1-mavzu. Matritsalar va ular ustida amallar Reja


Download 442.01 Kb.
Pdf ko'rish
bet1/3
Sana04.11.2020
Hajmi442.01 Kb.
#140922
  1   2   3
Bog'liq
liijRMt cZYfftdyROORFdTlnOvlGYie


1-mavzu. Matritsalar va ular ustida amallar 

 

Reja 

1.1.  Matritsaga doir asosiy tushunchalar. 

1.2.  Matritsalar ustida amallar. 

1.3.  Texnologik matritsa tushunchasi. 

1.4.  Excelda matritsalar ustida amallarni bajarish. 

 

 

Tayanch soʻz va iboralar: matritsa, satr matritsa, ustun matritsa, satr-



vektor, ustun-vektor, vektor komponenti, nol matritsa, teng matritsa, zanjirlangan 

matritsalar, kvadrat matritsaning bosh diagonali, diagonal matritsa, skalyar 

matritsa, birlik matritsa, transponirlangan matritsa, simmetrik matritsa, qiya 

simmetrik matritsa, texnologik matritsa. 

 

 

Matritsa tushunchasi va unga asoslangan matematikaning “Matritsalar 



algebrasi” boʻlimi amaliyotda, jumladan, iqtisodiyotda katta ahamiyat kasb etadi. 

Bu shu bilan tushuntiriladiki, aksariyat iqtisodiy obyekt va jarayonlarning 

matematik modellari matritsalar yordamida sodda va kompakt koʻrinishida 

tasvirlanadi. 

 

Matritsa tushunchasi birinchi marta ingliz matematiklari U.Gamilton (1805-



1865-y.y.) va A.Kel (1821-1895 y.y.) ishlarida uchraydi. Hozirgi kunda matritsa 

tushunchasi tabiiy va amaliy jarayonlarning matematik modellarini tuzishda 

muhim vosita sifatida qoʻllaniladi. 

 

1-ta’rif. Matritsa deb, 



m

 ta satr va 



n

 ta ustunga ega boʻlgan qavslar ichiga olingan 

toʻrtburchakli sonlar jadvaliga aytiladi. 

 

 



Matritsalar lotin alifbosining bosh harflari bilan belgilanadi. Masalan, 

11

12



1

21

22



2

1

2



...

...


.

...


...

...


...

...


n

n

m

m

mn

a

a

a

a

a

a

A

a

a

a









 



Matritsani tashkil qilgan sonlar uning elementlari deyiladi. Matritsa oʻlchami 

m n

 kabi yoziladi. Matritsaning 



i

-satr, 


j

-ustun kesishmasidagi element 



ij

a

 kabi 


belgilangan. Demak, 

34

 – 3-satr va 4-ustin kesishmasida joylashgan elementdir. 

 

Ba’zida matritsalarni yozishda (...) qavslar oʻrniga [...] qavslar yoki ||...|| kabi 



belgilardan foydalaniladi. 

 

Aytaylik quyidagi jadvalda iqtisodiyotning tarmoqlari boʻyicha resurslarning 

taqsimlanishi berilgan boʻlsin: 

 

Resurslar 



Iqtisodiyot tarmoqlari 

Sanoat Qishloq 

xoʻjaligi 

Elektr energiyasi resurslari 

7,3 

5,2 


Mehnat resurslari 

4,6 


3,1 

Suv resurslari 

4,8 

6,1 


 

Bu resurslar taqsimotini matritsa koʻrinishida quyidagicha yozish mumkin: 

7,3 5,2

4,6 3,1 .



4,8 6,1

A



 





 Bu matritsaning oʻlchami 



3 2

 boʻlib, satrlari resurs turlariga 



ustunlari esa tarmoqlarga mos keladi. 

 

(



n

) oʻlchamli matritsaga satr matritsa, (



1

m

) oʻlchamli matritsaga esa 



ustun matritsa deyiladi, ya’ni 



11

12

1n



K

a

a

a



,   

11

21



1

.

m



a

a

L

a











 

 

Bundan tashqari ba’zida bu matritsalar mos ravishda satr-vektor va ustun-



vektor deb ham ataladi. Matritsaning elementlari esa vektorlarning komponentlari

deyiladi. 

 

Har bir elementi nolga teng boʻlgan, ixtiyoriy oʻlchamli matritsaga nol 



matritsa deb aytiladi va quyidagi koʻrinishda boʻladi: 

0 0 ... 0

0 0 ... 0

.

... ... ... ...



0 0 ... 0





 






 

 

2-ta’rif. 



A

va 


B

 matritsalar bir xil oʻlchamga ega boʻlib, ularning barcha mos 

elementlari oʻzaro teng boʻlsa, bunday matritsalar teng matritsalar deyiladi va 

A B

 koʻrinishda yoziladi. 



 

 1-misol. Quyidagi matritsaviy tenglikdan 

x

 va 


y

 noma’lumlarning 

qiymatlarini toping: 


3

2

3



.

1

2 1



y

x y

 





 



 


 

 Yechish. 

Matritsalarning mos elementlarini taqqoslab quyidagi tengliklarni 

hosil qilamiz: 

2,

2

0



y

x

y

x

    . 



 

3-ta’rif. 

A

 matritsaning ustunlari soni 



B

 matritsaning satrlari soniga teng boʻlsa, 



A

 matritsa 



B

 matritsa bilan zanjirlangan matritsa deyiladi. 



 

Masalan, 

2 3 4

4 5 2


9 8 2

A



 





 va 



5 8

1 4


4 3

B



 





 matritsalar zanjirlangan matritsalar 



boʻladi. Chunki, 

A

 matritsaning oʻlchami 

3 3



 ga, 



B

 matritsaning oʻlchami 

3 2



 



ga teng.  

 

Shuni ta’kidlash lozimki 



B

 va 


A

 matritsalar zanjirlangan emas. Chunki, 



B

 

matritsaning ustunlari soni 2 ga, 



A

 matritsaning satrlari soni 3 ga teng boʻlib, 

oʻzaro bir xil emas.  

 

4-ta’rif.  Ham satrlar soni, ham ustunlar soni 



n

 ga teng boʻlgan, ya’ni 



n n

 



oʻlchamli matritsa 

n

-tartibli kvadrat matritsa deyiladi. 



 

Masalan, 

1

8 6


1

2 5 7


3

1

0 11 15



0

5 3


9

A











 matritsa 4-tartibli kvadrat matritsadir. 

 

11 22


, ,...,

nn

a a

a

 elementlarning tartiblangan tо‘plami kvadrat matritsaning 

asosiy diagonali deyiladi. Agar 

( )


ij

A

a

 kvadrat matritsada 



(

)

i



j i

j

  



munosabat bajarilganda 

0

ij



a

 boʻlsa, u holda 



A

 matritsa yuqori (quyi) 

uchburchakli matritsa deyiladi. 



11

12

1



22

2

...



0

...


yuqori uchburchakli matritsa

...


...

...


...

0

0



...

n

n

nn

a

a

a

a

a

A

a











 



11



21

22

1



2

0

...



0

...


0

quyi uchburchakli matritsa

...

...


... ...

...


n

n

nn

a

a

a

A

a

a

a









 



 

( )


ij

A

a

 kvadrat matritsada 



i

j

 boʻlganda, 



0,

ij

a

 



i

j

 boʻlganda, 



0

ij

a

 



boʻlsa, u holda 

A

 matritsaga diagonal matritsa deyiladi ya’ni 

11

22

0



...

0

0



...

0

.



...

... ... ...

0

0

...



nn

a

a

A

a









 



 

Agar diagonal matritsaning barcha diagonal elementlari oʻzaro teng boʻlsa, u 

holda bunday matritsaga skalyar matritsa deyiladi ya’ni  

0 ... 0


0

... 0


.

... ... ... ...

0 0 ...

a

a

A

a









 



 

Agar skalyar matritsada 

1

a

  boʻlsa, u holda bunday matritsaga birlik 



matritsa deyiladi va odatda 

E

 harfi bilan belgilanadi, ya’ni 

1 0 ... 0

0 1 ... 0

.

... ... ... ...



0 0 ... 1

E









 



 

Oʻlchamlari aynan teng boʻlgan matritsalar ustidagina algebraik qoʻshish 

amali bajariladi. 

 

Oʻlchamlari aynan teng boʻlgan 



11

12

1



1

21

22



2

2

1



2

1

2



...

...


...

...


...

...


...

...


...

...


...

...


...

...


...

...


...

...


...

...


j

n

j

n

i

i

ij

in

m

m

mj

mn

a

a

a

a

a

a

a

a

A

a

a

a

a

a

a

a

a







 









  va  

11

12



1

1

21



22

2

2



1

2

1



2

...


...

...


...

...


...

... ... ...

...

...


...

...


...

... ... ...

...

...


...

j

n

j

n

i

i

ij

in

m

m

mj

mn

b

b

b

b

b

b

b

b

B

b

b

b

b

b

b

b

b







 









 

matritsalarni qoʻshish uchun, ularning mos elementlari qoʻshiladi, ya’ni 



11

11

12



12

1

1



1

1

21



21

22

22



2

2

2



2

1

1



2

2

1



1

2

2



...

...


...

...


...

...


...

...


...

...


.

...


...

...


...

...


...

...


...

...


...

j

j

n

n

j

j

n

n

i

i

i

i

ij

ij

in

in

m

m

m

m

mj

mj

mn

mn

a

b

a

b

a

b

a

b

a

b

a

b

a

b

a

b

A B C

a

b

a

b

a

b

a

b

a

b

a

b

a

b

a

b











   















 

 



Matritsani biror haqiqiy 

  songa koʻpaytirish uchun bu son matritsaning 

har bir elementiga koʻpaytiriladi, ya’ni

 

11



12

1

1



21

22

2



2

1

2



1

2

...



...

...


...

...


...

...


...

...


...

.

...



...

...


...

...


...

...


...

...


...

j

n

j

n

i

i

ij

in

m

m

mj

mn

a

a

a

a

a

a

a

a

A

a

a

a

a

a

a

a

a

















 









 



 

Ikkita matritsa ayirmasi quyidagicha topiladi: 

11

11

12



12

1

1



1

1

21



21

22

22



2

2

2



2

1

1



2

2

1



1

2

2



...

...


...

...


...

...


...

...


...

...


.

...


...

...


...

...


...

...


...

...


...

j

j

n

n

j

j

n

n

i

i

i

i

ij

ij

in

in

m

m

m

m

mj

mj

mn

mn

a

b

a

b

a

b

a

b

a

b

a

b

a

b

a

b

A B D

a

b

a

b

a

b

a

b

a

b

a

b

a

b

a

b











   















 

 2-misol. 

Quyidagi matritsalarning yigʻindisi va ayirmasini toping: 

3 1 0 2


4

1 2


2

,

.



1 4 3 1

3

0



4

0

A



B













 

 Yechish. 

A

 va 


B

 matritsalarning oʻlchamlari  2 4

  ga teng. Shu sababli bu 

matritsalarni qoʻshish va ayirish mumkin. Ta’rifga asosan 

3 4 1 1 0 2 2 2

7

0 2 0



;

1 3 4 0 3 4 1 0

2 4 7 1

A B





 

 



 







 


 

3 4 1 1 0 2 2 2



1 2

2 4


.

1 3 4 0 3 4 1 0

4

4

1 1



A B





 



 


 







 


 

 3-misol. 

Quyidagi 

A

 matritsani 

2





 soniga koʻpaytiring:

 

2 3



8 2 .

7 6


A



 







 



 Yechish. 

2 3


2 2 2 3

4

6



2

2 8 2


2 8 2 2

16 4 .


7 6

2 7 2 6


14 12

A

A



 



 



 

 


 


 





 

 


 



 



 



 

 



Download 442.01 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
  1   2   3




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling