Iqtisodchilar uchun matematika

---

               Mavzu: Iqtisodchilar uchun matematika faniga kirish 

 

                         Reja: 

1.“Iqtisodchilar uchun matematika”fanini maqsad va vazifalari  

2.Fanni predmeti va o„qitish uslublari.  

 3.Fanni iqtisodiyotni rivojlantirishdagi o„rni 

 4.Turli foizlarni hisoblash va ularni qishloq xo`jalik masalalarini yechishga  

   qo`llanilishi 

           

       Rejali  iqtisodiyotdan  bozor  iqtisodiga  to‟liq  o‟tish,  boshqarishni  ma‟muriy 

buyruqbozlik  usulidan  iqtisodiy  usullariga  o‟tish  ijtimoiy  iqtisodiy  kategoriyalar, 

ko‟rsatgichlar va kriteriyalarning son va sifat tamonlarini cho‟qur urganishga olib 

keladi.Bundan  yuqoridagilarni  baholashga,  baholash  tamoyillarinig  ishlab 

chiqarish vositalariga, iste‟mol predmetlariga va turli xizmatlarga nisbatan ta‟sirini 

ko‟rib chiqish alohida ahamiyat kasb yetadi.  

        Rejali  iqtisod  sharoitida  ko‟pgina  baholar  markazlashgan  holda  belgilanardi 

va uni hech qanday mahalliy o‟zgartirishlarga yo‟l qo‟yilmasdi, kolxoz bozoridagi 

baholar bundan mustasno edi.  

       Mahsulot  bahosining  asosi  uni  ishlab  chiqarishga  ketgan  ijtimoiy  zaruriy 

harajatlardir.Bunda  baho  bilan  buyumlashgan  mehnat  harajatlari,  zaruriy  ijtimoiy 

mehnat va qo‟shimcha mehnat harajatlari qoplanishi kerak.  

       Amaliyotda  bu  shuni  anglatadiki,  bahoni  shunday  shakillantirish  kerakki,  u 

ishlab chiqarilgan mahsulotning tannarxi miqdoriga asoslanib uzida foydaning bir 

qismini  aks  ettirishi  shart.Baxolarni  ijtimoiy  zaruriy  harajatlarga  asoslanganligini 

bir  tomonlama  to‟g‟ri  hisoblash  zarur.  Ma‟lumki,  har  qanday  mahsulotni  ishlab 

chiqaruvchisi,  va  iste‟molchisi  bo‟ladi,  harajatlarga  asoslangan  baho  ishlab 

chiqaruvchilar manfaatini ko‟zlab, istefakatmolchilarni o‟ziga qaram qilib qo‟yadi 

va  tang  ijtimoiy-iqtisodiy  sharoitini  vujudga  keltiradi.Talab  va  taklifni 

muqobillashtirishda  rag‟batlantirish  yo‟qligi  sababli,  ularga  talabning  ko‟pligiga 

qaramasdan,  ishlab  chiqaruvchilar  kamyob  tovarlarni  ishlab  chikarishga 

qiziqmaydilar.Shuning uchun bizda ehtiyoj iste‟mol mollari bilan ta‟minlanganlik 

past  darajada.Rejali  boshqarishdagi  iste‟mol  buyumlarga  davlat  bahosi  ijtimoiy 

nuqtai  nazardan  yaxshidek  ko‟rinsada,  aslida  bu  o‟zini  oqlamaydi  va  natijada 

mahsulot 

ishlab 

chiqaruvchilar 

rentabelsiz 

ishlab, 

davlatdan 

qarzdor 

bo‟ladi.Ikkinchidan, arzon mollarni davlat savdo tashkilotlaridan sotib ololmasdan, 

bu  mollarni  savdogarlardan  qimmat  bahoga  oladi.  Bozor  iqtisodiyoti  sharoitida 

ma‟muriy buyruqbozlik usullari iqtisodiy boshqaruv usullari bilan almashinganda 

korxonalar  o‟z  xohishi  bo‟yicha  mahsulot  ishlab  chiqarish  rejasini  tuzib  berish, 

ularni  bozor  baholarida  sotishni  o‟zlari  belgilashadi.  Mahsulotning  bozor  bahosi 

miqdori mahsulotga bo‟lgan talab va taklif munosabatlari orqali belgilanadi.Bozor 

baholari  davlat  tomonidan  ko‟rsatilgan  baholarni  iqtisodiy  salbiy  tamonlarini 

xaspo‟shlash bilan bir qatorda o‟z kamchiliklariga ega bo‟lib, ijtimoiy xususiyatga 

egadir.Jahon  amaliyotidan  ma‟lumki,  bozor  munosabatlari  sharoitida  pul 

qadirsizlanib, mahsulotlarga qo‟yilgan baxolar doimiy va sezilarli darajada usishi 

munosabati bilan aholining turmush sharoiti yomonlashib, kambag‟allar ko‟payadi, 

---

xullas,  davlat  qashshoqlasha  boradi.Buning  oldini  olish  uchun  bozor  baholari 

ustidan ham alohida nazorat o‟rnatish zarur.Baho shakillanishining bozor va rejali 

iqtisoddagi  ijtimoiy-iqtisodiy  ahamiyatini  belgilash,  bahoni  hisoblashning  qat‟iy 

sonli  usullarini  ishlab  chiqishni  taqozo  etib,  bunda  hozirgi  iqtisodiy-matematik 

usullar va modellarni qo‟llash ko‟zda tutiladi.  

    “Iqtisodchilar  uchun  matematika  fanini  o‟rganishdan  maqsad  makro  va 

mikroiqtisodiyot,  ularning  tarmoqlari,  fermer  xo`ligi  faoliyati  kabi  iqtisodiy 

ob‟ektlar  misolida  iqtisodiy  masalarni  qo‟yilishi,  ularning  iqtisodiy  mazmunini 

o‟rganish, kompyuterlarda yechish va olingan natijalarni tahlil qilish malakalarini 

hosil qilishdir. 

         Hozirgi  payitda  iqlisodiy  fan  va  amaliyot amaliy  matematika yutuqlaridan  

tobora    kengroq    foydalanmoqda,    ularni  ilmiy    tadqiqotlar  qurolidan  murakkab 

xo'jalik masalalarini samarali hal qilishning muhim vosilasiga aylantirmoqda.  

        Zamonaviy  iqtisodiyot  nazariyasi  ham  mikro,  ham  makro  darajada  tabiiy, 

zaruriy  element  sifatida  matematik  modellar  va  usullami  o'z  ichiga  oladi. 

Metematikadan 

iqtisodiyotda 

foydalanish 

iqtisodiy 

o'zgaruvchilar 

va 

ob‟yektlarning  eng  muhim,  ahamiyatli  bog'lanishlarini  ajratishga  va  formal 

tasvirlashga,  iqtisodiyot  nazariyasining  qoidalari,  tushunchalari  va xulosalarini 

aniq va lo'nda bayon qilishga imkon beradi.  

       Model  -  bu  shunday  moddiy  yoki  xayolan  tasavvur  qilinadigan  obyektki, 

qaysiki  tadqiqot  jarayonida  haqiqiy  obyektning  o'rnini  shunday  bosadiki,  uni 

bevosita  o'rganish  haqiqiy  ob‟yekt  haqida  yangi  bilimlar  beradi.    Modellami 

qurishda tadbiq   qilinayotgan    hodisani   belgilovchi  muhim  omillar  aniqlanadi va 

qo'yilgan masalani yechish uchun muhim bo'lmagan qismlar chiqarib tashlanadi.  

       Bir tomondan, modellar oson o'rganiladigan bo'lishi kerak, shuning uchun ular 

juda  murakkab bo'lrnasligi kerak - binobarin, ular albatta faqat  soddalashtirilgan  

nusxalar    bo'ladi.    Biroq,    ikkinchi    tomondan,  modellarni  o'rganishdan  olingan 

xulosalami haqiqiy ob‟yektlarga ham qo'llash lozim, demak, model o'rganilayotgan 

haqiqiy ob‟yektning muhim tomonlarini aks ettirishi kerak. 

     Modellashtirish  -  deganda  modellari  qurish    o'rganish  va  qo‟llash  jarayoni 

tushuniladi. Modellashtirish jarayoni quyidagi uch elementni o'z ichiga oladi:  

1) subyekt (tadqiqotchi);  

2) tadqiqot ob‟yekti;  

3) o'rganuvchi  sub‟yekt  bilan  o'rganilayotgan  ob‟yektning  

munosabatlarini vositalovchi model. 

        Ilmiy    izlanishlar    shuni    ko'rsatadiki,    modcllashtirish  qadimgi 

zamonlardayoq  qo'llanila boshlangan va asta-sekin ilmiy  bilimlarning, qurilish va 

arxitektura. astronomiya, fizika, kimyo, biologiya va, nihoyat, ijtimoiy fanlar kabi 

tobora yangi sohalarini qamrab ola boshladi. 

        Birinchi  matematik  modellar  F.Kene  (1758  y.,  iqtisodiy  jadval),  A.Smit 

(klassik  makroiqlisodiy  model),  D.Rikardo  (xalqaro    savdo    modeli)  tomonidan 

ishlatilgan.    XX  asr    zamonaviy    fanning    amalda    barcha    sohalarida 

modellashtirish usuliga katta muvaffaqiyat va obro'-e'tibor keltirdi.