A. Karimov, X. Xoshimov Umumiy kimyodan Masalalar va testlar to'plami Akademik litsey va kasb-hunar kollejlari uchun o'quv qo llanma

A.Karimov, X.Xoshimov
Umumiy kimyodan
Masalalar va testlar
to'plami
Akademik litsey va kasb-hunar kollejlari uchun o'quv qo llanma
O'zbekistonda ta'lim tizimini isloh qilishga qaratilgan. Qonunlarning qabul qilinishi, kadrlar tayyorlash milliy dasturining bosqichma - boshqich amalga oshirib borilishi, uzluksiz ta'lim tizimining muhum yangi yonalishlaridan biri, O'rta maxsus kasb-hunar ta'limi tizimida yoshlarga ta'lim berish borasida dolzarb masalalarni oldimizga qo'ydi. Jumladan Akademik litseyda chuqurlashtirib o'qitiladigan fanlar bo'yicha, zamonaviy darsliklar va o'quv qo'llanmalarini yaratishni taqozo qilmoqda.
Umumiy kimyo fani akademik litseylarning tabiiy fanlar yo'nalishida 1-kurs o'quvchilariga chuqurlashtirilgan dastur asosida o'qitiladi.
O'quvchilar 2-kursda o'qitiladigan Anorganik kimyo va Organik kimyo fanlarini yahshi o'zlashtirishlari uchun eng avvalo Umumiy kimyoni yahshi o'zlashtirishi lozim.
Mazkur o'quv qo'llanma “Umumiy kimyo” fani bo'yicha 2010 yilda Oliy ta'lim Vazirligi tomonidan tasdiqlangan Tarmoq ta'lim standarti asosida yozildi.
Qo'llanma ja'mi 15 bobdan iborat bo'lib, mavzularning ketma - ketligi umumiy kimyo bo'yicha tasdiqlangan TTC da keltirilgan namunaviy o'quv dasturida keltirilgan mavzular ketma - ketligi aynan mos keladi. Shuni ta'kidlash lozimki, qonunlar, ta'riflar, qoidalar matematik formulalar, reaksiya tenglamalari ma'lumot sifatida keltirilgan. So'ngra shu o'rinda turli namunaviy masalalar, ularning yechimlari yoki ularni yechish bo'yicha uslubiy ko'rsatmalar keltirilgan.
Har bir bob o'quvchilarning mustaqil yechishlari uchun keltirilgan masalalarning ham o'z ichiga oladi.
Mazkur qo'llanmada Atom tuzilishi, Kimyoviy bog'lanish, uning turlari, oddiy va murakkab moddalarning xossalari, kimyoning asosiy qonunlari, kimyoviy kinetika, kimyoviy muvozanat, katalitik reaksiyalar, oksidlanish - qaytarilish reaksiyalari, elektrokimiya qonunlari va metallar korroziyasiga oid nazariy ma'lumotlar, namunaviy masalalar yechimlari va o'quvchilar mustaqil yechishi uchun masala, mashiqlar va testlar ma'lum ketma - ketlik bilan keltirilgan.
Shu bilan birga kitobning oxirida masalalar yechishda zarur bo'lgan ma'lumotlar, jadvallar ko'rinishida tushunarli qilib berilgan. Umumiy kimyo fanidan chuqur bilimga ega bo'lishlari uchun yechilgan masalalar o'quvchilar uchun masalalar yechishning umumiy prinsplarini to'liq tushunib yechishlari uchun qulay qilib tuzilgan.
Masala va mashiqlarni yechishdan oldin, shu masalaga tegishli bobda keltirilgan barcha namunaviy masalalarning yechimlari bilan tanishish, ularni tahlil qilish va faqat shundan keyingina mustaqil yechish uchun keltirilgan masalalarni yechishga o'tishni tavsiya etamiz. I - XIV bobgacha jami 79 ta na'munaviy masalalar yechimlari bilan berilgan. Undan tashqari qo'llanmada murakkablik darajasi yuqori bo'lgan masalalarni yechishga etibor qaratilgan va 143 ta masala XV bobda keltirilgan. Shu bobda o'quvchilar mustaqil yechishlari uchun murakkab masalalarga ham o'rin berilgan. Talabalar mustaqil yechishlari uchun qo'llanmada, jami 575 ta test va masalalar javoblari bilan berilgan.
Mazkur qo'llanma Akademik litseylarda kimyo fani chuqurlashtirib o'qitiladigan guruh o'quvchilariga mo'jjallangan, undan tashqari oily o'quv yurtlariga kirish uchun tayyorlanayotgan abuturentlar va kollejlar bitiruvchi kurs o'quvchilari uchun mo'jjallangan.
Mualliflar:

1. 
   Atom tuzilishi haqidagi ta’limot.
   

Atom yunoncha so’z bo’lib "Bo’linmas" degan ma'noni anglatadi. Lekin atomning murakkab sistema ekanligini M. G. Pavlov 1819 yildayoq aytib o’tgan edi. XIX asming 80-yillarida B. N. Chicherin atom huddi "Quyosh" sistemasi kabi tuzilgan va uning markaziga musbat zaryadli yadro joylashgan deb ta'riflagan edi. A. M. Butlerov 1886 yilda "atomlar bizga ma'lum kimyoviy jarayonlarda bo’linmas bo’lib qolsada, keyinchalik kashf etiladigan jarayonlarda albatta bo’linishi kerak" degan edi.
1896 yilda Bekkerel radioaktivlikni kashf qildi. 1904 yilda J. Tomson atomning barcha qismini musbat zaryad band etadi va uni manfiy zaryadli zarrachalar-elektronlar o’rab turadi degan fikrni aytdi. Ingliz olimi Ernest Rezerford tadqiqotlari natijasida atom tuzilishi haqida planetar nazariya vujudga keldi. Atomga quyidagicha ta'rif berish mumkin: Atom - kimyoviy elementning eng kichik zarrachasi bo’lib, o’zida o’sha elementning barcha kimioviy hossalarini mujassamlashtiradi. Atom elektroneytral zarracha bo’lib, u musbat zaryadli yadro va manfiy zaryadli elektronlardan iborat. Atomning deyarlik barcha massasini yadro massasi tashkil etadi. Atom yadrosi nuklonlardan, ya'ni proton va neytronlardan tuzilgan. Bu nazariya dastlab 1932 yilda D. D. Ivanenko va Ye. N. Gapon tomonidan taklif etilgan.
Elektron massasi mo=9,11-10^-31 kg; uning zaryadi elektr zaryadining eng kichik miqdorini tashkil etadi, uning kattaligi e =1,6-10^-19 kl (Kulon) ga teng.
Atomning radiusi ham juda kichik: 10^-10 m. Masalan, vodorod atomining radiusi 0,053 nm (nanometr) bo’lsa, kumush atomining radiusi 0,144 nm ga teng. Yadro radiusi esa 10^-4-10^-5 nm chamasida bo’ladi, ya'ni atomnikidan tahminan 10⁵ marta (100000) kichikdir. Atom tuzilishi nazariyasi yaratilishida kimyoviy elementlarning optik spektrlarini tekshirish katta ahamiyatga ega bo’ldi. 1911 yilda E. Rezerford atom tuzilishi haqida o’zining planetar (yohud nuklear) nazariyasini taklif qildi. Bu nazariyaga muvofiq atom markazida musbat zaryadli yadro mavjud bo’lib, uning atrofida elektronlar harakat qiladi. E. Rezerfordning tadqiqotlari yadro fizikasining yaratilishiga asos bo’ldi.
Elektron zaryadi qiymatini 1909 yilda R. Malliken aniqladi. Protonning massasini esa Ye. Goldshteyn aniqlagan edi. Proton massasi vodorod atom massasiga teng bo’lib chiqdi.
Neytron massasi (1,6747-10^-27 kg) 1932 yilda J. Chedvik tomonidan aniqlandi.

1. 
   Atom yadrosining tuzilishi
   

Atom yadrosi atomning markaziy qismini tashkil etadi va unda ma'lum miqdorda proton va neytron (umumiy nomlari - nuklonlar)lar joylashgan bo’lib, yadro o’ziga hos strukturaga ega sistemadir. Atom radiusi juda kichik, uning qiymati tahminan 1,4-10^-15 ga teng (Ar - nisbiy atom massa). Deyarlik hamma yadrolarning
hajmi bir hil, ulardagi yadro massasini tashkil qiladigan zarrachalar orasidagi masofa juda yaqin, yadro materiyasining zichligi 10+¹⁷ kg^m^-3 ga yaqin (1 sm³ hajmdagi yadro moddasining massasi 100 mln tonnadan ziyoddir).
Yadroni tashkil etgan proton (belgisi-p) ning massasi m(p)=1,672649-10^-27 kg yoki uglerod birligi (massaning atom birligi)da 1,007276 ga va zaryadi +1 ga teng (elektrostatik birlikdagi qiymati 1,602189-10^-19 kl). Yadro jarayonlarini aks ettirishda yoziladigan tenglamalarda bu zarrachani \p ko’rinishda ifodalanadi.
Neytron (belgisi "n") neytral zarracha bo’lib, uning massasi m(n)=1,674954^ •10^-27 kg ga yoki 1,008665 m.a.b. ga teng. Yadroda nuklonlar mahsus yadro kuchlari vositasida o’zaro tortishib turadi. Yadroning muhim tavsiflaridan biri - unda massa defekti kuzatiladi, ya'ni har qanday yadro tarkibidagi nuklonlar massalarining yig’indisi bilan tajribada aniqlanadigan atom massasi o’zaro farq qiladi
Atom tuzilishi nuqtai nazardan Davriy sistemada: