14-Ma’ruza: Rolikli va tekis turtkichli kulachokli mexanizmlarning minimal radiusini aniqlash va profilini loyihalash

---

14-Ma’ruza: Rolikli va tekis turtkichli kulachokli mexanizmlarning minimal 
radiusini aniqlash va profilini loyihalash 
Kulachokli mexanizmlarni loyihalashning asosan ikki usuli mavjud. Bulardan biri, 
kulachokli mexanizmlarni kinematik loyihalash boʻlsa, ikkinchisi dinamik loyihalashdir. 
Kinematik loyihalashda yetaklanuvchi boʻg’inning harakat qonuni va profilining shakli 
aniqlanishi lozim boʻlgan kulachokning eng kichik radiusi bilan turtkichning maksimal 
koʻtarilish oralig’i beriladi. Agar turtkichning harakat qonuni a-t (tezlanish) grafigi bilan 
berilgan boʻlsa, oraliq (S-t) grafigini olish uchun a-t ni ikki marta integrallash lozim boʻladi. 
Agar turtkichning harakat qonuni asosida loyihalanishi lozim boʻlgan kulachokning minimal 
radiusi uzatish burchagi (γ) ni hisobga olinib aniqlansa va aniqlangan minimal radius asosida 
kulachok profilining shakli tuzilsa, bu usulda loyihalash dinamik loyihalash deb ataladi. Dinamik 
loyihalangan kulachokli mexanizmlar kulachokning har qanday tezlikdagi harakatida ham 
normal ishlay oladi. Agar uzatish burchagi hisobga olinmasdan loyihalangan kulachokli 
mexanizmlar boʻlsa, u holda, kulachokning aylanishi jarayonida turtkich oʻz yoʻnaltiruvchisi 
orasiga tiqilib qolishi mumkin, bunday mexanizmlar notoʻg’ri ishlaydi. Buning oqibatida esa 
sinishi ham mumkin. 
Kulachokli mexanizmlarni kinematik loyihalash uchun kulachokning minimal radiusi (r
0
) 
bilan turtkichning harakat qonuni tezlanish (a-t) tezlik (v-t) yoki oraliq (S-t) grafigi shaklida 
berilishi lozim. Agar harakat qonuni a-t grafigi shaklida berilsa, uni ikki marta integrallash, v-t 
grafigi shaklida berilgan boʻlsa, bir marta integrallash yoʻli bilan S-t grafigini hosil qilish, 
mumkin. 14.1-rasmda S-t grafigi berilgan. Kulachokning shaklini tuzish qiyin emas. Buning 
uchun kulachokning minimal radiusi bilan aylana chizib, uni teng (8, 12, 16, 26) boʻlaklarga 
boʻlamiz S-t grafigi abstsissasidagi t oraliqni ham xuddi shuncha teng boʻlaklarga boʻlamiz. 
S-t grafigidagi abstsissalar oʻqini kulachokning minimal radius r
0
li aylanasiga urinma 
qilib oʻtkazamiz va shu grafik ordinatalarini kulachok turtkichiga proektsiyalaymiz, undagi 
tegishli nuqtalarni minimal radius r
0 
li aylana radiuslarining davomiga proektsiyalab, shu 
nuqtalarni oʻzaro tutashtirsak, kulachok profili hosil boʻladi. 14.1-rasmda S-t grafigini 
qanoatlantiruvchi r
0
asosida loyihalangan aksial kulachokli mexanizm koʻrsatilgan. 

---

14.1-rasm. 
Kulachokli mexanizmni kinematik loyihalangandagi kulachokni minimal radiusi r
0
ning 
qiymati mexanizmni dinamika nuqtai nazaridan loyihalanganda mutlaqo yaroqsiz boʻlishi 
mumkin. CHunonchi turtkich va kulachok orasida vujudga kelgan ishqalanish kuchi kulachok 
sirtining ma’lum bir qismida xaddan tashqari ortib ketishi, xatto turtkich bilan kulachok oʻzaro 
qadalib qolishi mumkin. Bunday xodisalar bosim burchagiga bog’liq boʻladi. Ba’zi hollarda 
bosim burchagi katta boʻlsa turtkich uchiga rolik oʻrnatiladi. 
Kulachoklarning minimal radiuslarini aniqlashdan oldin bosim burchagi bilan bog’liqligini 
koʻrib chiqamiz. Bosim burchagi α ni kulachokli mexanizmning asosiy parametrlari orqali 
ifodalaymiz. 13.5-rasmda keltirilgan turkichi ilgarlanma harakat qiladigan kulachokli 
mexanizmlar misolida koʻrib chiqamiz. Buning uchun A nuqtadan N-N normal oʻtkazib, 
kulachok va turtkichlarning nisbiy harakatidagi oniy aylanishlar markazi B ni aniqlaymiz. 
Uchburchak ABD dan tgα ni aniqlaymiz