Ўзвекистон республикаси олий ва ўрта


Download 0.73 Mb.
bet39/119
Sana28.09.2023
Hajmi0.73 Mb.
#1689084
1   ...   35   36   37   38   39   40   41   42   ...   119
Bog'liq
Экинларни сугориш асослари

СУГОРИЛАДИГАН ЕРЛАРНИНГ СУВ РЕЖИМИ ВА БАЛАНСИ

Тупрокнинг сув режими уни хаво, иссиклик, микробиологик, озик режимларига, шунингдек, мелиоратив ахволига кучли таъсир этади. Шу сабабдан сугориладиган дехкончилик шароитида ерларнинг сув балансини Урганиш мухим тадбир Хисобланади: унинг кирим ва сарф кисмларини ташкил этув- чи элементларини узгартириш оркали тупрокнинг сув режи- мини керакли йуналишда бошкариш имконияти мавжуд.
Табиий намланувчи ер массивларининг сув баланси хисо- бий давр (ой, квартал, йил) учун А.Н.Костяков (1951) таклиф этган куйидаги ифода ѐрдамида хисобланади:
ДW+ \V= (Р+ V- S ) + ( G + А - О) - Е,
бу ерда AIV — тупрокнинг хисобий катламида тупрок-сизот сувлари захирасининг купайиши (ѐки камайиши); &V ер усти сувлари захирасининг купайиши (ѐки камайиши); Р атмосфера ѐгинлари; V
- ер усти сувларини боища хУДУДДан окиб келиши; G — сизот ѐки фильтрация сувларининг окиб келиши; А тупрокда хаво намлигининг кондицияланиши; £ - ер усти сувларининг таищарига окиб кетиши; О — тупрок-сизот сувларининг ташкарига окиб кетиши; Е сувнинг умумий бугланишга сарфи (транспирацияга, тупрок ва сув юзасидан).
Сугориладиган дехкончилик шароитида эса сув баланси куйидагича хисобланади:
AW = fVK - W c = + М + Фк + G ) - + Т + D + О ) , бу ерда Д W
— тупрок-сизот сувларининг купайиши (ѐки ка-
майиши); W K тупрок-сизот сувларининг кирим кисми: Г - ѐгин- сочин сувлари; М сугориш сувлари; Фк — сугориш тармокдаридан сувнинг фильтрация булиши; G - сизот сувларнинг таищаридан окиб келиши; W c - тупрок-сизот сувларининг сарф кисми; Е тупрок юзасидан бушаниш; Т — Усимликлар томонидан буладиган транспирация; D - зовур- лар оркали тупрок-сизот сувларининг ташкарига окиб кетиши; О тупрок-сизот сувларининг ташкарига окиб кетиши (зовурсиз шароитда).
Сугориладиган ерларнинг сув баланси ижобий ѐки салбий булиши мумкин. Агар хисобий даврнинг бошида тупрок-сизот сувлар захираси W деб олинса, сув балансининг кирим кисми унинг сарф кисмидан куп, яъни W + A W булганда тупрок намлиги юкори булади
— сув захираси купаяди, сарф кисми кирим кисмидан куп булганда ( fV - А I V ) х,исобий катламда тупрок намлиги камайиб, сизот сувлар ер юзасига якин жойлашган ерларда улар сатх,ини пасайиши кузатилади.
Сугориладиган ерларда сув балансининг кирим кисмини асосан сугориш ва сизот сувлари ташкил этади. Ер юзасига якин жойлашган сизот сувлар кишлок хужалиги экинлари- нинг сугориш режимига кучли таъсир курсатади. Сизот сувлари чукурда жойлашган ерларда сув балансининг кирим Кисмини сугориш сувлари (85,9—93,1 фоизгача) ташкил этади. Демак, буНдай шароитларда усимликларнинг сувга булган эхгиѐжини таъминловчи асосий манба булиб сугориш сувлари Хисобланади (27- жадвал). Сизот сувлари ер юзасига якин жойлашган ерларда экинларни ортикча меъѐрларда сугориш сув балансининг кирим кисмини купайишига - сизот сувлар сатхининг кутарилишига олиб келади, бу эса тупрокни бот- кркланишга мойил килиб кУяди.

    1. жадвал Мирзачулнинг янгидан суторилаѐтган ерларининг сув баланси (Лев В Т., Набихужаев С.С., 1976)

Кирим кисми
элементлари

м3/га

Фоиз

Сарф кисми элементлари

м3/га

Фоиз

Ёгин-сочин Сугориш сувлари Тупрокнинг табиий намлиги

960
7800

500


10,3
84,2

5,5


Бугланиш Транспирация

2815
6445

30,4
69,6

Жами

9260

100,0

Жами

9260

100,0

Кишлок хужалиги экинларини парвариш килиш агро- техникасига тулик риоя килинган шароитда даладаги сувнинг

63—69 фоизи транспирация, 31—37 фоизи эса тупрок юзаси- дан букланишга сарфланади. Сугоришлардан кейин катор ораларига уз вактида ишлов бермаслик окибатида тупрок, юзасида каткалок пайдо булиб, уларнинг дарз кетиши Усимлик илдиз тизимини кучли шикастлайди. Бундай ерларда сувнинг бугланишга исроф булиши кескин ортиб, суткасига Хар гектар майдондан 20—30 м3 гача етиб боради.


Минераллашган сизот сувлари ер юзасига якин жойлашган ерларда сув балансининг кирим кисмининг куп булиши улар сатхини кутарилишига сабаб булади ва бунинг натижасида тупрокнинг мелиоратив ахволи ѐмонлашиб кетади.
Кам катламга эга, шагал ѐткизикди, енгил механик таркибли тупроклар шароитида сугориш сувлари чукур катламларга куп микдорда сизилиб исроф булади. Шу боисдан бундай ерларда сугориш меъѐрлари камайтирилиб, экинлар тез-тез сугориб турилади, яъни сугориш сони оширилади.
Сув билан етарлича таъминланмаган минтакаларда сув баланси салбий булади, яъни сарф кисми кирим кисмидан ортик булади. Масалан, Сурхон-Шеробод вохасида ѐгин сувлари йилига 80-120 мм. ни ташкил этган холда бугланиш 1800—2000 мм. га етиб боради. Бундай ерларда сугориш ме- лиорациясини кУллаш оркали тупрокнинг сув режими кишлок хужалиги экинлари учун кулай холатга келтирилади.
Сув билан ортикча таъминланган минтакаларда эса сув балансининг кирим кисми унинг сарф кисмидан K$TI булганлиги туфайли тупрокда ор- .тикча нам тупланиши ва сизот сувлар сатхининг кутарилиши кузатилади. Бу эса тупрокдарнинг боткокданишини келтириб чикаради, хаво (аэрация), озик, иссикдик, сув режимлари ва микробиологик жараѐнлар ѐмонлашиб, унумдорлиги кескин камайиб кетади. Бундай ерларда тупрокнинг сув режими зах кочириш мелиорациясини куллаш йули билан яхшиланади.
НАЗОРАТ УЧУН САВОЛЛАР

  1. Сугориш тупрокка кандай таъсир этади?

  2. Сугориш таъсирида тупрокнинг унумдорлиги, микробиологик фаолияти Кандай

узгаради?

  1. Сугориш натижасида сизот сувлар режимининг узгаришини баѐн этинг.

  2. Сугориладиган даланинг микроИкдими деганда нимани тушунасиз?

  3. Сугориш таъсирида тупрок намлиги ва хавонинг ерга якин катламининг нисбий

намлиги кандай узгаради7

  1. Сугоришни тупрок ва ерга якин хаво катламининг хароратига таъсирини баѐн этинг.

  2. Сугориладиган ерларнинг сув режими нима? Унга таъсир этувчи омиллар- ни

курсатинг.
  1. СУТОРИШ ТУРЛАРИ ВА НОУСУВ ДАВРИДАГИ СУРОРИШЛАР






    1. Download 0.73 Mb.

      Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   35   36   37   38   39   40   41   42   ...   119




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling