Badiiy tahlil asoslari

O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI

OILY VA O`RTA MAXSUS TA`LIM VAZIRLIGI

ALISHER NAVOIY NOMIDAGI SAMARQAND

DAVLAT UNIVERSITETI

O’ZBEK FILOLOGIYASI FAKUL’TETI

HOZIRGI ZAMON O’ZBEK ADABIYOTI KAFEDRASI

BADIIY TAHLIL ASOSLARI
(Ma’ruza matnlari)

U. Qobilov

SAMARQAND – 2014

I –MAVZU
"BADIIY TAHLIL ASOSLARI" FANINING ASOSIY XUSUSIYATLARI, MAZMUN MOHIYATI
REJA:

1. "Badiiy tahlil asoslari" fanining predmeti.

2. "Badiiy tahlil asoslari" fanining ijtimoiy ahamiyati.

3. "Badiiy tahlil asoslari" fanining ilmiy-tadqiqot metodlari.

4. "Badiiy tahlil asoslari" fanining taraqqiyot istiqbollari.
Tayanch tushunchalar:

Tahlil, Talqin, Hermenevtika, Interpretatsya, Semyotika, Semosologiya, Sharh, Ta’vil, Tafsir, Badiiy tahlil, Badiiy tahlil idroki, Ma'naviyat va badiiy asar, Adabiyotshunoslik va tahlil, Tahlil va ma'naviyat.

Foydalaniladigan adabiyotlar ro’yxati:

1. I. A. Karimov. Barkamol avlod orzusi. – Toshkent:“SHarq”nashriyot-matbaa kontserni bosh tahririyati. 1999 yil

2. H. Umurov. Badiiy ijod mo’jizalari. – Samarqand:” Samarqand”,1992 yil

3. Mustaqillik davri adabiyoti. – Toshkent: G. Gulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyoti, 2001yil

4. I. Sulton. Adabiyot nazariyasi. – Toshkent: O’qituvchi 1980 yil

5. Aristotel. Poetika. – Toshkent: Fan, 1980yil

"Badiiy tahlil asoslari" kursi filolog mutaxassislarni badiiy asar bilan professional darajada ishlashga urgatish omilidir. Dunyoning kupgina universitetlari, shuningdek, MDHning Rossiya ,Qozogiston, Ukraina singari mamlakatlardagi universitetlarning filologiya fakultetlarida anchadan buyon "Badiiy tahlil" yoki "Hermenevtika" alohida predmet sifatida urganilayotir.Badiiy tahlildan xabarsizlik yoki bu borada yetarli malakaga ega bo’lmaslik oliy filologik ta'limni samarasiz qiladi. Uzbek adabiyotshunoslik ilmining dunyo adabiyottanuvi darajasidan orkadaligi, xermenevtik usullardan yiroqligi, psixoanalitik, strukturalizm imkoniyatlaridan foydalanolmasligi, badiiy talqinning, asosan, sotsiologik interpretatsiya tusida ekanligi badiiy tahlil nazariyasini bilmaslik amaliyotini uzlashtirmaganlik oqibatidir. Badiiy asar tahlili juda qadim zamonlardan buyon ilm egalarining diqqatini tortib kelgan. Shuning uchun ham unga olimlar tomonidan turlicha ta'rif berib kelingan. Badiiy tahlil SHarq adabiyotshunoslik ilmida azaldan muhokama mavzusi bo’lgan. Forobiy, Axmad Taroziy, Navoiy,Bobur singari mutafakkirlarning asarlarida badiiy tahlilga doir islomiy-turkiy qarashlar aks etgan. San'at inson evristik faoliyatining eng oliy ko’rinishidir. Badiiy adabiyot san'atning boshqa turlari orasida alohida mavqega egadir. Chunki u inson ma'naviyatini shakllantirishda asosiy o’rin tutadigan vositadir. Goyat ko’p o’lchovli murakkab butunlik bo’lmish badiiy adabiyot o’quvchi tomonidan o’qilib, his etilib, anglanib olingandagina ta'sirchan estetik-ma'naviy energiyaga aylanadi. His etilmagan, anglanmagan go’zallik ma'naviyatga ta'sir ko’rsata olmaydi. Shuning uchun ham adabiyot o’qitishda badiiy asar tahlili alohida mavqega, ahamiyatga egadir. Adabiy ta'lim oldidagi bosh maqsadga erishish uchun filolog mutaxassis badiiy asarni tahlillash yullarinipuxta egallab olishi shartdir. Badiiy matn tahlilisiz barkamol shaxs shakllantirilishi amalga oshmaydigan orzudir, xolos. Chinakam badiiy tahlil bo’lmagan joyda badiiy matn o’quvchiningtuygulariga ta'sir etmaydi, ma'naviyatining shakllanishiga xizmat qilmaydi. Mafkuraviy adabiyot o’qitish, aslida, badiiy asarsiz adabiy ta'lim edi. Bunda badiiy matnning uzi bilan emas, balki undan chiqarilishi mumkin buo’lgan ijtimoiy ma'no bilan ko’zlanar edi, xolos. Natijada, adabiyot o’q’itish quruq nasihat, yalangoch aqidaparastlik, siyosatshunoslik, jamiyatshunoslikka aylanardi. Bu faqat O’zbekiston adabiy ta'limigagina xos xususiyat bulmay, kommunistik mafkura hukmronlik qilgan barcha o’lkalarda ham ahvol shu edi. Sovet Ittifoqi atalmish bepoyon imperiyaning hamma joyida ham talabalarga yalangoch haqiqatlar, zerikarli aqidalar, sinfiy kurashlar mohiyatiga daxldor umumlashmalar, adiblar hayotiga doir ma'lumotlar singari axborotlarni yetkazish adabiy ta'lim deb qaralar, yoshlar chinakam badiiy so’z ta'mini his qilishdan, adabiy asar matnidan bevosita zavqlanishdan uzib quyilgan edi. Jamiyat a'zolarining biror ilmiy haqiqatni bilmay qolishi jamiyat uchun ham, shaxsning o’zi uchun ham jiddiy yo’qotish bo’lmagani holda, biror ma'naviy qadriyatni, axloqiy sifatni uzlashtirmaganligi chinakam fojiadir. Mamlakatimiz o’rta maktablarida tahsil ko’rgan har bir kishi Pifagor teoremasini yoxud suvning kimyoviy tarkibi nimadan iborat ekanligini tutilmay aytib beroladi. "Tugri burchakli uchburchak gipotenuzasi kvadrati katetlar kvadratlari yigindisiga teng" ekani haqidagi ma'lumot ta'lim tizimi uchun uzlashtirish nihoyatda zarur haqiqat hisoblanadi. Holbuki, bu ta'rifni uzlashtirish yoki uzlashtirmaslik na tabiat, na jamiyat, na shaxs rivojiga hal qiluvchi ta'sir ko’rsata oladi. Eng muhimi, mazkur haqiqatni bilish o’quvchi ma'naviyatiga, qalbiga deyarli daxl qilmaydi. Pifagor teoremasini bilganda ham, bilmaganda ham kishining, uni urab turgan olamning mohiyati uzgarishsiz qolaveradi. Lekin hazrat Navoiyning:

Lolazor ermaski, ohimdin jahonga tushdi o't,

Yo'q shafaqkim, bir qiroqdin osmonga tushdi o't.

matla'li, yoki:

Meni men istagan o'z suhbatiga arjumand etmas,

Meni istar kishining suhbatin ko'nglim pisand etmas.

tarzida boshlanadigan g'azallari bilan tanishgan, ularning badiiy jozibasi va mantiqiy qudratidanxabardor bo'lgan odam uchun olam ham, odamlar ham, hayot ham boshqacharoq bo'lib qolishianiq. Demak, asl badiiy asar odamning o'zida, uning tabiatida, ma'naviyatida evrilish sodir qiladi. Abdulla Oripovning har satridan insoniy dard balqib turuvchi "O'ylarim" she'ridagi quyidagi satrlar o'quvchi tuyg'ularida o'zgarish yasashini inkor etib bo'ladimi:
Olti oykim, she'r yozmayman, yuragim zada,

Olti oykim, o'zgalarga tilayman omad.

Olti oykim, do'stlarim ham pana-panada

Iste'dodim so'nganidan qilar karomat.

Nimanidir axtaraman she'rdan ham ulug',

Nimanidir qidiraman nondan azizroq.

Dunyo o'zi bepoyonku ranglarga to'lug',

Biroq mening ko'zlarimdan ranglar ham yiroq.

...She'r izlayman bukun Toshkent ko'chalarida,

Sekingina zirqiraydi beorom qalbim.

Men umrimning bu suronli kechalarida

Na bir taskin topa oldim, na she'r topoldim.

...Ta'na qilmay axir sevgim mukofotini

Inson uchun ming otashda kuyar edim men.

O, qanchalar sevar edim inson zotini,

qanday buyuk muhabbat-la sevar edim men.

Bugun to'nib atrofimga qarayman g'amgin,

O't berolmas, qalbga endi u yoshlik damlar.

Men insonni bir insonday sevardim, lekin

Nechun ko'pdir haligacha razil odamlar...

Haqiqiy badiiyat, anglangan va anglatilgan go'zallik kitobxonning ma'naviyatigagina emas,tafakkuriga ham ijobiy ta'sir ko'rsatadi, uning shaxs sifatida shakllanish jarayoniga to'g'riyo'nalish beradi. Badiiy adabiyotni faqat hayotiy savollarga javob beradigan, o'quvchilarni yashashga o'rgatadigan amaliy vosita tarzidagina taqdim qilish zararlidir. Chunki badiiy adabiyot savollarga javob bermaydi, balki kitobxon oldiga savollar qo'yadi. Shuningdek, u yoki bu tarzda yashash kerak deb tavsiya ham bermaydi, yo'l ko'rsatmaydi. Chunki inson tabiatining, hayotiy vaziyatlarning sanoqsizligi, hisobsiz muqobillarga egaligi bu xil tavsiyalarni darrov samarasiz qiladi. Mabodo, adabiyot biror buzilgan narsani tuzatsa ham, faqat muhabbat dorisi bilan, insoniylik malhami bilan tuzatadi. Saksoninchi yillardan boshlab, adabiy ta'limda asar tahlilining hal qiluvchi ahamiyati anglanadigan bo'ldi. O'sha anglanishning, asar tahlili inson ma'naviyatining shakllanishida tutgan yuksak mavqei tan olinishining natijasi o'laroq "badiiy tahlil" yoki "Hermenevtika" singari yangi filologik fanlar paydo bo'ldi hamda bir qator respublikalardagi oliy maktablarning filologiya fakultetlari o'quv rejalariga kiritilib, o'qitila boshlandi. Afsuski, filolog mutaxassislarning ham badiiy tahlil madaniyati g'oyat past, oliy maktablarni bitirib chiqayotgan yosh mutaxassislarda san'at asarlarini tahlil qilish ko'nikmalari shakllantirilishi lozim. Mazkur fan milliy adabiyotshunoslik tomonidan nazariy jihatdan ishlab chiqilmoqda. Xullas, hozirgi kunda, xuddi madaniy saviyasi baland mamlakatlarda bo'lgani singari, "Badiiy tahlil" ilmini yaratish hamda uning oliy o'quv yurtlari filologiya fakultetlarida o'qitilishiga erishish o'zbek adabiyotshunosligi oldidaga muhim vazifalardan biridir. Shuning uchun ham "Badiiy tahlil asoslari" kursining o'zbek filologik ta'limidagi xermenevtik yo'nalishdagi dastlabki fan sifatida o'qitilishi katta ma'rifiy ahamiyat kasb etadi. Qachonki, bo'lajak filolog badiiy asarlarni tahlil etish yo'l-yo'rig'ini fanniy asoslarda o'rganmas ekan va har qanday janrdagi asarni tahlillay olish malakasiga ega bo'lmas ekan, adabiy ta'limdan kuzatilgan maqsad to'liq amalga oshmaydi. Adabiyot o'qituvchisi nochorligicha, adabiyot darslari zerikarliligicha, asardan chiqariladigan xulosa "ijtimoiy nasihat"ligicha qolaveradi. Tahlil g'arib bo'lganligi uchun adabiyot o'qitish jarayoni oldiga qo'yilgan bosh maqsad, ya'ni barkamol shaxsni shakllantirishga erishilmaydi, uning o'rniga quruq va yoqimsiz nasihat bilan o'quvchilarni haqiqiy adabiyotdan bezdirish, binobarin, ularning ma'naviyatini kambag'allashtirish davom etaveradi. Adabiyot mutaxassislari tahlillash malakasiga yetarlicha ega bo’lmaganliklari uchun talabalarga nima "berish"ni ham, ulardan nimani "olish"ni ham bilishmaydi. Shu bois, adabiyot darslarida talabalar zimmasiga goyat yengil va keraksiz "yuk" qo’yiladi. Yengil-elpi talabalarning hayolotini ishga solmaydigan, aqlini zuriktirmaydigan "javob"lar adabiyot bo’yicha ijobiy baho olish uchun yetarli hisoblanib kelinadi. Chunonchi, fizika darsida butun olam tortilish qonunini yaratish uchun Nyutonning boshiga tasodifan tushib ketgan olma turtki bo’lganini aytgan, ammo qonunning mohiyatini bilmagan o’quvchiga "yomon" baho qo’yiladi va tugri qilinadi. Ammo "Xamsa" asarining 2,5 yil mobaynida yaratilgani va uning besh dostondan iboratligini bilgan talabaga, garchi u "Xamsa"ni ochib ko’rmagan bo’lsa-da, "yomon" baho quyish mumkin emas! Chunki adabiyot perdmeti uchun o’sha "bilim" ham yetarli! Badiiy asar matni bilan ishlashni uz faoliyatining markaziy masalasi deb hisoblamaydigan adabiy ta'lim muvaffakiyatsizlikka mahkumdir. Badiiy tahlilsiz adabiy ta'lim ma'naviyatsiz shaxs, bilimsiz mutaxassis demakdir. Yangilangan milliy adabiyotshunosligimiz o’z oldiga ma'naviyati yuksak shaxslarni shakllantirish maqsadini qo’yayotgan ekan, adabiy ta'limda badiiy tahlil hal qiluvchi ahamiyatga ega bo’lishi shubhasizdir. Malakali badiiy tahlil bo’lmagan joyda mu'jizaviy asarning sehri, siri, jozibasi yo’qqa chiqadi, uning zamiridagi badiiy va hayotiy ma'no payqalmay qolaveradi. Adabiyot o’qitishda badiiy tahlilga e'tibor goyat sust bo’lganligi uchun ham millat ahlining bir necha avlodi Navoiy, Bobur, Mashrab va Qodiriysiz yashab kelmoqda. Chunki yoshlarga daho ijodkorlarning asarlariga xos badiiy jihatlar butun kulami, kup qirraliligi bilan yetkazib berish mexanizmi ishlab chiqilgani yuq. Badiiy tahlil yullari uzlashtirilmaguncha o’quvchilar haqiqiy adabiyotni yengil-elpi, ommaviy bitiklardan farqlay olmay yuraveradilar. Bu holat ularni haftafahmlikka, badiiy daltonizm (shabko’rlik)ga, didsizlikka olib boradi. Estetik shabko’rlik, didsizlik kishini ma'naviy bepisandlik va axloqiy loqaydlikka olib keladi. Adabiy asarni tahlil qila olmagan, binobarin, undan ta'sirlana bilmagan kishi ma'naviy qadriyatlarga mensinmay qaraydigan bo’ladi. Chunki bunday kishiga uzgani his etish - begona. Unda tor amaliyotchilik, manfaatparastlik illatlari xuruj qilish imkoniyati katta. Shuning uchun ham badiiy tahlilni amalga oshirish oddiy didaktik yumush emas, balki o’ta muhim ma'naviy tadbir hamdir. "Badiiy tahlil asoslari" kursining boshqa biror fan bevosita shugullanmaydigan o’z predmeti mavjud. Ya'ni uzbek filologik ta'lim tizimida mavjud bulgan birorta fan bevosita badiiy matnni tahlil kilish yullarini urgatish bilan shugullanmaydi."Badiiy tahlil asoslari" fani ulkan ijtimoiy-estetik ahamiyatga egadir. Asosli ilmiy tahlil bo’lmagan joyda badiiy asar tula anglanmaydi. Badiiy matnni tula anglamagan filolog uzgaodamning ma'naviyatini shakllantirishda samaraga erisha olmaydi. Holbuki, filologlar millat ahlima'naviyatini shakllantirishga mas'ul bo’lgan kasb egalaridirlar. Jamiyat a'zolari hayotida badiiyadabiyotning baland martabadaligi, ta'lim tizimida adabiyot alohida imtiyozli mavqeda turishining sababi uning ulkan ijtimoiy ahamiyatidan kelib chiqadi. Ma'naviiy- axloqiy qadriyatlar ham shu yunalishdagi muayyan tajribalarni uzlashtirishdan kelib chiqadi. Bu xil tajriba har bir odamning uz boshidan kechirilishi shart emas. Balki badiiy asar qahramonlari holatini anglash, ularning hissiyotlari, tuygulari junbushga kelganligi sababini tushunish kishida xuddi usha qahramonlarniki singari sezimlarning shakllanishiga sabab bo’ladi."Badiiy tahlil asoslari" fanining o’ziga xos tadqiqot metodlari ham mavjuddir. Chunonchi,komparavistika, kuzatish, dalillash, deduksiya, induksiya, umumlashtirish, shartlilik, psixologikasoslanganlik singari metodlar mazkur fanga doir xulosalarni chiqarishda qullaniladigan ilmiy tadqiqot usullaridir. Bu tadqiqot metodlari fanning boshqa sohalarini tadqiq etishda boshqachayusinda ishlatiladi. Tilga olingan ana shu uch omil "Badiiy tahlil asoslari" kursining alohidafanligini ta'minlaydi.

Mavzuni mustahkamlash uchun nazorat savollari:
1. Tahlil va talqin tushunchalariga izoh bering?

2. “Badiiy tahlil asoslari” fani manbalari nimalardan iborat?

3. Badiiy matn turlari haqida so’z yuriting?

4. Fan predmeti, funktsiyasi deganda nimani tushunasiz?

5. “Badiiy tahlil asoslari” fanininig boshqa fanlar bilan aloqasi to’grisida fikr yuriting?

6. Hermenevtika fanining yo’nalishlari haqida ma’lumot bering?

7. Qadimgi Sharq va Garb talqin fanlari haqida ma’lumot bering?


II – MAVZU

Бадиий асар тахлили ва талкини масалалари
REJA:
1. Таҳлил ва талқин тушунчалари, уларнинг тушуниш жараёнидаги нисбати ҳақида.

2. Бадиий асарни тушуниш жараёнидаги объектив ва субъектив жиҳатлар.

3. Контекстуал ва имманент таҳлил.

4. Таҳлил методлари.
Таянч тушунчалар:

Таҳлил, талқин, таҳлил мақсади, контекстуал таҳлил, имманент таҳлил,

таҳлил методлари
Адабиётлар:
1. Т.Бобоев. Адабиётшуносликка кириш курси бўйича ўқув методик қўлланма.- Т.: Ўқитувчи, 1979

2. Н.Шукуров ва бошқ. Адабиётшуносликка кириш.-Т.: Ўқитувчи.- 1980

3. Э.Худойбердиев. Адабиётшуносликка кириш.- Т.,1995

4. Введение в литературоведение/под.ред. Г.Н.Поспелова.- М., 1987

5. Борев Ю.Б. Эстетика.- М.,1988

6. Литературнўй энциклопедический словарь.- М.,1987

7. А.Расулов. Илми ғарибани қўмсаб.- Т.,1998

8. Р.Қўчқор. Мен билан мунозара қилсангиз...- Т.,1997

9. Д.Қуронов. Истиқлол дарди.- Т.,2000

10. Д.Қуронов. Бадиият сирлари.- Тафаккур.- 1998.- N 1

Адабиётшуносликда таҳлил ва талқин тушунчалари жуда кенг қўлланилиб, улар бадиий асарни тушуниш жараёнининг бир-бирига боғлиқ жиҳатларидир. Бадиий асарни тушуниш, унинг мазмун моҳиятини англаш жараёнида таҳлил ва талқин амаллари ҳар вақт ҳозирдир. Таҳлил атамаси одатда илмда "анализ" деб юритиладиган истилоҳнинг синоними сифатида тушунилади. Анализ эса, маълумки, бутунни англаш учун уни қисмларга ажратишни, қисмнинг бутун таркибидаги моҳиятини, унинг бошқа қисмлар билан алоқаси ва бутунликнинг юзага чиқишидаги ўрнини ўрганишни кўзда тутади. Айримлар бадиий асарни тирик организмга қиёс этишади-да, "уни қисмларга ажратиш жонсиз танага айлантиришдан бошқа нарса эмас" деган қарашга таяниб таҳлилга қарши чиқадилар. Бироқ бу хил қараш асоссиздир. Зеро, адабиётшуносликдаги таҳлил ҳам - ўқиш, фақат бунда бадиий асарни тадқиқотчи сифатида ўқиш тушунилади. Бу хил ўқиш жараёнида тадқиқотчи бадиий асарни қисмларга ажратаркан, унинг бадиият ҳодисаси сифатидаги мавжудлигини, ундаги ўқувчи онги ва руҳиятига таъсир қилаётган, унинг у ёки бу тарзда тушунилишига асос бўлаётган омилларни ўрганади.Талқин атамасини биз "интерпретация" истилоҳининг синоними сифатида тушунамиз. Талқин бадиий асарни шарҳлаш, унинг мазмун моҳиятини, ундаги бадиий концепцияни идрок этиш демакдир. Кенг маънода "талқин" сўзи ўзга томонидан айтилган гап ёхуд ёзилган асар (илмий, фалсафий, диний, бадиий ва ҳ.) мазмунини англаш, уни маълум яхлитликда тушуниш ва тушунтириш (адабиётшуноснинг мақсади тушунишнинг ўзигина эмас, тушунтириш ҳамдир) маъноларини англатади. Шу маънода қаралса, мумтоз адабиётшунослигимизда, умуман, ўтмиш илмида "талқин" сўзининг маъноси қисман "шарҳ", "тафсир" атамалари билан ҳам берилган. Яна ҳам аниқроқ айтсак, талқин бадиий асардаги "образлар тили"ни "мантиқ тили"га ўгирмоқ, образлар воситасида ифодаланган мазмунни тушуниш ва тушунтирмоқдир.Юқорида айтдикки, бадиий асарни тушуниш жараёнида таҳлил ва талқин амаллари ҳар вақт ҳозир, улар тушуниш жараёнининг икки қиррасидир. Айтайлик, "ўқувчи бадиий асарни тушунди" дегани, моҳиятан, "ўқувчи асарни ўзича талқин қилди" деганидир. Айни пайтда, унинг асарни тушунишида таҳлил унсурлари ҳам мавжуд, зеро, оддий ўқувчи ҳам тушуниш жараёнида асар қисмларини (мас., алоҳида эпизодларни, персонажларни, уларнинг турли ҳолатлардаги хатти-ҳаракати, гап-сўзларини ва ҳ.), уларнинг ўзаро мазмуний алоқаларини тасаввур қилади. Илгари ҳам айтганимиздек, конкрет бадиий асар турли ўқувчилар томонидан турлича тушунилиши мумкин. Бироқ шуниси ҳам аниқки, ўқувчилар онгидаги минглаб талқинларни умумлаштирадиган муштарак нуқталар ҳам мавжуд. Демак, конкрет асар талқинлари нечоғли турфа бўлмасин, уларнинг чегараларини белгилаб берувчи муайян асос, дейлик, ядро(жавҳар) мавжудки, барча талқинлар шу ядро атрофида ҳосил бўлади. Бу ядро эса - бадиий асарнинг ўзи, бадиият ҳодисасини ўзида моддийлаштирган бадиий матндир. Аён бўлдики, бадиий асарни тушуниш жараёни объектив ва субъектив ибтидолардан таркиб топар экан: агар бу ўринда талқин қилаётган шахсни субъектив ибтидо деб олсак, бадиий матн объектив ибтидодир. Бундан шундай хулоса келиб чиқадики, агар талқин қилувчи шахс бадиий матнни етарли даражада билмаса, асар қисмларини, уларнинг ўзаро алоқаларини етарли тасаввур қилолмаса, унинг талқини субъективлик касб этади. Бошқа томондан, бадиий адабиётнинг образлар орқали фикрлаши, образнинг эса ассоциатив тафаккур маҳсули эканлигини эътиборга олсак, талқиннинг субъектсиз мавжуд эмаслиги аён ҳақиқатдир. Чунки ижодкорнинг ассоциатив фикрлаши маҳсули ўлароқ яратилган ва асарда аксини топган образнинг мазмун қирралари фақат субъект онгидагина (яъни, унинг ҳам ассоциатив фикрлаши асосида) қайта тикланиши мумкин бўлади. Айтилганлар тушуниш жараёнида таҳлил ва талқиннинг ҳар вақт ҳозирлигининг ёрқин далилидир. Оддий ўқувчидан фарқ қилароқ, адабиётшунос бадиий асарни талқин қиларкан, таҳлилга таянади, унинг талқини таҳлил асосида юзага келгани учун ҳам илмий саналади. Шу маънода таҳлил бадиий асарни тадқиқотчи сифатида ўқиш ва уқиш демакдир.

Юқоридагилардан маълум бўладики, бадиий асар таҳлилининг мақсади - асарни тушуниш (асарни баҳолаш иккиламчи мақсад). Хўш, "асарни тушуниш" деганда нима назарда тутилади? Бу масалада ҳам адабиётшуносликда турличалик мавжуд: айримлар асарга муаллиф томонидан юкланган мазмунни тушунишни назарда тутсалар, бошқалари асарда тасвирланган нарсалардан (объектив ибтидодан) келиб чиқадиган мазмунни тушунишни назарда тутадилар. Бу қарашларнинг биринчисига кўра тушуниш жараёнида таҳлил етакчилик қилса, иккинчисида талқиннинг мавқеи устунроқ эканлиги тайин; биринчиси бадиий асарни унинг ички ва ташқи алоқаларини бирликда олиб ўрганишни (контекстул таҳлил) тақозо этса, иккинчиси бадиий асарга алоҳида мавжудлик сифатида қараб, унинг ички алоқаларини ўрганиш (имманент таҳлил) билан чекланади. Бироқ мазкур қарашларнинг иккисини ҳам мутлақлаштириб бўлмайди, бу ўринда "оралиқ" мавқенининг эгаллангани, ҳар икки йўсиндаги таҳлилнинг ҳам мавжудлигини, уларнинг бир-биридан кўзлаган мақсади ва аҳамияти жиҳатидан фарқли эканлигини тан олингани тўғрироқ бўлади.

Тушуниш жараёнининг назарий муаммоларини ўрганувчи соҳа - герменевтиканинг асосий қоидаси шуки: қисмни бутун, бутунни қисм орқали тушуниш даркор. Бу қоида юқоридаги таҳлил йўсинларининг иккисига ҳам бирдек алоқадор. Фақат бу ўринда имманент таҳлил "контекст" тушунчасини асар доираси билан чеклаб олса, контекстуал таҳлилда "контекст" тушунчасининг кўлами кенгайиб боради (конкрет асар "ёзувчи биографияси", "муаллиф яшаган давр шарт-шароитлари", "муаллифнинг ижодий мероси", асар яратилган давр адабиёти", "миллий адабий анъаналар" каби контекстлар доирасига киради). Контекстуал таҳлил асарга муаллиф томонидан юкланган мазмунни тушунишга йўл очса, имманент таҳлил асарда тасвирланган нарсаларга (ва, албатта, ундаги муаллиф образига) таянган ҳолда ўқувчига ўз мазмунини шакллантириш имконини беради. Мутахассисдан фарқли ўлароқ, оддий ўқувчиларнинг асарни тушунишида имманент таҳлил унсурлари етакчилик қилади (шу боис ҳам ўқувчилар онгида конкрет асарнинг турфа талқинлари мавжуд). Зеро, аксарият ўқувчилар учун конкрет асарнинг қай мақсадда, қандай омиллар таъсирида ёзилгани аҳамиятсиз - улар асарнинг ўзинигина танийдилар, унинг ўзидангина завқ оладилар. Аксинча, адабиётшунос учун буларнинг бари муҳим, чунки асарни тарихийлик тамойилига таяниб, биографик ёхуд социологик методлар (контекстуал таҳлил) асосида текшириб чиқарилган хулосалар адабий-назарий тафаккур ривожида ҳал қилувчи аҳамият касб этади. Улар, табиийки, бадиий адабиёт ривожи ҳамда бадиий дид тарбиясига фақат билвосита таъсир қиладилар, бу хил хулосалар билан бадиий дидга бевосита таъсир қилишга уриниш эса адабиётга фақат зиён келтиради. Демак, бадиий асарни алоҳида бутунлик сифатида ҳам, контекст доирасида ҳам тушуниш (таҳлил ва талқин қилиш) мумкин, - иккисининг ҳам ўз ўрни, вазифаси ва мақсади тайинлидир. Бадиий асарни контекстуал таҳлил қилишда унга турли жиҳатлардан ёндашиш мумкинки, шу асосда бир қатор таҳлил методлари ҳақида гапириш мумкин бўлади. Социологок таҳлил методи тадқиотчини бадиий асар воқелиги билан реал воқелик муносабатлари, унинг тарихан ҳаққонийлик даражаси, ҳаёт ҳақиқати билан бадиий ҳақиқат муносабати каби масалаларни ўрганишга йўналтиради. Бу хил ёндашув асарнинг ғоявий-мафкуравий томонларини таҳлил қиларкан, қаҳрамонларнинг характер хусусиятлари, асардаги конфликтлар табиати, образлар тизими ва ҳ. бадиий унсурларнинг ижтимоий илдизларини очиб беради. Ҳаёт ҳақиқатининг бадиий ҳақиқатга айланиш жараёни, характер ва прототип, тарихий шахс образи ва реал тарихий шахс муносабати каби ижод жараёни билан боғлиқ муаммоларни ўрганишда ҳам социологик ёндашув асос вазифасини ўтайди. Социологик метод адабиётшуносликда муҳим аҳаиятга моликлиги шубҳасиз, бироқ уни бошқалардан устун қўйишлик, унга айрича эътибор беришлик адабиёт учун зарарли оқибатларга олиб келиши мумкинки, бунга ёрқин мисолларни шўро адабиётшунослигидан исталганча топишимиз мумкин бўлади. Масалан, шўро адабиётшунослигидаги вульгар социологизм кўринишлари айни шу методнинг мавқеини мутлақлаштирилишининг натижаси эди. Бадиий асар таҳлилида шу методгагина таянган ва шунинг асосидагина баҳолаган танқидий мақолалар кейинча уларнинг муаллифларини қатағон қилиш учун дастакка айландигина эмас, ўқувчи оммани ўша ижодкорларни "халқ душмани", асарларини "зарарли" деб тушунишга тайёрлади. Тарихий-маданий таҳлил методи бадиий асарни миллий маданий анъаналар, шунингдек, давр адабий-маданий контекстида ўрганишга қаратилгандир. Маълумки, бадиий асар маданий-адабий анъаналар заминида дунёга келади, унинг қатор бадиий хусусиятлари шу контекстдагина ёрқин намоён бўлади, англашилади. Масалан, Чўлпоннинг қатор шеърлари борки, уларнинг мазмун моҳияти мумтоз адабиётимиз, хусусан, тасаввуф шеърияти контекстидагина ўзининг рамзий маъноларини очиши, тушунилиши мумкин бўлади.Ёки "Утган кунлар"даги бир қатор хусусиятлар (Отабекнинг ошиқлиги саҳналари, сюжет мотивлари, мактублар ва ҳ.) фольклор ва мумтоз достончилик анъаналари заминида етишгани шундоқ кўзга ташланади. Мазкур ёндашув бадиий асарга умуммиллий маданиятнинг вакили сифатида қараши диққатга моликки, бу хил ёндашув адабий жараёндаги янги ҳодисаларнинг туб омилларини англаш имконини беради.

Қиёсий метод бадиий асарни бошқа асар(лар) билан қиёсан таҳлил қилишни кўзда тутади. Адабиётшунос конкрет асарни ўтмишда ёки у билан бир пайтда, бошқа миллий адабиётда ёки ўзи мансуб адабиётда яратилган асар билан қиёслаб тадқиқ этиши мумкин. Қиёслаш объекти тадқиқот мақсадидан келиб чиққан ҳолда белгиланади. Дейлик, асарни ўтмишда яратилган асар билан қиёслаш ундаги анъана ва янгилик нисбати, айрим бадиий унсурлар генезиси ҳақида тасаввур ҳосил қилиш имконини яратади; бошқа миллий адабиёт вакили билан қиёслаш асосида эса адабий алоқа ва таъсир, миллий адабиётлар ривожидаги типологик умумийлик каби масалаларни ўрганишга кенг имконият яратилади. Мисол учун Навоий ва Низомий "Ҳамса"ларини қиёсий таҳлил қилиш ҳар иккала санъаткорнинг ижодий ўзига хослиги, уларнинг дунёқарашидаги ўзига хос жиҳатларни ёрқин тушуниш ва тушунтириш, Навоий даҳосини холис баҳолаш имконини яратади.

Биографик метод бадиий асарни муаллифининг ҳаёт йўли контекстида ўрганишни назарда тутади. Бадиий асарда ижодкор шахсияти акслангани боис ундаги қатор ўринлар муаллиф биографияси контекстида ёрқинроқ англашилади. Шунга кўра биографик метод асарга муаллиф томонидан юклатилган мазмунни англашда етакчи аҳамият касб этади. Масалан, А.Қаҳҳорнинг "Ўғри" ва "Даҳшат" ҳикоялари ўтмишдан баҳс юритади, бироқ уларни биографик контекстда олинса, адиб ҳар икки ҳикояда ҳам улар яратилган давр муаммоларини бадиий идрок этишга, ўша давр ҳақидаги, давр кишилари ҳақидаги фикрларини ифодалашга ҳаракат қилгани англашилади. Биографик методнинг қанчалик самарали бўлиши кўп жиҳатдан тадқиқотчи қўл остидаги биографик материалга боғлиқ бўлиб қолади. Ўзбек адабиётшунослигида биографик методнинг етарли даражада самара билан қўлланилмай келаётгани айни шу нарса - биографик материалнинг етарли эмаслиги билан изоҳланади.

Ижодий-генетик метод биографик методга яқин ва у билан бирликда қўлланиб, бадиий асарнинг ижодий тарихини ўрганишни мақсад қилади. Бу метод адабиётшуносга ҳаёт материалининг бадиий образга айланиш жараёни, бадиий матннинг сайқалланиш йўлини кузатиш имконини беради. Мазкур метод тадқиқотчининг асар қораламалари, унинг турли нашр вариантлари, тарихий ҳужжатлар ва ҳ.ни чуқур ўрганишини, конкрет фактлар асосида асарнинг яратилиш тарихи ва омилларини очиб беришини тақозо этади. Адабиётшунослигимизда ижодий-генетик ёндашув самара билан қўлланган тадқиқотлардан бири сифатида Р.Қўчқорнинг А.Қаҳҳор романларининг ижодий тарихи ҳақидаги илмий ишини кўрсатиш мумкин.

Юқоридаги методларнинг бари асарнинг ташқи алоқаларини ўрганишга қаратилган бўлиб, уларнинг бари тарихийлик тамойилига таянади. Шуни ҳам таъкидлаш жоизки, конкрет бадиий асар таҳлилида улар қоришиқ ҳолда қўлланади, яъни, таҳлилда улардан битта-иккистаси етакчи бўлгани ҳолда, қолганлари уларни тўлдиради. Иккинчи томондан, контекстуал таҳлил жараёнида адабиётшунос имманент таҳлил методларидан ҳам ўрни билан фойдаланадики, бу унинг имкониятларини кенгайтиради.

Имманент таҳлил методлари сифатида структурал, стилистик ва семиотик методларни кўрсатиш мумкин. Структурал метод бадиий асар қисмлари ва уларнинг ўзаро алоқаларини ўрганади. Бу ўринда тадқиқотчи матннинг ташкилланишини ёки бадиий воқеликнинг ташкиланишини диққат марказига қўйиши мумкин бўлади. Стилистик таҳлил матннинг услубий ўзига хослигини, семиотик таҳлил эса бадиий асардаги лисоний белгиларнинг маъно қирраларини ўрганишга қаратилади.Булардан ташқари, бадиий асарни, аниқроғи, унинг ижтимоий мавжудлигини ўрганишда конкрет социологик тадқиқот методлари, шунингдек, ўша асар ҳақида яратилган танқидий асарларни ўрганиш ҳам муҳим аҳамият касб этади.