Ўзвекистон республикаси олий ва ўрта


Download 0.73 Mb.
bet94/119
Sana28.09.2023
Hajmi0.73 Mb.
#1689084
1   ...   90   91   92   93   94   95   96   97   ...   119
Bog'liq
Экинларни сугориш асослари

14. СУБОРИШ ТИЗИМЛАРИ ВА УЛАРДАН
ФОЙДАЛАНИШ



Сугориш (гидромелиоратив) тизимлари — бу ерларни cyFo- риш учун ташкил этилувчи мураккаб сув хужалик мажмуи булиб, у куй и да ги икки таркибий кисмдан иборат: 1) сугориш тармок^лари ва 2) коллектор-зовур ва сув йишш-ташама тар- мок, лари.
Сугориш тармоклари сувни кишлок, хужалиги экинларини сугориш технологияларига мувофик, керакли микдор ва муд- датларда сув манбаидан олиб, сугориладиган худудларгача та- шиб келтириш ва уни сувдан фойдаланувчилар уртасида, алмашлаб экиш далалари ва сугориш участкалари буйича бир текисда таксимлаш учун хизмат к,иладиган узаро узвий боглик, \олда фаолият курсатувчи иншоот ва техник воситаларни уз ичига олади.
Тегишли сугориш усули ва техникасини куллаш оркали сувнинг оким шакли тупрок намлигига айлантирилади ва у тупрок унумдорлигини белгиловчи кучли омилга, шунингдек, тупрокнинг сув, озик, хаво, туз ва иссиклик режимларини бошкарувчи воситага айланади.
Коллектор-зовур ва сув йигиш-ташама тармоклари сизот сувлар сатх;ини пасайтириш ва ортикча сувларни участкадан ташкарига чикариб ташлашда кулланиладиган иншоот ва техник воситалардан таркиб топган.
Сугориш тизимлари яйловларга сув чикариш, чорва- чиликни сув билан таъминлаш, кишлок хужалиги ма\сулот- ларини дастлабки ишлаш технологик жараѐнларида ва а^олига маиший э?^гиѐжларида фойдаланиш учун сув етказиб бериш вазифасини кам бажаради.

14.1. СУРОРИШ ТИЗИМЛАРИНИНГ ТУРЛАРИ ВА ТАРКИБИЙ КИСМЛАРИ


Сугориш тизимлари алох,ида хужаликка (ширкат, ижара, фермер, дех,кон) хизмат курсатаѐтган булса хужалик суюриш тизими, икки ѐки ундан ортик хужаликка хизмат курсатаѐтган

б^лса хужаликлараро сутриш тизими деб юритилади. Агар сугориш тизими бир нечта туман, вилоят ѐки республикалар худудида жойлашган булса, у тегишлича туманлараро, вилоят- лараро ва республикалараро сугориш тизимлари дейилади. Хужалик сугориш тизимларидан фойдаланиш буйича барча тадбир ва харажатлар хУжалик томонидан, хужаликлараро ти- зимларда эса давлат томонидан бажарилади ,ва таъминланади.


Геоморфологик шароитларга кура TOF олди (Марказий Осиѐнинг тогли) районларида/ дарѐларнинг водийларида (йи- рик дарѐлар Сирдарѐ, Амударѐ, Зарафшон, Чирчик, ва б.) ва текисликлардаги сув айиргичларда (Украинанинг сах,ро ва ярим са.\ро районлари) ташкил этилган сугориш тизимлари узаро фаркданади.
Сугориш тизимлари тузилиши (конструкцияси), сув уза- тиш усули, кулланиш холатига к,араб хам турларга булинади. Тузилишига кура очик;, ѐпи% ва аралаш; сув уз ок,ими билан, механик кутариб''бериш ва уз ок,ими-механик, яъни аралаш усулларда узатилувчи; кулланиш х,олатига кура кучмас. (тур- гун), ярим кучма ва кучма сугориш тизимлари ажратиб курса- тилади.
Очик, сугориш тизимларида барча йирик ва майда канал- лар тупрок ѐки тушамали узанга эга ѐки бетон нов х,олида очик, булиб, ѐпик, тизимларда сугориш тармокдари сифатида босимли ва босимсиз кувурлардан фойдаланилади.4 Аралаш турдаги тизимларда йирик так,симлаш каналлари очик, холда, •хужалик так,симлагичлари, карта сугориш тармоклари ѐпик, кувурлардан иборат булади.
Сугориладиган ерларда к,ишлок, хужалигини ихтисос- лашганлигигажура куйидаги сугориш тизимлари узаро фарк- ланади: пахтачилик, шоличилик, мева-сабзавотчилик ва бош- к,алар. Ахоли истик,омат жойлари, саноат ва кишлок, хужалиги корхоналарида шаклланаѐтган чик,инди сувлардан на- мик,тирувчи-угитлаш мацсадларида фойдаланиш учун махсус тизимлар — чик,инди сувлардан фойдаланиладиган сугориш тизимлари барпо этилади.
Сугориш тизимлари мураккаб сув хужалик мажмуи булиб, куйидаги асосий таркибий к,исмлардан иборат: бош сув олиш иншооти (сугориш сувини сув манбаидан олиб, магистрал каналга узатиш учун хизмат к,илувчи тугон, шлюз, насос станциялари ва б.); сув узатиш ва так,симлаш каналлари (магистрал канал ва унинг тармоклари, хужаликлараро так,сим-
;лагичлар); хужалик таксимлаш тармокдари (хужалик так,сим- лагичи, алмашлаб экиш участкасига сув таксимлагич); карта сугориш тармокдари (мувакдат ва ук,арикдар, сугориш эгат- лари, йулаклар ва чеклар); оцова тармокдари (ортикча сугориш ва ѐгин сувларини чик,ариб юборувчи ташамалар); коллектор-зовур тармоги (ортикча сизот сувларни ташкарига чикариб ташлашда кулланиладиган бирламчи ва гурух, зовур- лари, вертикал зовурлар, хужалик ва хужаликлараро коллек- торлар, магистрал коллекторлар); гидротехник иншоотлар (сув улчаш-тацсимлаш иншоотлари, акведук, дюкер, сизот 'сувлар сат^ини кузатиш кудукдари ва б.); хизмат йуллари ва улардаги иншоотлар, хужалик ва дала йуллари, куприклар; алок,а воситалари (сувдан фойдаланишни тезкор бошк,ариш максадида кулланиладиган телефон, радиостанциялар); ишлаб чикариш, хизмат, яшаш бинолари, омборхона, гаражлар, устахона ва ѐрдамчи бинолар; каналларнинг х,имоя зоналари, fHXOTa дарахтзорлари, электр линиялари ва бошкдлар (43- расм).


43- раем. Хужаликда канал ва иншоотларни жойлаштириш схемаси:
: 1 - хужаликлараро сув таксимлагич; 2 - сув ажратиш иншооти; 3 - хужалик ! сув тацеимлагичи; 4 — сув улчаш-сув чикариш иншооти; 5 - сув чик,аргич; 6 — оцова сувларни чик,аргич; 7 — 20—40 гектарли участкалар; 8 — участка каналлари; 9 — йуллар, 10 - коллектор; 11 — муваккат сугориш тармоклари; 1—III - сувдан фойдаланишни ташкил этиш массивлари.
(

CYFOPHIH ТАРМОКЛАРИ


Сугориш тармокдари фойдаланиш мудцатига кура доимий ва
мувакмат тармо^ларта булинади. Доимий тармокдарга ик-
I

ки ва ундан ортик. йил давомида фойдаланилувчи сув узатиш тармоцлари — магистрал канал ва унинг тармснутри, хужаликлараро, хужалик ва участка так,симлагичларини уз итога олади. Ёпик сугориш кувурлари хам доимий тармок, хисоб- ланади. Мувак,к,ат сугориш тармоклари мавсум давомида ѐки битта сугориш давомида фойдаланилувчи тармок^ар булиб, уларга мувак,к,ат арик^ар, укариьутр, бешамаклар, сугориш эгатлари, йулак (пол)лар ва чеклар киради. Муваккат тар- моцлар бевосита сугориш арафасида курилиб, сугоришдан кейин тупрок, етилиши билан ѐки мавсум бошида/курилиб, мавсум охирида текислаб юборилади. Очик, сугориш каналлари худуднинг энг баланд к,исмида куриладики, токи сув далаларга уз ок,ими билан узатилсин. Агар сув манбаи ѐки таксимлаш канали сугориладиган даладан пастда жойлашган булса, сув насос станцияси ѐрдамида кУтариб берилади, яъни машина ѐрдамида узатилади (44- раем).



44- раем. Сувни насос станцияси ѐрдамида юкррига кутариб бериш.
Сугориш каналлари фойдали иш коэффициента (ФИ К) ва ердан фойдаланиш коэффициента (ЕФК)нинг юк,ори дара-

  • жада булишини, улар ва гидротехник иншоотлардан самарали ва кишлок, хужалиги машиналаридан серунум фойдаланишни таъминлайдиган к,илиб курилади. Каналлардаги сув сат\и •улардан сув олувчи тармокдагидан 20—22 см баланд булиши жерак. Сугориш каналларининг узанлари ювилиб кетмаслиги ва уларни лойка босмаслиги учун канал тубининг нишоблиги 0,00003 дан 0,002^гача булиши лозим.

Каналлар тузилишига кура казма, ярим кутарма ва кутарма каналларга булинади. Канал трассасида маълум бир туе и к, (автомобиль ѐки темир йуллари, дарѐ, сой ѐки жарлик) учраб к,олса, махсус гидротехник иншоотлар ѐрдамида унинг устидан (акведук) ѐки тагидан (дюкер) утказиб юборилади (45- раем).



Download 0.73 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   90   91   92   93   94   95   96   97   ...   119




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling