3-ma’ruza mavzu: O‘zgaruvchan tok elektr zanjirlari. Aktiv induktiv va sig’im elementli o’zgaruvchan tok zanjiri reja

3-MA’RUZA


MAVZU: O‘ZGARUVChAN TOK ELEKTR ZANJIRLARI.
AKTIV INDUKTIV va SIG’IM ELEMENTLI O’ZGARUVCHAN TOK ZANJIRI


Reja

1. 
   Sinusoidal o‘zgaruvchan elektr toki.
   
2. 
   Sinusoidal kuchlanishning asosiy parametrlari.
   

O‘zgaruvchan tok zanjirida elementlar. Aktiv qarshilikli zanjir

Kirish

Energiya manbai sifatida biz amalda foydalanadigan elektr toklari o‘zgarmas va o‘zgaruvchan tok turlariga bo‘linadi. Avval ko‘rganimizdek akumulyator va batareyalarning elektr toki o‘zgarmas tokdir. Agar o‘zgarmas elektr toki (DC-direct current) kuchlanishini (yoki tok kuchini) vaqt davomida o‘zgarishini grafik ravishda ifodalasak, uning grafigi absissa o‘qiga paralel to‘g‘ri chiziqdan iborat bo‘ladi. Agar kuchlanishning faqat son qiymatigina o‘zgarib uning yo‘nalishi o‘zgarmas bo‘lsa bunday tok pulsatsiyasi (pulsating) tok deb aytiladi. Agar tokning ham yo‘nalishi, ham son qiymati tasodifiy o‘zgarib tursa bunday tokni o‘zgaruvchan (variable) tok deb ataladi. Son qiymati va yo‘nalishi davriy ravishda (sinusoidal qonun asosida) o‘zgarib turuvchi elektr toki (AC-alternating current), sinusoidal tok deb ataladi. Amalda elektr toki sinusoidal tok ko‘rinishida eng ko‘p ishlab chiqariladi va elektr energiyasining birlamchi manbai sifatida undan foydalaniladi.

1-rasm. Turli xil toklarning vaqt bo‘yicha diagrammalari.

1. 
   Sinusoidal o‘zgaruvchan elektr toki. Jahon elektroenergetika sanoatida asosan o‘zgaruvchan elektr toki ishlab chiqariladi. Bu o‘zgaruvchan elektr toki bugungi kunda asosan issiqlik, gidro va atom elektr stansiyalarida ishlab chiqarilmoqda. Jahondagi barcha bunday stansiyalarning quvvati bugungi kunda 3000 GVt dan ham ortiq bo‘lib,
   

ular yiliga 23500 mlrd. kVt soat elektr energiyasini ishlab chiqarmoqda. Aynan o‘zgaruvchan elektr toki ishlab chiqarish ma’lum texnologik va amaliy afzalliklarga ega. Bu afzalliklar quyidagilardan iborat:

•o‘zgaruvchan elektr toki kuchlanishini transormatorlar yordamida o‘zgartirish oson;

•o‘zgaruvchan elektr tokini istalgancha uzoq masofalarga juda kam isrof bilan uzatish mumkin;

•o‘zgaruvchan tok generatorlarida o‘zgarmas tok generatoriga nisbatan ancha katta quvvat ishlab chiqarish mumki. O‘zgaruchan kuchlanish vaqt bo‘yicha ma’lum qoida bo‘yicha o‘zgaradi, ya’ni tokning miqdori vaqtning funksiyasi

bo‘ladi:

U  F t 

bu yerda t – kuchlanishning oniy (ya’ni istalgan vaqtdagi qiymati), t – vaqt.

Davriy o‘zgaruvchan kuchlanishning oniy qiymatlari davr deb atala- digan (T) teng vaqtlar ichida ma’lum qonuniyat bilan takrorlanadi, ya’ni:

U  Ft  Ft  kT .

bu yerda k – butun sonlar (k = 1,2,3, . . .n).

Agar kuchlanishning o‘zgarishi sinusoidal qonuniyat asosida deb qarasak davr T=2π .

Kuchlanishning oniy qiymatini U, amplitudaviy qiymatini U_m deb qarasak

21. 
    U_m sin t
    

~57~

2.-rasm. Sinusoidal kuchlanishning hosil bo‘lishi.