS H I

Sanoatda  kristallanish  jarayonini  am alga  oshirish  uchun  turli 

uskunalar  ishlatiladi.  Bunday  uskunalar  davriy  yoki  uzluksiz  ishlashi 

mumkin.  Ishlash  prinsipiga  ko ‘ra  kristallizatorlar  bir  necha  turga 

boMinadi:  1)  erituvchining  bir  qism ini  bugMatish  yoMi  bilan  ishlaydigan 

kristallizatorlar;  2)  eritm ani  sovitish  bilan  ishlaydigan  kristallizatorlar;

3) 

sovituvchi 

m oslam asi 

boMmagan 

vakuum -kristallizatorlar; 

4) 

mavhum  qaynash  qatlam li  kristallizatorlar;  5)  diskli  kristallizatorlar;  6) 

kontaktli  kristallizatorlar;  7)  kolonnali  kristallizatorlar;  8) k o ‘p  po g‘onali 

vakuum -kristallizatorlar va boshqalar.

B a ra b a n li  k rista lliz a to r.  19.3-rasm da  suv  bilan  sovitiladigan 

barabanli  kristallizatorning  sxem asi  berilgan.  Bunday  kristallizator 

sanoatda  eng  ko‘p  tarqalgan  boMib,  g ‘ilof  (4)  bilan  ta ’minlangan 

silindrsim on  qobiq  (3)  dan  iborat.  Baraban  bandajlar  (1),  tayanch 

g ‘ildirakchalari  (5)  va tojli  shesternya  (2)  yordamida  aylanm a  harakatga 

keladi.  GMlofga  sovitish  uchun  suv  yoki  havo  beriladi.  Eritm a  va 

sovituvchi  suv  qarama-qarshi  y o ‘nalish  bo‘ylab  harakat  qilishadi. 

Barabanli  kristallizatorning  diam etri  1,5  m  va  uzunligi  15  m  gacha 

boMganda  uning  qiyaligi  1:100  yoki  1:200,  aylanish  soni  esa  10+20 

ayl/min  boMadi.  Bunday  uskuna  yordam ida  mayda  kristall  ch o ‘kma 

olish  mumkin.  Kamchiligi  -   barabanning  ichki  yuzasiga  kristallar 

yopishib qoladi.

1-band ajlar;  2—tojli shesternya; 3-qobiq; 4-gMlof;  5 -tayanch 

gMldirakchalari.

V a k u u m -k rista liz a to r.  Q ism an  bugMatish  uchun  eritm a  bugMatish 

kam erasiga  yuboriladi.  BugMatgichda  vakuum -nasos  v a  kondensator 

yordam ida  vakuum   (b o ‘shliq)  hosil  qilinadi  (19.4-rasm).  BugMatgichda 

eritm a  barom etrik  quvur  orqali  y ig ‘gichga  o ‘tadi.  Hosil  boMgan  suv 

bugMari  vakuum -nasos  orqali  tortib  olinadi.  C ho‘km aga  tushgan 

kristallar 

y ig ‘gichning 

pastki 

qism idan 

tashqariga 

chiqariladi. 

K ristallardan  ajralgan  eritma  y ig ‘gichning  yuqorigi  qism idan  uzatiladi. 

V akuum -kristallizatorlarda  m ayda  oMchamli  kristallar  olinadi.  Bunday 

uskunalar uzluksiz ravishda ishlaydi.

19.4-rasm.  V akuum -kristallizator:

I - b u g ‘latgich;  2-barom etrik quvur;  3 -y ig ‘gich; 4 -n a so s;  5-eritm a 

beruvchi quvur; 6 -sirkulatsiya quvuri; 7-kristalIardan ajralgan eritm a 

chiqadigan  patrubka.

M a v h u m   q a y n a sh   q a tla m li  k ris ta lliz a to r.  Bunday  kristalliza­

torlar  katta  oMchamli  va  bir  xil  shakldagi  kristallar  olish  uchun 

ishlatiladi.  M avhum   qaynash  qatlamli  kristallizatorlarda  kristallanish 

jarayoni  eritm a  bir  qism ining  bugMatilishi  yoki  eritm aning  sovitilishi 

bilan  olib  boriladi.  M avhum   qaynash  qatlam li  bugMatuvchi  kristalli- 

zatom ing  tuzilishi  19.5-rasmda  ko ‘rsatilgan.  Bu  uskuna  qobiq  quvurli 

sovitgich  va  sirkulatsiya  qiluvchi  nasosdan  iborat.  U zluksiz  so 'riluvchi 

quvur  orqali  berilayotgan  eritm a  qism an  kristallardan  ajralgan  suyuqlik 

oqim i  bilan  aralashadi.  Bu  oqim ning  m iqdori  dastlabki  berilayotgan 

eritm aning  m iqdoriga  nisbatan  bir  necha  m arta  k o ‘p  boMganligi  uchun 

aralashgan eritm aning konsentratsiyasi v a harorati  kam   o'zgaradi.

19.5-rasm.  M avhum  qaynash  qatlamli  kristallizator:

1-uskunanin g qobigM; 2-sirkulatsion  nasos;  3-uzatuvchi quvur;

4-eritm a beriladigan  patrubka;  5—kristall  mahsulot chiqadigan patrubka;

6 -b u g ‘latkich; 7-ikkilam chi bugMar chiqadigan patrubka;  8-isituvchi 

bug‘  patrubkasi;  9 -ko ndensat chiqadigan patrubka.

Shu  sababli  sirkulatsiyali  nasos  orqali  aralashgan  eritmani 

sovitgichga uzatib sovitilganda,  eritm a kamroq  to ‘yinadi.  So‘ngra eritm a 

uskunaning  pastki  qism iga  berilib,  kelayotgan  issiqlik  oqim i  bilan 

uskunadagi  kristallar  qaynab,  to ‘yingan  eritm a  hisobiga  kristallar 

kattalashadi.  0 ‘z  tarkibida  ju d a   m ayda  kristallam i  ushlagan,  qisman 

kristallardan  ajralgan  suyuqlik  qoldigM  uzluksiz  so ‘ruvchi  quvurga 

tushib,  berilayotgan  eritm a bilan  aralashib yana  nasos orqali  uzatiladi  va 

sikl 

qaytadan 

takrorlanadi. 

Hosil 

boMgan 

kristall 

m ahsulotlari 

uskunaning  pastki  qism idan  ajratib  olinadi.  Sovitgichga  kirayotgan  va 

chiqayotgan  suyuqlikning  kerakli  haroratini  hosil  qilish  m aqsadida 

q o ‘shim cha sirkulatsiya konturidan  foydalaniladi.

D iskli  k ris ta lliz a to r.  U zluksiz ishlaydigan kristallizatorlar qatoriga 

vertikal  va  gorizontal  diskli  kristallizatom i  ham  kiritish  mumkin.  19.6- 

rasmda  vertikal  diskli  kristallizatorning  sxemasi  keltirilgan.  Ushbu 

kristallizator  ichi  bo‘sh  disklar  (3)  dan  iborat  boMib,  ulam ing 

halqasim on  kanallari  b o ‘ylab  sovituvchi  agent  harakat  qiladi.  Disklar 

tortib  turuvchi  boltlar  yordam ida  bitta  paketga jam langan  boMib,  ularda 

kristallanayotgan aralashm aning oqib o‘tishi uchun teshiklar mavjud.

19.6-rasm.  Diskli  kristallizator sxem asi:

1-val; 2 -k u rak ch a ; 3-d isk lar;  I-dastlabki aralashm a;  II-suspenziya;

III-sovituvchi agent.

H ar  bir  diskda  sovituvchi  agentning  kirishi  v a  chiqishi  uchun 

ikkitadan  shtuser  bor.  D isklarning  m arkaziy  teshiklariga  val  (1) 

joylashtirilgan. 

Sovituvchi 

yuzalam i 

tozalash 

v a 

kristallizatni 

aralashtirish  uchun valga kurakchalar (2)  biriktirilgan.  Dastlabki  eritm a  I 

yuqoridagi  ta ’m inlovchi  shtuser  orqali  disklar  ora!ig ‘idagi  b o ‘shliqqa 

beriladi,  u  barcha  disklar  oraligMdagi  b o ‘shliqlar  orqali  o ‘tib  so ‘ngra 

suspenziya  II  holatida  pastki  shtuser  orqali  uskunadan  tashqariga 

chiqaziladi.  Sovituvchi  agent  III  odatda  uskunaga  sovitilayotgan 

aralashm aga  nisbatan  qaram a-qarshi  y o ‘nalishda  yuboriladi.  Kontaktli 

kristallizator.  Eritm aning  sovituvchi  agent  bilan  o ‘zaro  kontaktiga 

asoslangan  kristallanish  jarayoni  bir  qator  afzalliklarga  ega:  fazalar 

orasidagi  kontakt  yuzaning  ko‘pligi  va  ulam ing  katta  tezlik  bilan 

aralashtirilishi  oqibatida  issiqlik  va  m odda  alm ashinish  jarayonlari 

yuqori  jad allik   bilan  am alga  oshadi;  kristallanayotgan  eritm a  va 

sovituvchi  agen t  haroratlari  o ‘rtasidagi  farq  kichik  qiym atga  (0,5-2°C ) 

ega  boMganda  ham   kristallanish jarayo ni  yuz  beradi;  kristallizatorlarda 

issiqlik alm ashinish yuzalarining  boMmasligi  sababli  ulam ing  tuzilishlari 

ju d a   ixcham   boMadi.  U shbu  jarayon  kam chiliklardan  ham   xoli  emas: 

ajralayotgan  m ahsulotlar  sovituvchi  agentning  ta ’sirida  ifloslanishi 

m um kin;  ishlatilgan  sovituvchi  agentni  tayyor  m ahsulotlardan  ajratib 

olish  bilan  bogMiq  boMgan  yangi  jarayon  paydo  boMadi.  Kontaktli

kristallanishni  davriy  va  uzluksiz  ravishda  olib  borish  mumkin.  19.7- 

rasm da  suyuq  sovituvchi  agentni  ishlatishga  moMjallangan  uzluksiz 

kontaktli  kristallanish  qurilm asining  sxem asi  berilgan.  Bu  yerda 

dastlabki  aralashm a  I  va  sovituvchi  agent  VI  uzluksiz  ravishda 

kristallizator  (1)  ga  beriladi  v a  hosil  boMgan  suspenziya  ham   uzluksiz 

ravishda  uskunadan  tashqariga  chiqarib  turiladi.  Suspenziya  filtr  (2)  ga 

yuboriladi,  u  yerda  ajralgan  kristallar  yuviladi  va  y ig ‘gich  (3)  ga 

tushiriladi.  Y ig ‘gichda  kristallar  suyultiriladi.  Suyulgan  m ahsulotning 

bir  qismi  yuqori  haroratda  eriydigan  tayyor  m ahsulot  sifatida  ajratib 

olinadi,  qolgan  qismi  esa  kristallam i  yuvish  uchun  ishlatiladi.  Yuvindi 

suyuqlik  (fraksiya  II)  ning  tarkibida  odatda  m a’lum  m iqdorda  yuqori 

haroratda  eriydigan  kom ponent  boMadi,  shu  sababdan  uni  dastlabki 

aralashm aga  q o ‘shiladi.  Filtrat  tindirgich  (4)  da  ikki  qatlam ga  ajraladi, 

yuqorigi  qatlam dan  ona  suyuqlik  past  haroratda  eriydigan  m ahsulot 

sifatida ajratib olinadi,  pastki  qatlam dan  ajratib olingan  sovituvchi  agent 

issiqlik 

alm ashgich 

(5) 

da 

sovitilgandan 

so‘ng 

kristallizatorga 

yuboriladi.

19.7-rasm.  Suyuq sovituvchi agentdan foydalaniladigan uzluksiz 

kontaktli  kristallanish qurilm asining sxemasi:

1-kristallizator;  2—filtr; 3—kristall m ahsulot y ig ‘gichi; 4 -c h o ‘ktirgich;

S -issiqlik alm ashgich;  l-dastlab k i  suyultirilgan qotishma;  II- 

yuvitishdan keyingi fraksiya;  III-yuvitish ga yuborilayotgan suyultirilgan 

qotishm a;  IV -o n a suyuqlik;  V -sovitu vch i agent.

K o lo n n ali 

k ris ta lliz a to rla r. 

U zluksiz  kontaktli  kristallanish 

jarayonini  am alga  oshirishda  kolonna  rusum idagi  uskunalar  ham  keng 

ishlatiladi. 

B unday 

uskunalarda 

kristallanayotgan 

aralashm a 

va

sovituvchi  agent  qaram a-qarshi  y o ‘nalishda  harakat  qilishadi.  Bunday 

kristallizatorlar 

suyuqliklarni 

ekstraksiya 

qilishga 

moMjallangan 

uskunalarga  o ‘xshaydi.  19.8  va  19.9-rasm larda  rotorli  va  eritm a  sochib 

beriladigan  kristallizatorlam ing sxem alari  keltirilgan.  Rotorli  -  kolonnali 

uskunada  kristallanish jarayoni  dispers  fazada  am alga  oshiriladi.  Bunda 

kristallanishga  uchrayotgan  aralashm a  sovituvchi  agentga  nisbatan 

ancha  kichik  zichlikka  ega. 

U skunaning  vali  (2)  ga  parrakli 

aralashtirgichlar  biriktirilgan.  Fazalarning  o ‘q  bo ‘ylab  aralashishini 

kam aytirish  uchun  uskuna  balandligi  b o ‘yicha  halqasim on  to 'siq lar  (4) 

yordam ida  bir  necha  seksiyalarga  ajratilgan.  Kristallizatorning  pastki 

qism ida  em ulgatsiyalash  (8)  va  tindirish  (9)  seksiyalari  mavjud, 

uskunaning yuqorigi  qism ida esa  kristalli  suspenziya  uchun yig ‘gich  (6) 

joylashtirilgan.

19.8-rasm.  R otorli-koionnali  kristallizator sxemasi:

1-uskuna qobigM; 2 -v a l;  3-aralashtirgich; 4 -se k siy a hosil qiluvchi 

to ‘siqlar;  5 -kurakchali aralashtirgich; 6 -su sp en ziy a qabul  qilgich;

7-elak sim on to ‘siq;  8-em ulgatsiyalash  seksiyasi;  9—tindirish seksiyasi:

I-d astlab k i  aralashm a;  II—dastlabki sovituvchi agent; III—kristalli 

suspenziya;  IV -ishlatilgan sovituvchi agent.

Dastlabki  aralashm a I  uskunaning pastki qism iga beriladi  va m ayda 

zarrachalarga  ajralgan  holatda  yuqoriga  k o ‘tariladi.  Sovituvchi  agent  II 

yuqorigi  seksiyalam ing  biriga  beriladi  va  kristallanayotgan  aralashm aga 

nisbatan  qaram a-qarshi  y o ‘nalishda  harakat  qiladi.  Aralashtirgichi 

boMmagan  eng  yuqori  seksiyada  kristalli  suspenziya  III  sovituvchi 

agentdan  ajralib  y ig ‘gich  (6)  ga  tushadi,  undan  so ‘ng  filtrlashga 

yuboriladi.

19.9-rasmda  k o ‘rsatilgan  kolonnali  uskunada  kristallanish jarayoni 

yaxlit  fazada yuz beradi.  Dastlabki  eritm a I  uskunaga yuqorigi  kollektor 

(4)  orqali  beriladi,  kristalli  eritm aga  nisbatan  ancha  yengil  boMgan 

sovituvchi  agent  II  esa  kristallizatorga  pastki  kollektor  (5)  yordam ida 

yuboriladi.  Sovituvchi  agent  qiya  naycha (soplo)  (6)  orqali  o ‘tib,  m ayda 

zarrachalarga  ajraladi  va  kristallanish  holatida  pastga  tushayotgan 

aralashm aga nisbatan  qaram a-qarshi  harakat  qiladi.  Quyiltirish  seksiyasi 

(2)  da  ona  eritm a  tindiriladi.  Quyiltirilgan  suspenziya  III  pulsatsiya 

qiladigan  klapan  bilan  jihozlangan  pastki  shtuser  orqali  uskunadan 

tashqariga  chiqariladi,  tindirilgan  ona  eritm a  IV  esa  quyiltirish 

seksiyasining  yuqorigi  qism idan  tashqariga  uzatiladi. 

Ishlatilgan 

sovituvchi  agentning  tom chilari  tindirish  seksiyasi  (3)  da  yigMladi,  u 

yerda  tom chilar  birlashib  yaxlit  oqim  V  hosil  qiladi  va  uskunadan 

tashqariga chiqariladi.

19.9-rasm.  A ralashm a sochib beriluvchi  kristallizator sxemasi:

1-qaram a-qarshi y o ‘nalishdagi  kontaktli seksiya; 2-suspenziyani 

quyiqlashtiruvchi seksiya;  3-sovituvchi agentni tindirish seksiyasi; 

4-dastlabki aralashm aning kirishi uchun kollektor;  5-sovituvchi 

agentning kirishi  uchun  kollektor;  6 -q iy a naycha;  I-dastlabki aralashma;

II-dastlabki sovituvchi  agent; III-quyiqlashgan suspenziya;

IV -tindirilgan  ona eritm a;  V -ishlatilgan sovituvchi agent.

K o‘p  k orp u sli v a k u u m -k rista lliz a to r. 

Sanoatda ko‘p  miqdordagi 

kristallam i  olish  uchun  ko‘p  korpusli  vakuum -kristallanish  qurilmalari

keng  ishlatiladi.  Bunda  bir  necha  uskuna ketm a-ket  ulanib,  vakuum ning 

m iqdori  uskunaning soniga  qarab  asta-sekin  oshib  boradi.  Korpuslardagi 

bosim   esa  birinchisidan  oxiriga  qarab  ortib  boradi  (19.10-rasm ).  Har 

qaysi  uskuna  uchun  ikkilamchi  bugMami  kondensatsiyalashga  alohida 

yuzali  kondensatorlar  o'rnatiladi.  Kondensatorlar  sovituvchi  suvning 

oqim   y o ‘nalishiga  qarab  ketm a-ket  ulanadi.  D astlabki  qizdirilgan  eritm a 

I  birinchi  korpusga  beriladi,  u  yerda  eritm a  qaynaydi  va  o ‘z -o ‘zidan 

bugManishi  natijasida  ushbu  korpusdagi  qoldiq  bosim ga  m os  kelgan 

haroratgacha  soviydi.  Hosil  boMgan  suspenziya  korpuslardagi  bosim lar 

farqi  ta ’sirida  ikkinchi  korpusga  oqib  o ‘tadi,  u  yerda  yana  qism an 

bugManadi  va  boshqa  barcha  jaray o n lar  davom  etadi.  Hosil  boMgan 

kristallizat oxirgi  korpusdan  barom etrik quvur (2) va gidravlik zatvor (3) 

Qrqali  tashqariga  chiqariladi.  BugMami  kondensatsiyalash  sovuq  suv  III 

yordam ida  am alga  oshiriladi.  Sovuq  suv  ketm a-ket  barcha  konden­

satorlar  orqali  o'tadi.  Ayrim   holatlarda  hosil  bo'lgan  bugMar yordam ida 

dastlabki 

eritm a  isitiladi.  N atijada  kristallanish  jarayoni 

uchun 

sarflanayotgan  energiya  va  sovituvchi  suvning  sarflari  sezilarli  darajada 

kam ayadi._______________________________________________________

I V

19.10-rasm.  K o 'p  korpusli vakuum -kristallanish  qurilm asining sxem asi:

l-kristallizatorlar(korpuslar); 2-baro m etrik  quvur;  3 -g id rav lik  zatvor; 

4-kondesatorlar;  I-dastlabki eritm a; II—kristallizat;  III-sovituvchi suv;

IV -kondensat.

Sanoatda 

ishlatiladigan 

k o 'p  

korpusli 

vakuum -kristallanish 

qurilm alarida  korpuslam ing  soni  3  tadan  24  gacha,  har  bir  p og'onadagi 

haroratlar  farqi  4—5°C,  kristallam ing  o'Icham i  esa  0,2-0,25  mm  boMishi 

mumkin.

Um um an  olganda,  vakuum -kristallizatorlar  bir  qator  afzalliklarga 

ega:  ulam ing  ish  unum dorligi  katta;  uskunaning  barcha  ish  hajm ida 

eritm aning bir m e’yorda to ‘yinishi y uz beradi;  uskuna ichki yuzalarining 

ifloslanish  ehtim oli  ju d a   kam;  uskunani  xohlagan  konstruksion 

materialdan tayyorlasa bo'ladi.

19.5. K R IS T A L L IZ  A T O R L  A R N I  H IS O B L A S H

K rista lliz a to rla rn in g   m oddiy  b a la n si.  Buning  uchun  quyidagi 

kattaliklarni  qabul  qilamiz:  Gb -  dastlabki  eritm aning  miqdori,  kg;  G kr -  

kristallam ing  m iqdori,  kg;  Gq  -   qoldiq  eritm aning  miqdori,  kg;  W   -  

bugManish  paytidagi  ajralgan  erituvchining  miqdori,  kg.  Davriy 

ishlaydigan  kristallizatorlar  uchun  jarayonning  oxirida  m oddiy  balans, 

tenglam asi quyidagicha yoziladi:

Gb = Gq + G kr+ W  

(19.9)

K ristallanayotgan  m oddaning  tarkibini  massaviy  ulushlarda  qabul 

qilamiz:  Bb  -   dastlabki  eritmada;  Vq  -   qoldiq  eritmada;  V kr  -  

kristallarda.  A gar  m odda  suvsiz  shaklda kristallanayotgan  boMsa,  bunda 

V kr= l.  K ristallanish  jarayonida  kristallogidrat  hosil  boMsa  (y a ’ni 

kristallam ing  tarkibiga  erituvchining  m olekulalari  ham  kirib joylashsa), 

u holatda:

Vkr  =  - ^ ,  

(19.10)

bu  yerda,  M   -   kristallanayotgan  m oddaning  m olekular  m assasi; 

-  

kristallogidratning m olekular massasi.

Suvsiz kristallanayotgan  m odda uchun  m oddiy  balans  tenglam asini 

boshqa ko‘rinishda ham  yozish mumkin:

GbVb =  GqVq +  G krV k l. 

(19.11)

Erituvchining  bir  qismi  bug'latilm aydigan  kristallizatorlar  uchun 

moddiy  balans  tenglam asi  tuzilganda,  (19.9)  tenglam adagi  W =0. 

Bunday  sharoitda,  agar  G b,  Vb,  V q  v a  

lar  m a’lum  bo‘Isa,  Gq  va  G kr 

lam ing  qiym atlari  topilishi  m um kin.  B uning  uchun  (19.9)  va  (19.11) 

tenglam alar yechilishi zarur.

Agar  erituvchining  bir  qism i  ajratib  olinishi  lozim  boMganda, 

a w a lo   bugManishi  kerak  boMgan  erituvchining  miqdori  W  qabul 

qilinadi.  Erituvchining  bir  qism i  ajratilgandan  so ‘ng  eritm adagi 

kristallanayotgan  kom ponentning  oxirgi  konsentratsiyasi  V 0  m a’lum  

boMganda,  W   ning  m iqdorini  quyidagi  tenglam a  orqali  aniqlansa 

bo'ladi:

K ris ta lliz a to rla rn in g   issiq lik   b alan si.  Eritm a  sovitiladigan  va 

eruvchining bir qismi  bug‘lanadigan  kristallanish jaray on i  uchun  issiqlik 

balansini tuzam iz.

Issiq lik n in g   k irish i  (B m ):  dastlabki  eritm a  bilan  G bC btb,  bu  yerda 

C b -  boshlangMch  eritm aning  issiqlik sigMmi, J/kg-K, tb -  uning  harorati, 

°C;  kristallanish  paytida  ajraladi  Gkrq kr,  bu  yerda  q ^   -   kristallanish 

issiqligi, J/kg.

Issiq lik n in g  s a rfi (B m ):  qoldiq  eritm a  bilan  G qC qtq,  bu yerda Cq -  

qoldiq  eritm aning  issiqlik sigMmi,  J/kg-K,  tq -  uning harorati,  C;  kristall 

m odda  bilan  G ^ C ^ r ,   bu  yerda  C kr  -   kristallam ing  issiqlik  sigMmi, 

J/kg-K,  tkr -   kristallam ing  harorati,  u  qoldiq  eritm aning  haroratiga  teng 

(tkr =   tq);  bugMangan  eritm a bilan  W i,  bu  yerda  i -  erituvchi  bugMarning 

entalpiyasi,  J/kg;  sovituvchi  agent  bilajo  GcCc  (to  -   tb),  bu  yerda  Gs  -  

sovituvchi  agentning  m iqdori,  kg/s,  Cs  -   sovituvchi  agentning  issiqlik 

sigMmi,  J/kg-K,  tb  va  to  -   sovituvchi  agentning  boshlangMch  va  oxirgi 

haroratlari,  C ; atrof-m uhitga y o'q o lish i Q y.

Issiqlikning  kirishi  va  uning  sarfini  bir-biriga  tenglab,  quyidagi 

issiqlik balansi tenglam asini yozam iz:

GbCbtb + 

= GqCqtq + GkrCkrtkr + Wi + GcCc(to -  tb) + Qy. 

(19.13)

U shbu  tenglam a  yordam ida  bugManish  yoMi 

bilan 

ajratib 

olinadigan  erituvchining  m iqdori  W  (kg/s)  yoki  eritm aning  haroratini 

tegishli  qiym atgacha  sovitish  uchun  zarur  boMgan  sovituvchi  agentning 

miqdori  Gc (kg/s) aniqlanadi.

K ristallizatorning  issiqlik  alm ashinish  yuzalari  8-bobda  keltirilgan 

tenglam alar 

asosida 

topiladi. 

S o‘ngra 

kristallizatorning 

asosiy 

oMchamlari  (diam etri,  balandligi,  hajm i) aniqlanadi.

T a y a n c h   so ‘z  v a  ib o r a la r

Kristallanish,  sublim atsiya,  desorbsiya,  izoterm ik  va  izogidrik 

uslublar,  dastlabki  eritm a,  to'yingan  eritm a,  o 'ta   to'yin gan   eritm a, 

kristallanish  m arkazlari,  tu rg 'u n   eritm a,  n o turg 'u n  eritm a,  adduktiv 

kristallanish,  kom pleks  birikm a  -   addukt,  eritm aning  nom uvozanat  va 

m uvozanat  holatlari,  Klapeyron-Klauzius  tenglam asi, 

kristallanish 

issiqligi,  m oddaning  solishtirm a  hajm i,  fazaviy  o 'zgarish id a  yuz

beradigan  bosim,  binar  va  k o ‘p  kom ponentli  sistemalar,  kristallanish 

tezligi, 

kristallam ing 

hosil 

boMish 

mexanizmi, 

kristallan ishning 

m olekular  va  kinetik  bosqichlari,  diffuziya  koeffitsiyenti,  o ‘sayotgan 

kristallam i  qoplab  turgan  diffuzion  chegara  qatlam ning  qalinligi, 

konsentratsiyalar  ayirm asi,  o 'ta   to 'y in g an   eritm aning  konsentratsiyasi, 

chegara  qatlam dagi  to'yingan  eritm aning  konsentratsiyasi,  fazaviy 

o'zgarish  tezligining  doim iyligi,  P.M.  Silin  tenglam asi,  kristallam ing 

yuzasi, 

m uhitning 

qovushoqligi, 

eritm aning 

absolyut 

harorati, 

kristallizatorlarning 

tuzilishi, 

barabanli 

kristalizator, 

vakuum- 

kristallizator, 

mavhum 

qaytjash 

qatlam li 

kristallizator, 

diskli 

kristallizator,  kontaktli  kristallizator,  kolonnali  kristallizatorlar,  k o 'p  

korpusli  vakuum -kristallizator,  kristallizatorlarning  moddiy  balansi, 

kristallizatorlarning  issiqlik balansi.